3623316290

WIADOMOŚCI UNIWERSYTECKIE

Gustaw Herling-Grudziński z Wisławą Szymborską, Urszulą Kozioł i Olgierdem Zdrojewskim. Fot. Z. Kudelski

wizja świątyni buddyjskiej o wystroju „luksusowej stacji metra moskiewskiego” staje się symbolem świadczącym o przenikliwości lub proroczej intuicji Herlinga.

Zawiera się w niej jakby istota nowego porządku: unieważnienie hierarchii wartości, rozmycie jednoznaczności świata, usankcjonowanie chaosu, który, wydawało się, ma charakter przejściowy. Przez kronikarski zapis relacji, programowo skoncentrowanej na wymowie samych faktów, prześwieca emocjonalność ich obserwatora, tak czujnego wobec zagrożenia wartości rudymentarnych. Ujawnia ją gdzie indziej gwałtowna niechęć do ogądanego w Pagodzie Arakańskiej Buddy oblepianego złotem, ofiarowywanym przez pobożnych pielgrzymów, i symboliczny obraz „Tego, który pierwszy ujrzał światło Prawdy”, przekształcającego się w nieforemnego bałwana, jest jednocześnie przykładem, jak niezbywalna u Herlinga potrzeba interpretowania świata wyłmujc się z ograniczeń reporterskiej bezstronności.

Formalna otwartość dziennika, z natury swojej rejestrującego momenty jeszcze nie zinterpretowane i nie poddane salek-cji, pozostaje w nieustannej kolizji z „wizją całościową”, jaką dysponuje Herling na podstawie swoich wcześniejszych doświadczeń. Jest świadkiem nastawania porządku sobie znanego i odczytuje w chaosie zjawisk elementy systemu. Rozpoznaje go przede wszystkim w języku używanym dla nazwania nowej rzeczywistości, w jego sloganach magicznych formułach, w jego ideologicznej instrumentalizacji, gdzie - posługując się obrazowym określeniem Zamiatina - „słowo traci swe zwykle, immanentne znaczenie i staje się pustą muszelką napełnianą przez Najwyższą Intancję według jej upodobania i potrzeb

Prasowa informacja o przywódcy bandy komunistycznej, który po zatrzymaniu pociągu wygłasza przemówienie uzasadniające konieczność „dobrowolnego wkładu na rzecz rządu ludowego i wieczystego pokoju”, po czym „za zgodą pasażerów” zagarnia ich pieniądze i żywność, a lokomotywę wysadza w powietrze - przywodzi na myśl fenomen językowy tak precyzyjnie opisany przez Orwella, a Herlingowi znany z autopsji: nienawiść nazywa się miłością, zbrodnię - cnotą, a wolnością - niewolnictwo.

W ten sposób „oswojony” przez język pejzaż azjatycki traci swoją egzotyczną odrębność. Próby anektowania rzeczywistości birmańskiej przez nowomowę dostrzega Herling na każdym kroku. Złota

Pagoda jest „a wonderful symbol of pea-ce”, Karenowie stanowią „przyczółek imperializmu i kapitalizmu anglo--amerykańskiego”, stosuje się „taktykę rewolucyjną”, piętnuje „wrogów ludu”, „żelazna kurtyna” ma tu swój bambusowy odpowiednik. W tym odległym zakątku ziemi dopada pisarza językowe decorum aktualnego losu jego ojczyzny.

Sprawa polska, główna przyczyna przybycia do Birmy, tkwi nieustannie w podtekście relacjonowanej rzeczywistości; tworzy układ odniesienia i skalę porównawczą. Pozornie jest to tradycyjna rola ojczyzny w zapisie podróżniczym, uwydatniająca obcość świata oglądanego z perspektywy własnego centrum. U Herlinga stanowi zastępczą formę obecności w kraju. Jego misja birmańska wynika z przynależności do narodu specyficznie doświadczonego, zniewolonego i pozbawionego prawa głosu. Występuje w jego imieniu i przekonany o szczególnej odpowiedzialności literatury za moralne oblicze świata, na własną rękę walczy z totalitarnym obłędem, dając jednocześnie świadectwo swego rozumienia roli pisarza na wygnaniu.

Efekty kampanii zauważa Herling natychmiast. Uzupełniony przez niego wizerunek komunizmu traci gwałtownie na atrakcyjności; siłę wstrząsu uzmysławia jedno z zadanych mu po odczycie pytań: „Dlaczego przyjechaliście właśnie tutaj z drugiego końca świata, by odebrać mi ostatnią nadzieję?”

Satysfakcja z wypełnionego obowiązku nie zrównoważny jednak pesymistycznego odczucia, że sprawy zaszły już za daleko. Birma uwypukliła i zuniwersali-zowała problemy wypływające jakby z czysto polskich doświadczeń: kłamstwo na usługach ideologii, zdrada intelktualis-tów, słabość Zachodu wobec powrotnej fali barbarzyństwa. Odtąd stale będą one drążyć polityczne rozważania autora Dziennika pisanego nocą.

Istota konstatacji Herlinga pozwala dostrzec właściwego odbiorcę dziennika. Wbrew oczywistości fizycznych i politycznych ograniczeń jest nim czytelnik krajowy, z którym wiąże go trwała nić porozumienia. Tylko on jest w stanie uchwycić pełny sens zawartych w dzienniku informacji. Obecność tego adresata zauważalna jest w samej konstrukcji wypowiedzi. Herling, bardzo często przybliżając realia birmańskie, posługuje się porównaniami z kręgu polskich doświadczeń politycznych. Poruszający wyobraźnię przykład Bieruta prowadzącego pod rękę dostojników Kościoła w procesji Bożego Ciała, przywołany jako ilustracja „taktyki rewolucyjnej” wobec rcligii, stanowi tylko jeden z wielu przejawów tej dbałości o jasność wywodu dla polskiego czytelnika.

Nic pocieszającego nie ma mu do powiedzenia. Los Polski z tego punktu globu ziemskiego wygląda równie ponuro i beznadziejnie. W powściągliwej, unikającej intymności relacji Herlinga można usłyszeć jakby załamanie głosu: „Trzeba było Bur my i tego - niedostrzegalnego w Ijon-dynie - dudnienia kropel deszczu o drewniane dachówki, abym poczuł nagle pierwszy od tylu lat przypływ nostałgii''. Spowodowany porą deszczową, ale może i tym nie planowanym powrotem do kraju. W egzotycznej przestrzeni rozwija się przecież ten sam scenariusz historycznego dramatu, przy tej samej obojętności widowni. Jaką przyszłość wróży to światu, wie zarówno Herling, jak i jego adresat.

Pierwodruk: „Kultura Niezależna" 1989, nr 47.

Lubelscy literaturoznawcy o Gustawie Herlingu-Grudzińskini