431984951

niejszym treningiem oraz 5. dojrzałością” (Tolman, 1936, cyt. Griffith, 1943, str. 445—7). Zjawiska psychiczne nie są więc dla Tolmana identyczne z „faktami wewnętrznego doświadczenia”, lecz stanowią procesy definiowane zupełnie niezależnie od intro-spekcji, na podstawie sposobu reagowania osobnika na operacje, którymi działa na niego badacz, tj. „operacyjnie”. Zdaniem Tolmana, dla stwierdzenia, czy jakiś przedmiot jest rzeczą martwą, istotą czysto biologiczną względnie istotą „psychiczną”, konieczne jest wykonanie przez badacza operacji, które zmuszą ten przedmiot do swoistego dlań reagowania i tylko w ten sposób można się przekonać, do której z tych trzech klas on należy. Griffith wyraża to tak: „Dla nauki żaden przedmiot nie jest żywy ani martwy, fizyczny ani psychiczny, zanim nie przejawi swego sposobu zachowania się lub zanim nie wykona jakiegoś dającego się zidentyfikować wytworu” (1. c., str. 478). Zachowanie się osobnika, wywoływane przez operacje badacza w’ kontrolowanych warunkach eksperymentalnych, jest też jedyną podstawą do określenia jego procesów psychicznych. Tolman w^ryróżnia kilka rodzajów takich „zmiennych pośredniczących”, zasługujących na nazwę „procesów psychicznych”, jak discnminanda, czyli sensoryczne ujęcia zjawdsk, które są przez badanego wyzyskiwane jako sygnały kierujące jego reakcjami na otoczenie, mani-pula?ida, czyli ujęcia takich lub innych środków działania, np. powierzchni, po której można chodzić, cieczy, w której można pływać itp. (Griffith, 1. c., str. 445—7).

Zastanawiając się nad tym, czy „operacyjne” pojęcia nadają się do analizy mechanizmu zachowania się, musi się jednak ostatecznie dojść do wniosku, że mimo ich faktycznej ścisłości i obiektywności trudno je uważać za zadowalające narzędzia pracy badawczej. Psycholog myślenia, który chciałby zająć się procesami, określanymi przez Tolmana jako discriminanda, ma wprawdzie bardzo obiektywną definicję tego terminu, ale w^r istocie absolutnie nie wic, co bada. Definicje operacyjne bowiem określają te procesy przez ich stosunek do takich lub innych rodzajów zachowania się i odpowiednich operacji badacza, tj. podają ich cechy względne, natomiast nie wymieniają żadnej cechy bezwzględnej. Są to więc jakieś

47