431984965

ności zautomatyzowane, pozbawione momentu świadomości. T> e-o n t i e w twierdzi nawet wręcz, że świadomość otoczenia włącza się tylko tam, gdzie człowiek staje wobec nowych sytuacji, natomiast w okolicznościach dobrze mu znanych „sygnały bezpośrednio przechodzą w ruch”, bez udziału „myślenia” w znaczeniu ekstro-spekcyjnym (por. Leontiew, 1952, str. 61).

Zarówno z życia, jak z badań eksperymentalnych można przytoczyć wiele innych przykładów, wskazujących, jak trudno jest stwierdzić, czy mamy do czynienia z odzwierciedlaniem w świadomości danych czynników, czy z procesami w ogóle nieświadomymi. J. Meissner w jednej ze swych powieści podkreśla właśnie taki nieświadomy charakter procesów zachodzących u strzelca-lotnika w chwili ataku na nieprzyjaciela.

„Potem już właściwie przestałem myśleć. Ten proces, jaki się odbywa w mózgu przed samą walką i w czasie walki, jest chyba mechaniczną pracą jakiegoś zespołu komórek mózgowych, przeznaczonych wyłącznie do obliczania odległości i poprawek ognia, a cały organizm, wszystkie ruchy mięśni i wszystkie zmysły tak są skoncentrowane w tym jednym kierunku, że na żadne myśli nie ma już miejsca”.

Autor, sam lotnik, zasługuje chyba na zaufanie, a jego wypowńedź świadczy, jak w^r sytuacjach o silnym napięciu emocjonalnym trudno jest określić, czy mamy do czynienia z „myśleniem”, tj. z procesami odzwierciedlania otoczenia w świadomości, czy nie. A przecież praca ow^Tego „zespołu komórek mózgowych” tak samo kieruje u Strzelca zachowaniem się, jak niewątpliwie świadome procesy umysłowa, i na podstawie zachowania się niepodobna rozstrzygnąć zagadnienia: świadome —• nieświadome.

Wiele faktów tego typu przedstawiają również badania eksperymentalne. Przytoczę kilka przykładów. Wiadomo, jak dużą rolę grają we wzrokowym ujmowaniu odległości oraz przy spostrzeganiu przedmiotów otoczenia jako nieruchomych, proprioceptywne podrażnienia, dopływające od mięśni okoruchow^rych i mięśni zarządza-J^cych akomodacją soczewki oka. A przecież człowiek zupełnie nie zdaje sobie sprawy z ich udziału w jego procesach poznawczych

53