431984982

tę myśl, należałoby zapytać, jakie to zjawiska określał Pawłów jako „czysto fizjologiczne”, czy też jako „proste zjawiska fizyczne”. Wydaje się, że odpowiedzi na to pytanie udziela cała jego twórczość, w której stale wymieniane były dwa rodzaje elementarnych procesów nerwowych, stanowiące przedmiot badania fizjologa, tj. pobudzenie i hamowanie. To są więc najprawdopodobniej ow'e procesy „czysto fizjologiczne”, w konsekwencji zaś należałoby pojąć zjawisko psychiczne jako układ procesów' pobudzenia i hamowania.

Ale równocześnie trzeba zaznaczyć, że Pawłów, określając zjawiska psychiczne jako procesy materialne, bynajmniej nie negował świadomości. Byłoby to bardzo dziwne przy jego zainteresowaniu dla faktów świadomości, któremu nieraz dawał wyraz. W madryckim przemówieniu znajdujemy też wyraźne stwierdzenie, że obiektywne badanie zjawisk psychicznych, „przystępowanie do nich wyłącznie ze strony obiektywnej”, nie ujmuje ich w całości, przeciwnie, taka postawa badawcza celowo pomija samą ich istotę, „nie troszczy się o to, jaka jest ich istota”. Chyba nie pomylimy się, gdy przez „istotę” procesów psychicznych będziemy rozumieli właśnie świadomość.

W koncepcji tej „zjawisko psychiczne” nie stanowi więc ani czystego procesu nerwnwego, ani tylko takiego czy innego stanu świadomości, ale jest jakąś dwoistą, materialną a zarazem „świadomościową” czynnością układu nerwowego i na tym właśnie polega nowość tego ujęcia. W przeciwieństwie do introspekcyjnej psychologii, która „proces psychiczny” rozumiała jako nieprzestrzenne, niematerialne zjawisko znane nam z doświadczenia wewnętrznego, w przeciwieństwie również do radzieckiej psychologii ekstrospekcyjnej, dla której proces psychiczny był faktem świadomości otoczenia, obrazem rzeczywistości — Pawłów pojmuje świadomość nie jako osobny proces, osobną czynność organizmu, ale jako konstytutywny element, składnik procesu psychicznego, ściśle i nierozerwalnie powiązany z drugim składnikiem, tj. z takim lub innym układem procesów pobudzenia i hamowania. Taką interpretację potwierdzają również inne prace Pawłowa. Dla przykładu przytoczę tylko wypowiedź

62