431985047

minimalizował rolę układu nerwowego w reakcjach zwierząt na otoczenie (Dembowski, 1946a, str. 33), Pawłów podkreślał, że zachowanie się przystosowane do otoczenia ma charakter odruchowy, tzn. jest regulowane przez procesy zachodzące w ośrodkowym układzie nerwowym. Według tego poglądu, ośrodkowe mechanizmy nerwowe są stróżami równowagi organizmu: zakłócenie równowagi, przez jakiś czynnik wewnętrzny, np. przez zużycie substancji organizmu lub zewnętrzny, jak skaleczenie czy oparzenie, uruchamia określone mechanizmy nerwowe, które z kolei aktywizują odpowiednie reakcje zwierzęcia, doprowadzające do ponownego zrównoważenia, np. w pierwszym wypadku czynność pokarmową, a w drugim uciekanie przed niebezpieczeństwem. Procesy, które powstają w ośrodkowym układzie nerwowym pod wpływem zakłócenia równowagi organizmu i stanowią pewnego rodzaju punkt wyjścia dla zachowania się, nazywał Pawłów' „zasadniczymi tendencjami organizmu” i wymieniał przykładowo tendencję „pokarmową, płciową, agresywną, badawczą itp.”, twierdząc, że „kierują” one życiem zarówno zwierząt jak i ludzi (1952, str. 490). Jak wynika z dalszego tekstu tej wypowiedzi, „tendencje” należy pojmować, jego zdaniem, jako ogniska pobudzenia, powstające w korze mózgowej pod wpływem wstępującego promieniowania z określonego ośrodka podkorowego, a na nazwę „tendencji” zasługują te procesy dlatego, ponieważ uczulają zwierzę na określone bodźce i nastawiają je na taki a nie inny sposób reagowania. Na przykład pies, który po 24-godzinnym poście wykazuje wyraźny wzrost „pobudliwości pokarmowej”, wyrażający się w nasilonych reakcjach na bodźce pokarmowe, pozostaje właśnie pod wpływem „tendencji pokarmowej”, wywołanej zakłóceniem rówmowagi przez procesy dysymilacji. Sprawą tą zajmę się bliżej w przedostatnim rozdziale tej pracy (por. str. 161), na razie zaś niech wystarczy ta krótka wzmianka potrzebna do wyjaśnienia pojęcia przystosowania do otoczenia.

Stosując pojęcie tendencji, można dokładniej sprecyzować pawłowowską definicję przystosowania do otoczenia: tendencja — to pewnego rodzaju stan napięcia, wyrażający aktualne zakłócenie równowagi organizmu, a zarazem nastawiający organizm na taki

7 — Procesy poznawcze 97