higiena10

104 Podstawy ekotoksykologii

nych (np. nerek, wątroby), a także na mięsaki, nowotwory układu nerwowego i siatkówki oka występuje już w pierwszych latach życia. Nowotwory te różnią się od nowotworów występujących w wieku późniejszym budową i cechami przebiegu. Pomimo znacznej dynamiki rozwoju większość z nich, dzięki postępowi uzyskanemu w ciągu ostatnich 20-30 lat, poddaje się skutecznemu leczeniu.

W okresie późniejszego dzieciństwa zachorowalność na nowotwory ogranicza się głównie do białaczek, guzów centralnego układu nerwowego i mięsaków. W całym okresie dziecięcym i dojrzewania, w porównaniu z wiekiem późniejszym, zachorowalność na nowotwory złośliwe jest niewielka; stanowi jednak w tym okresie jedną z głównych przyczyn zgonów.

Ponowny i szybko postępujący wzrost zachorowań na nowotwory złośliwe pojawia się pod koniec czwartej i na początku piątej dekady życia. Wśród kobiet w tym okresie pojawiają się zachorowania na raka szyjki macicy i pierwsze zachorowania na raka sutka, u mężczyzn - pierwsze zachorowania na raka płuca. W grupie wieku 45-64 lat nowotwory złośliwe są przyczyną 30-40% wszystkich zgonów. Ich przyczyną są zwłaszcza raki narządów wewnętrznych: płuca, żołądka, trzustki, jelita grubego i odbytnicy, a u kobiet: raki sutka i jajników, chociaż największą zachorowalność na te nowotwory obserwuje się w późniejszych grupach wiekowych. Po 64 roku życia występuje dalszy wzrost zachorowalności na wymienione nowotwory złośliwe. Równolegle pojawia się zwiększona zachorowalność na nowotwory, które dość rzadko pojawiają się we wcześniejszych grupach wieku, np. raka gruczołu krokowego u mężczyzn. W ogólnej strukturze umieralności w wieku późnym udział nowotworów zmniejsza się na rzecz chorób krążenia.

Naukowcy zwrócili uwagę na możliwości pomiaru uszkodzeń DNA. Po sforsowaniu błon, aktywacji i uniknięciu detoksykacji mutagen wchodzi w interakcję z DNA. Mutagen połączony wiązaniem chemicznym z nuklcotydem określany jest mianem adduktu. Istnieją także inne rodzaje uszkodzeń DNA, jak przerwy jedno-lub dwuniciowc, kompleksy z białkiem czy intcrkalacje, ale za najlepszy wyznacznik poziomu uszkodzeń DNA uważa się właśnie liczbą adduktów mutagenów.

Mając na uwadze wszystkie procesy między ekspozycją a powstaniem uszkodzenia DNA, przyjęto, że przynajmniej niektóre spośród adduktów mogą stanowić miarę realnej dawki odpowiadającej za inicjatywę transformacji komórek w kierunku nowotworzenia.

W związku z tym zaproponowano szereg metod ilościowego oznaczania adduktów, np. korzysta się z różnych rodzajów chromatografii do rozdziału mieszaniny, a następnie technik radiometrycznych, immunologicznych lub spektrofoto-metrycznych do detekcji adduktów. Metody różnią się ilością materiału biologicznego, niezbędnego do przeprowadzenia analizy, granicą wykrywalności, zakresem stosowalności. pracochłonnością i kosztami.

Pozorna wielość metod ulega zwężeniu, gdy celem są oznaczcn i a add u k tó w w organizmie ludzkim. Warunkiem podstawowym jest nieinwazyjność nowotworów. Istotnym ograniczeniem jest więc dostępność materiału. Korzysta się nie z

Mutagenne i kancerogenne działanie ksenobiotyków 105

Tabela 4.1. Udział poszczególnych czynników ryzyka lub ich grup w powstawaniu nowotworów złośliwych u człowieka

Czynnik ryzyka	% nowotworów
Palenie tytoniu	30
Alkohol	3
Żywienie	35
Dodatki do żywności	1
Czynniki seksualne i prokreacyjne	7
Czynniki zawodowe	4
Skażenie środowiska	2
Produkty przemysłowe	1
Leki i działania medyczne	1
Czynniki geofizyczne	3
Inne	13

tkanek docelowych, lecz z materiału zastępczego w postaci moczu lub limfocytów krwi obwodowej. Rzadko w grę wchodzą tkanki usunięte w wyniku interwencji chirurgicznej. Mimo tych ograniczeń udało się potwierdzić w eksponowanych grupach wymienione wyżej związki przyczynowo-skutkowe, rozpoznawane dotąd metodami sanitarno-epidemiologicznymi lub obserwowane na modelu zwierzęcym.

Stwierdzenie to odnosi się głównie do medycyny pracy, gdzie w takich grupach zawodowych, jak: koksownicy, hutnicy, pracownicy mający kontakt z asfaltem, smolą, azbestem, farbami lub lakierami widoczne jest podwyższone ryzyko zapadalności na określone choroby nowotworowe. W niektórych grupach zawodowych można było nawet określić minimalny okres z czynnikami nowotworowymi, w czasie której następowało znaczące usuwanie uszkodzeń z DNA

Problemem otwartym pozostaje ciągle wp 1 y w p o 1 i m or fi zm u genetycznego wiclostopniowości na rozrzut uszkodzeń materiału genetycznego. Do tej pory wnioski dotyczące zagrożenia wysuwa się tylko w odniesieniu do poszczególnych grup osób. Dla indywidualnego pacjenta wartość oznaczenia poziomu adduktów jako markera nowotworu ma ograniczone zastosowanie i nie można wyciągać wniosków prognostycznych dla danej osoby. Z całą pewnością można wykazać zmiany czasowe u tego samego pacjenta, ale obraz zaciemniają różnice sezonowe /mniemające postać połączeń obcych cząstek chemicznych z nukleotydami w DNA.