higiena6

96 Podstawy ekotoksykologii stwy grzyba. Niestety, w całej objętości dżemu czy kompotu występują już produkowane przez pleśniaki aflatoksyny - bardzo silne kancerogeny;

•    zjadane owoce po wykrojeniu części nadgniłych. Toksyny produkowane przez grzyby powodujące psucie się są również silnie rakotwórcze, a znajdują się już w całej objętości owoca;

•    substancje smoliste powstające przy paleniu ziarna kawowego, a więc zawarte w kawie (szczególnie mocno palonej) lub też w przypieczonych na brązowo częściach ciastek lub mięsa;

•    obecne w żołądku nitrozoaminy - bez wątpienia jedne z najbardziej udokumentowanych czynników kancerogennych. Powstają one z azotynów i azotanów, używanych np. do konserwacji mięsa. Mogą one występować także w konserwach rybnych;

•    nawozy azotowe, których pewna ilość może być spożywana z warzywami. Przemiany w organizmie zachodzą pod wpływem obecnych w żołądku bakterii. Obserwuje się to przede wszystkim u ludzi z zanikowym zapaleniem żołądka Stan ten powoduje zanik wydzielania soku żołądkowego, którego brak sprzyja rozwojowi flory bakteryjnej. W normalnych warunkach bakterie, wskutek wysokiej kwasowości w żołądku, nic są tam obecne;

•    taniny, czyli garbniki, znajdujcc się w herbacie oraz czerwonych winach. Właści-

^ wości rakotwórcze tanin są słabe, ale zważywszy na to, w jakich ilościach są wypijane z popularnymi napojami, mogą one stanowić zagrożenie dla zdrowia;

•    policyklicznc węglowodory aromatyczne, tworzące się podczas pieczenia mięsa na ruszcie, smażenia lub wędzenia. Co więcej, ryby lub skorupiaki wydobyte z wody zanieczyszczonej mogą zawierać chlorowcowe pochodne pestycydów, polichlorowane pochodne bifenyli oraz inne zanieczyszczenia o charakterze związków organicznych.

Brak stwierdzenia korelacji pomiędzy chorobami nowotworowymi a konsumpcją specyficznych środków żywnościowych nic może nasuwać wniosku, że taka korelacja nic istnieje.

4.4. CHEMICZNE CZYNNIKI ROZWOJU NOWOTWORÓW ZŁOŚLIWYCH

Przypomnijmy, że informacja genetyczna każdej komórki zawarta jest w jądrze komórkowym. Sekwencja nukleotydów w cząsteczce DNA stanowi zapis programu syntezy białek w pierwszym etapie ekspresji genetycznej, a w ostatnim prowadzi do realizacji ściśle określonego programu strukturalnego i funkcjonalnego. Oczywiście jest to ogromne uogólnienie. Wprowadzenie zmian w strukturze DNA może spowodować całkowite przestawienie oryginalnego programu genetycznego. Ostrożność zawarta w tym sformułowaniu pochodzi m in. stąd, że nic wszystkie miejsca w łańcuchu DNA są jednakowo ważne i tym samym uszkodzenia w pewnych rejonach mogą nie mieć istotnego znaczenia, a inne są groźne. Identyfikacja miejsc odpowiedzialnych za wystąpienie określonych efektów zdrowotnych jest jednym z najbardziej fascynujących zadań naukowych w tej dziedzinie i skupia uwagę wielu badaczy.

Mutagenne i kancerogenne działanie ksenobiotyków 97

Chemiczne czynniki rakotwórcze należą do grupy ksenobiotyków - związków bez wartości odżywczej dla ustroju, zazwyczaj trudno rozpuszczalnych w wodzie. Przed wydaleniem z ustroju większość tych związków musi podlegać przemianom, które przebiegają w dwóch etapach. Pierwszy z nich polega na ich oksydacji, w wyniku czego powstają jednak produkty bardzo aktywne, które mogą m.in. reagować ze związkami, które wchodzą w skład struktury DNA. Drugi etap to detoksykacja i wydalenie tych związków z ustroju wymagająca ich związania z resztami niektórych kwasów organicznych w procesie zwanym estryfikacją Przejściowo utlenione związki pośrednie mogą wiązać się z DNA, tworząc tzw. addukty. W następującym później procesie wymiany (reperacji) uszkodzonych odcinków DNA może dochodzić do podmienienia części nuklcotydów, obarczonych błędami części nuklcotydów co zmienia informacyjny sens ich sekwencji w DNA.

Opisane zmiany, wywołane przez chemiczne (lub fizyczne) czynniki inicjujące proces nowotworowy, w terminologii genetycznej noszą nazwę mutacji. Ich skutkiem może być zupełna dysfunkcja niektórych genów komórkowych lub też zmiany -z pozoru bardziej subtelne, polegające na tym, że wskutek zamiany nuklcotydów w DNA w białku kodowanym, pod kontrolą danego genu, występuje zmiana pojedynczych aminokwasów. Skutkiem tego może być jednak bardzo istotna zmiana właściwości enzymatycznych, zdolności wiązania się z odpowiednimi receptorami w komórce lub na jej powierzchni albo zmieniona trwałość takich białek.

Do nowotworowego przekształcenia komórek może prowadzić m.in. nadmiar niektórych genów (tzw. onkogenów) lub też mutacje w ich sekwencjach kodujących syntezę produktów białkowych, takich jak: endogenne czynniki wzrostu komórek, receptory dla tych czynników 1 białka przekazujące sygnały z powierzchni komórek do jądra komórkowego. Podobny efekt powstaje w wyniku mutacji, prowadzących do zaniku funkcji genów regulatorowych (tzw. nowotworow ych genówsupresorowych lub., antygenów ”), których produkty blokują aktywność innych genów, uczynniających się w normalnych komórkach jedynie w okresie pobudzania komórek do rozplenili 1 zaangażowanych w procesach prowadzących do podziałów komórkowych.

Ostatnio wykazano również, że w rozwoju niektórych nowotworów u ludzi ważne znaczenie mają „geny mutatory ”, które powstają np. wskutek mutacji genów kontrolujących wierność odtwarzania sekwencji DNA w okresie jego replikacji poprzedzającej podział komórkowy. Wskutek mutacji takich genów pojawiają się „licz-nc pomyłki replikacyjne” w różnych sekwencjach DNA, w tym w genach, które zapewnią prawidłową regulację namnażania się komórek.

Dzięki bezpośrednim badaniom komórek z guzów nowotworowych wiemy obecnie, że przekształcenie nowotworowe oraz inwazyjny wzrost komórek przekształcanych to proces, który wymaga sekwencji mutacji dotyczących zazwyczaj kilku różnych genów. Tory mutacyjne, które prowadzą w różnych tkankach do przekształcenia nowotworowego, są obecnie przedmiotem intensywnych badań. Sugerują one, że lorv te mogą przebiegać alternatywnymi drogami. Proces akumulacji mutacji ma charakter postępujący także w okresie, gdy ustało już działanie egzogennych czynników chemicznych je wywołujących Jest to skutek „dcstabiliza ji genomu” uwarunkowany m.in. „genami mutatorami”. Kolejne mutacje mogą prowadzić do progresji nowotworowej, wyrażającej się inwazyjnością miejscową i rozsiewem ognisk nowotworowych