higiena5

94 Podstawy ekotoksykologii

Różnorodność struktury i powszechność występowania promutagenów(prokan-cerogenów) w środowisku człowieka jest bardzo duża. Ich działanie gcnotoksyczne jest uwarunkowane typem i tempem biotransformacji, jakiej one podlegają w ustroju.

—

Gcnotoksyczne właściwości związków chemicznych są funkcją: absorpcji, metabolizmu i wydalania danego związku chemicznego, transportu tego związku lub jego metabolitów przez błony, metabolizmu w obrębie komórek docelowych, interakcji aktywnego związku chemicznego z DNA powodujących przedmutacyjne uszkodzenia i utrwalenia tych uszkodzeń jako stałej zmiany DNA.

h,_y

W patologii ludzkich nowotworów liczba czynnych związków kancerogennych jest stosunkowo niewielka. Dla przykładu zostaną tu wymienione substancje chemiczne i procesy technologiczne o udowodnionym działaniu rakotwórczym:

1)    węglowodory aromatyczne,

2)    czteroaminobifenyl,

3)    arsen i niektóre jego związki,

4)    azbest,

* 5) produkcja auraminy,

6)    benzen,

7)    benzydyna,

8)    chlomafazyna,

9)    eter bischlorometylowy i jego produkcja,

10)    chrom i niektóre jego związki,

11)    dietylostilbcstrol,

12)    wydobywanie hematytów,

13)    produkcja alkoholu izopropylowego,

14)    melfalan,

15)    iperyt azotowy,

16)    dinaftyloamina,

17)    nikiel i jego związki,

18)    sadza, smoła, oleje mineralne,

19)    chlorek winylu (monomer),

20)    estrogeny,

21)    pył drzewny i skórzany.

Aby czynnik rakotwórczy zadziałał na dany narząd, musi mieć określoną postać i dawkę.

s----^

A oto kilka przykładów:

• Azbest - jest on tylko wtedy rakotwórczy gdy znajduje się we wdychanym powietrzu w określonym stężeniu i formie (włókna ok. 5 mm) przez wiele lat Może on wówczas spowodować rozwój nowotworu złośliwego płuc lub opłucnej. Jest zupę-

Mutagenne i kancerogenne działanie ksenobiotyków 95

łnie nieszkodliwy przy zetknięciu się ze skórą. Zachorowalność u palaczy papierosów ekspozycja na azbest znacznie zwiększa ich zachorowalność na raka płuc.

•    Dym tytoniowy - w zależności od ilości wypalanych papierosów i czasu trwania nałogu ryzyko zachorowania na nowotwory złośliwe płuc i krtani wzrasta od kilku do kilkunastu razy. Przeciętnie co jedenasty palacz może zachorować na raka płuc. Spustoszenie, jakie w organizmie człowieka czynią papierosy, jest znacznie większe niż skutki zanieczyszczeń atmosfery. Naukowcy podają bardzo przemawiające do wyobraźni porównanie: otóż osoba, która przez dwa tygodnie stałaby na najbardziej zadymionej ulicy Los Angeles (USA), wchłonęłaby tyle substancji rakotwórczych, ile zatrzymałoby się w jej organizmie tylko po wypaleniu jednego papierosa.

•    Leki - w pewnych okolicznościach pewne hormony, a także leki obniżające odporność (immunosupresyjne), stosowane przy przeszczepach narządów, mogą mieć działanie rakotwórcze. Inne leki, chociażby tylko podejrzane o rakotwórczość, zostały wyeliminowane z użycia.

•    Niedobór niektóiych witamin oraz składników pożywienia - także może być szczególną formą działania rakotwórczego. Za taki uważa się niedobór witamin A, B₎₇ i C oraz przewlekły niedobór białka.

Oprócz ogólnie znanych substancji chemicznych kancerogennych, także w niektórych artykułach spożywczych mogą znajdować się substancje rakotwórcze, inicjujące bądź promujące proces kanccrogcnczy.

W wielu badaniach udowodniono wpływ składu pożywienia na częstość występowania nowotworów. Wykazano zwiększony procent nowotworów u ludzi otyłych i odżywiających się wysokokalorycznie. Wykazano też wpływ wysokobiałkowej i wy-sokotłuszczowcj diety na częstotliwość występowania nowotworów przewodu pokarmowego. Dicta o wysokiej zawartości białka, zmieniając działanie enzymów wątroby metabolizujących substancje potencjalnie kancerogenne, może obniżać zdolność tego organu do detoksykacji i neutralizowania chcmokanccrogcnów Duża ilość spożywanych tłuszczów może zwiększyć rozpuszczalność i pochłanianie lipofilowych substancji rakotwórczych. Dieta wysokotłuszczowa powoduje też nadmierne wydzielanie (sckrckcję) soli kwasów tłuszczowych, które w wyższych stężeniach uważane są za promocyjne czynniki rakotwórcze.

Znajomość stopnia szkodliwości tych substancji powinna powodować wyeliminowanie z diety substancji o silnym działaniu kancerogennym. Związek między żywieniem a kanccrogcnczą nic jest tak dobrze udokumentowany, jak między żywieniem a chorobami układu krążenia. Współczesne badania dowodzą, że może on być jednak znaczny. Ocenia się, że w krajach rozwiniętych sposób żywienia jest przyczyną 1/4 zgonów na choroby nowotworowe. Według niektórych epidemiologów procent ten jest większy. Szacuje się, że ok. 40% schorzeń nowotworowych u mężczyzn i 60% u kobiet ma związek z żywieniem.

Do silnych kanccrogcnów występujących w artykułach spożywczych, stwarzających zagrożenie dla zdrowia, należą np.:

•    pleśń pokrywająca przetwory owocowe czy warzywne - często szkoda jest wyrzucić pozornie dobry produkt, więc spożywa się go po usunięciu wierzchniej war-