higiena4

92 Podstawy ekotoksykologii

Promocja jest to etap, w którym zainicjowana komórka (ze zmiennym genotypem) przechodzi wiele zmian - prawdopodobnie mutacji, aż do nabycia cech morfologicznych, biochemicznych (fcnotypowych) komórki nowotworowej. W okresie tym zainicjowana komórka poddawana jest działaniu środowiska wewnętrznego ustroju, co w przeważającej liczbie przypadków prowadzi do zatrzymania procesu nowotworowego. Niektóre komórki, niestety, wyłamują się spod tej „kurateli”, zmieniając się w nowotworowe.

Przedrukowa ekspozycja komórki na działanie promotora, nawet przy opóźnieniu około jednego roku, przekształca komórkę w nic dający się odwrócić stan uzlośli-wienia. Promocja, jako proces powolny, oraz ekspozycja na działanie promotora muszą zostać przedłużone o pewien czas. Waninck ten tłumaczy, dlaczego ryzyko raka szybko zostaje zredukowane przy rzuceniu nałogu palenia papierosów; okazało się, że w dymie papierosowym występują zarówno inicjatory, jak i promotory.

Obecność promotorów może pobudzić zmienione komórki do wzrostu nowotworowego. Promotory nie mają właściwości kancerogennych i nic oddziałują / ONA. Wykazano, że mogą one zwiększać rekombinację genetyczną i w ten sposób powodować ujawnienie się mutacji, która powstała w DNA w rejonie nic ulegającym ekspresji. Efekty ekspozycji na czynniki promocyjne są do pewnego momentu odwracalne. . Przerwanie oddziaływania tych substancji prowadzi do stopniowego cofania się uchwytnych zmian zachodzących pod ich wpływem.

Istnieją zatem substancje przyspieszające (promotory) lub zwalniające promocję (retinoidy). Do pierwszej grupy zalicza się pochodne forboli (składniki oleju krotonowego), do drugiej — witaminę A i jej chemiczne pochodne.

Potencjalnymi promotorami procesu kanccrogcnczy u ludzi są:

-    wysokotluszczowa i wysokobiałkowa dieta,

-    niedobory witaminowe,

-    zaburzenia w równowadze hormonów endogennych,

-    hormony egzogenne,

-    niektóre leki,

-    alkohol.

-    środowiskowe skażenia (np. bcnzo(a)pircn, pestycydy, nitrozoaminy, detergenty),

-    wirusy.

-    inne.

Progresja jest to etap, kiedy komórki guza nowotworowego tracą w sposób postępujący cechy budowy i funkcje charakterystyczne dla narządów i tkanek, w których len guz się rozwinął. Równolegle z tym „odróżnicowaniem się" obserwuje się często zwiększoną dynamikę wzrostu guza nowotworowego, tendencję do tworzenia przerzutów odległych, a czasami także oporność na dotychczas skuteczne leczenie.

Dopiero okresie progresji nowotwór może być rozpoznany klinicznie. Wzrost nowotworu przebiega przeważnie niepowstrzymanie i podwajanie jego masy następuje przeciętnie co 90 dni.

4.3. CHEMICZNE CZYNNIKI RAKOTWÓRCZE

Do chemicznych czynników rakotwórczych należą ksenobiotyki, które w odpowiednich warunkach mogą powodować rozwój nowotworów złośliwych.

Większość ksenobiotyków ma aktywność gcnotoksyczną. Mogą indukować więc dziedziczne zmiany w jądrowym DNA komórek somatycznych i płciowych. I tak na etapie inicjacji kancerogcnczy indukują one w materiale genetycznym mutac je, które ulegają ekspresji w fazie promocji, prowadząc ostatecznie do transformacji nowotworowej komórki. Obok działania mutagennego ksenobiotyki mogą powodować toksyczne oraz immunologiczne uszkodzenia komórek. Drogi biotransformacji nie tylko decydują o losie ksenobiotyków oraz ich metabolitów w organizmie, ale są także odpowiedzialne za właściwe ich działanie biologiczne.

Mutagcny/kanccrogcny to takie biologicznie aktywne związki chemiczne, które mogą bezpośrednio wiązać się kowalencyjnie z makrocząsteczkami (DNA, RNA, białka) bez uprzedniej aktywacji w obrębie komórki. Promutagcny(prokancerogeny) natomiast są to związki o charakterze lipofilnym, które bez wcześniejszej aktywacji nie oddziałują na DNA. Są one biologicznie nieaktywne W organizmie, w wyniku reakcji I fazy, mogą one zostać przekształcone do ostatecznych czynników genotok-sycznych. Organizmy, które nic posiadają enzymów katalizujących biotransformacje danego związku chemicznego, nie są wrażliwe na jego gcnotoksyczne działanie.

Ze względu na różnice w budowie promutagcny(prokanccrogcny) można pogrupować w następujący sposób:

-    wiclonicnasyconc węglowodory aromatyczne i heterocykliczne,

-    aromatyczne i heterocykliczne 1-. 1I-, lll-rzędowe aminy.

-    barwniki azowe,

-    nitroarylc i nitrofurany,

-    nitrozoaminy i nitrozokarbaminiany,

-    chlorowcopochodne węglowodorów,

-    inne.

Wicie substancji chemicznych wykazujących działanie mutagenne jest zarazem kanccrogcnami. Nie każdyjednak mutagen jest kanccrogcncm, każdy natomiast kanccrogen jest mutagenem.

k_*

Niektóre substancje chemiczne, które same mc są rakotwórcze, w momencie podania wcześniejszego lub równoczesnego z kanccrogcncm wzmacniają jego aktywność. Takie związki są określane jako kokancerogeny. Niektóre promotory są również kokanccrogcnami. Różnica między tymi dwoma klasami jest czasami nieuchwytna. Wynika to z tego, że kokancerogeny wzmagają przemianę nowotworową, podczas gdy promotory są związane z przemianami następującymi po tym przekształceniu, Typowymi przykładami kokanccrogcnów sąkatccholc, które jako składniki dymu tytoniowego, wzmagajądziałanie policyklicznych węglowodorów aromatycznych -głównego kanccrogcnu zawartego w dymie tytoniowym.