4597124886

Esei 135

chuje również: pragnienie poznania i nieustępliwość w wydzieraniu światu tajemnic.

Z morza tekstów poetyckich wyłowiłem jeden, stawiający tezę, mówiącą, że poetyckość i człowieczeństwo pojawiają się jednocześnie. Wiersz, który teraz przytoczę, napisał przed wojną jeszcze Antoni Słonimski i nosi on tytuł Na czaszkęantropoidy. Oto on:

Ty, któryś pierwszy umiał Głowę odrzucić w tył,

By sięgnąć oczami błękitu,

Mój bracie z Broken Hill,

Synu paleolitu,

Przed mroczną stojąc jaskinią Z krzemienną dzidą,

Czyś drżał, gdyś ujrzał nad pustynią Gwiazdy na niebie Rodezji?

Pierwszy antropoido,

Ojcze poezji.

Serce zwierzęce strułeś niepokojem.

To ty mi każesz słabe wznosić ręce,

Gdy przed mroczną życia jaskinią Pod niebem gwiaździstym stoję.

Wiersz Słonimskiego został zainspirowany znaleziskiem w dzisiejszej Zambii. Miasto Broken Hill również zdążyło zmienić nazwę na Kwabe. Osobnik, do którego należała wykopana tam z ziemi czaszka, stanowi jakieś ogniwo w porwanym, trudnym do połączenia i uzupełnienia łańcuchu antropogenezy. W ówczesnym stanie wiedzy - być może, jest to teza obowiązująca jeszcze dziś - owego osobnika uznano za ogniwo pośrednie między homo erectus a homo sapiens. 0 tym, czy ta teza odpowiada rzeczywistości, niech rozstrzygają antropologowie, bo do ich obowiązków należy znalezienie brakujących ogniw łańcucha naszych praprzodków i ustalenia, w którym z nich nasz ludzki początek. Wątpię, czy podołają swemu zadaniu, bo ziemia zazdrosna o swe tajemnice zdążyła zmineralizować szczątki antropoidów, a jeśli nawet zdołają skompletować ów łańcuch ewolucyjny, to czy będzie można wskazać w nim tego pierwszego człowieka? Czy wystarczy do tego określenie zespołu cech anatomicznych, kształt czaszki i przeciwstawny kciuk?

Ale nie z powodu wątpliwości, o których tu mowa, zabrał głos nasz skamandryta. Słonimski wie, że tego, co stanowi o istocie naszego człowieczeństwa, nie da się ustalić na podstawie znalezionych w ziemi szkieletów zwierząt z gatunku naczelnych. Słonimski stawia tezę, której udowadniać nie musi, i która dowodów zasadności nie potrzebuje. Jeśli ja jestem człowiekiem - wydaje się utrzymywać poeta - to w przestrzeni mojego człowieczeństwa złożonej zapewne z wielości cech obecnych w tysiącach, a może w dziesiątkach tysięcy pokoleń, istnieć musi jakaś dominanta gatunkowa sprowadzająca się może do świadomości naszej ludzkiej kondycji, a może tylko do umiejętności zdumiewania się.

Przy takim podejściu przestaje być ważne, ile tysięcy lat temu ta umiejętność zdumiewania się, umiejętność postrzegania swojej w świecie odrębności się pojawia. Ważne jest to, że tego, który pierwszy uświadomił sobie tę swoją osobność w świecie, możemy nazwać bratem. Ale nazywając go również ojcem poezji, Słonimski wskazuje na ten warunek człowieczeństwa, który manifestuje się nie jakąkolwiek świadomością świata i siebie w świecie, lecz taką, która jest źródłem cierpienia. Antropoid dlatego mógł być nazwany ojcem poezji, ponieważ „struł serce niepokojem”, co można również wyrazić inaczej: wyzbył się zwierzęcego strachu, a odczuł ludzki lęk. Lęk czego? A no tego, wobec czego i my go dzisiaj odczuwamy: niezgłębionej tajemnicy bytu, ogromu kosmosu i naszej w nim samotności. A że lękamy się niewiadomego, nieznanego, niepojętego, przeto stawiamy pytania o to przerażające i pragniemy na nie odpowiedzieć, ł w tym momencie pojawiają się potrzeby, z których jedna nazywa się poezja. Najpierw nawet nie tyle jako narzędzie do rozeznania porządku świata, ile jako ekspresja naszej ludzkiej niedoli intensyfikowanej tkwiącym w naszej naturze przymusem stawiania owych pytań najbardziej zasadniczych: o sens i celowość świata, o sens naszego w nim istnienia, o sens i powody cierpienia - unde maluml-pyta od swego początku człowiek i wie, że na niepodobna znaleźć zadowalającą odpowiedź.

Jeżeli tyle uwagi poświęciłem piętnastu wersom utworu Słonimskiego, a przecież należałoby jeszcze