4645771750

44

ZBIGNIEW KEMPKA

Liczbę szkół elementarnych w następnych latach przedstawia poniższa tabelka³⁵.

Rok	• Liczba szkół			Liczba uczniów
	w miastach	na wsi	ogółem
1824	378	357	735	21 251
1826	386	393	. 779	19 494
1830	412	329	741	31 592

W stosunku do danych z lat 1820/21 liczba szkół w 1830 r. zmniejszyła się o 481, przy czym w miastach wzrosła o 70, a we wsiach zmalała o 551. Liczba uczących się dzieci spadła o 6 131, przy jednoczesnym wzroście ludności o blisko 900 000.

Na obszarze Królestwa (128 500 km²) znajdowało się 5506 gmin wiejskich,, około 22 500 wsi, w tym 5 500 w dobrach rządowych. Liczba miast wynosiła 451. Większość z nich, o charakterze rolniczym, liczyła od 100 do 2 000 mieszkańców³⁸.

W 1819 r. jedna szkoła wiejska przypadała na 4064 mieszkańców, a 60 uczniów na 10 000 mieszkańców; w 1827 r. jedna szkoła wiejska przypadała na 12 207 mieszkańców, a 21 uczniów na 10 000 mieszkańców.

Wymienione czynniki, hamujące rozwój szkolnictwa elementarnego, występowały również w pierwszej fazie, w okresie działalności Stanisława Kostki Potockiego. Wbrew uproszczeniom panującym w naszej historiografii z lat międzywojennych ³⁷, upadku szkolnictwa elementarnego nie można wiązać wyłącznie z narastaniem po roku 1821 monarchiczno-klerykalnej reakcji, z zastąpieniem Potockiego przez Grabowskiego na stanowisku ministra oświecenia publicznego, z powierzeniem Szaniawskiemu Dyrekcji Oświecenia Publicznego, czy z postanowieniem namiestnika Zajączka z 1821 r.

Podstaw niepowodzenia należy szukać w sytuacji społeczno-ekonomicznej kraju i w wadliwych założeniach budowy sieci szkół już w 1817 r.

Przepisy władz nakazywały przy zakładaniu szkoły zwracać baczną uwagę na lokal, w jakim ma się mieścić szkoła. Przepisy obciążały dziedzica lub dzierżawcę w dobrach narodowych przydzieleniem placu i dostarczeniem materiałów budowlanych, a mieszkańcy byli zobowiązani do robocizny przy zwózce materiałów i do pracy w czasie samej budowy. Jeszcze Izba Edukacyjna opracowała plany szkółki wiejskiej obliczonej na 50 uczniów i miejskiej dla 100 uczniów. W budynku szkolnym obok izby lekcyjnej przewidziano mieszkanie dla nauczyciela. Zachowane materiały archiwalne wskazują jednak, iż praktyka daleko odbiegała od teorii^M. W miastach sytuacja przedstawiała się nieco lepiej, ale we wsiach większość szkół nie miała własnego budynku, często odpowiedniego lokalu. Nauka odbywała się niejednokrotnie w zabudowaniach gospodarskich albo w chałupach chłopskich. Częste były skargi nauczycieli na ciasne, nieodpowiednie pomieszczenia, w których tylko kilkoro dzieci mogło się pomieścić³⁹.

Wyposażenie tych szkół, które miały własne budynki lub mieściły się

w Polsce. Rys historyczny działań Dyrekcji Edukacji Narodowej w Polsce od 1812 do 1821. W: Archiwum do dziejów literatury i oświaty w Polsce. T. 1. Kraków 1878, s. 168.

³⁵    Rocznik Instytutów Religijnych i Edukacyjnych w Królestwie Polskim. T. 1: 1824 — T. 3: 1830.

³⁶    Historia Polski. T. 2 cz. 2. Warszawa 1958 s. 2 2-203.

³⁷    E. S u c h a n, jw. s. 113.

³⁸ E. Podgórska, jw. s. 118 i n.; A. Artymiak, jw. s. 75 i n.

³⁹ E. Podgórska, jw. s. 118, passim.