4962384010

58 Wszechświat, t. 84, nr 311983

Ryc. 2. Kamieniska porośnięte wrześnią Myricaria germanica w dolinie potoku Biała Woda w Małych Pieninach (rezerwat „Biała Woda”). Fot. K. Kasprzak

Ryc. 1. Zarośla wrześni Myricaria germanica i wierzb Salicetum na osadach aluwialnych (mady inicjalne) w dolinie potoku Biała Woda koło Wroniego Wierchu w Małych Pieninach (rezerwat „Biała Woda”). Fot.

K. Kasprzak

częściej zalewane, co powoduje naniesienie nowej warstwy substancji organicznych i mineralnych lub zabranie warstw poprzednio odłożonych, czego rezultatem jest przerwanie procesu glebot wór czego. Na madach, zależnie od .ich wieku i typu występują zbiorowiska roślinne o bardzo różnych stadiach sukcesji, prowadzącej np. w Karpatach od zarośli wrześni Myricaria germanica (ryc. 1), rozwiniętych na madach inicjalnych (ryc. 2), poprzez wierzbowiska (Salicetum)_f do zbiorowisk olszyny karpackiej Alnetum incanae (ryc. 3). Gleby hydrogeniczne dobrze rozwijają się także w pobrzeżu zbiorników wodnych, będącym strefą graniczną między lądem a wodą. Strefa ta charakteryzuje się intensywnie przebiegającymi procesami akumulacji auto- i allochtonicznej materii organicznej, której koncentracja w powierzchniowych warstwach sięga do 98% suchej masy oraz silną erozją brzegów. Współdziałanie tych procesów decyduje nie tylko o tworzeniu się gleby, ale także o przesuwaniu się granicy lądu i wody.

Większość dotychczasowych badań bezkręgowców prowadzono przede wszystkim w różnych ekosystemach naturalnych, zwłaszcza lasach, łąkach i polach uprawnych (agroekosystemach). Stan poznania zasobów i roli bezkręgowców w glebach hydrogenicznych jest bardzo nierównomierny, a bardziej szczegółowe dane dotyczą tylko gleb powstających w zalewanej strefie pobrzeża jezior, gleb torfowo-bagiennych oraz niektórych typów mad inicjalnych. W pracach o charakterze faunistycznym brak jest także najczęściej dokładnych ocen statystycznych reprezentatywności zebranego materiału, zwłaszcza zróżnicowania gatunkowego i zagęszczenia zwierząt oraz oceny roli tych zwierząt w środowisku. Dostarczają one natomiast szczegółowych danych dotyczących składu gatunkowego poszczególnych grup występujących w tego rodzaju środowisku, czego przykładem mogą być opracowania skąposzczetów i chrząszczy zasiedlających gleby inicjalne w masywach górskich.

Badania skąposzczetów prowadzone przez autora w Pieninach (Kasprzak 1979) wykazały, że w zależności od postaci gleby oraz rodzaju wykształconego na niej zbiorowiska roślinnego fauna skąposzczetów z rodziny wazonkowców gleb inicjalnych jest bardzo zróżnicowana. W żwirowiskach porośniętych przez wrześnię jedynym dominującym i stale występującym w tym środowisku gatunkiem jest Buchholzia appendi-culata, a liczne pozostałe gatunki występują w tym środowisku zupełnie przypadkowo. Spowodowane to jest niewątpliwie okresowym zalewaniem przez wody pobliskich cieków, które powoduje niszczenie fauny przez jej wymywanie lub zasypywanie grubą warstwą nowo naniesionych aluwiów. Poza tym środowisko to jest ubogie w butwiejące szczątki organiczne, których brak może być czynnikiem ograniczającym występowanie wielu gatunków wazonkowców. W zalewanych glebach pienińskich zespołów olszyny karpackiej, charakteryzujących się w porównaniu ze żwirowiskami większą zawartością szczątków organicznych, przeważający udział mają natomiast przedstawiciele rodzaju Fridericia, Szczególnie specyficzna fauna skąposzczetów wykształcona jest w wodach interstycjalnych (hyporeicznych) występujących w górskich madach inicjalnych rozwiniętych w dolinach rzek i potoków, gdzie występuje cały szereg innych rodzin skąposzczetów wodnych (Aeolosomatidae, Potamodrilidae, Naididae, Tubificidae, Lumbriculidae, Haplotaxidae). W południowej Polsce w środowisku tym dominują Pristina menoni i P. foreli (Naididae) (Kasprzak 1980). W Pieninach częste są także Stylodrilus heringianus, S. brachystylus, niektóre gatunki z rodzaju Trichodri-lus (Lumbriculidae) i Haplotaxis gordioides (Haplota-xidae). Porównanie fauny skąposzczetów wodnych osadów aluwialnych i potoków wskazuje na dość dużą odrębność tych dwóch środowisk, co wynika z niewielkiego przenikania tych zwierząt z potoków do osadów aluwialnych. W przybrzeżnych namuliskach rzek nizinnych, tworzących swoistego rodzaju muli-ste mady inicjalne (ryc. 4), rozwija się autochtoniczna fauna skąposzczetów, dla której stały spadek wody w korycie rzeki stwarza korzystne warunki rozwoju (Kasprzak 1976). W środowisku tym zaznacza się ilościowa przewaga limno- i pelofilnych gatunków Tubificidae, zwłaszcza Limnodrilus hoffmeisteri, których liczebność sięga do 9 • 10⁴ osobników na 1 m². Udział gatunków związanych ze środowiskiem prądowym jest tutaj niewielki i ogranicza się do mezoreofilnego Po-tamothrix moldaviensis.

Badania prowadzone przez Pawłowskiego (1967) na Babiej Górze wykazały, że strefa dna żwirowisk jest jednym z najlepiej wyodrębnionych pod względem fauny chrząszczy środowisk babiogórskich. Podobnie jak w innych górskich masywach Europy Środkowej i Azji Środkowej szczególnie charakterystycznymi gatunkami chrząszczy w żwirowiskach są przedstawi-