4962384011

Wszechświat, t. 84, nr 311983 59

Ryc. 3. Olszyna karpacka Alnetum incanae na gliniastych madach inicjalnych na Równi Czorsztyńskiej w Pieninach. Fot. K. Kasprzak

Ryc. 4. Przybrzeżne namuliska w dolinie rzeki Wełny koło Parkowa (woj. poznańskie). Fot. K. Kasprzak

ciele rodzaju Bembidion (B. millerianum, B. confor-mae, B. andreae, B. tricolor, B. decorum, B. genicu-latum) oraz Tachys ąuadrisignatus, Stenus biguttatus, S. gracilipes, Hypnoidus dermastoides ąuadriguttatus, Atheta currax i Dryops viennensis. W babiogórskich zbiorowiskach olszyny karpackiej skład fauny chrząszczy jest odmienny w różnych strefach. Na dnie tego zbiorowiska gatunkami charakterystycznymi są La-thrimaeum atrocephalum i Tachinus corticinus, w strefie runa Mantura rustica i Scleropterus serratus, natomiast w strefie koron Cantharis pallida i Ano-plus roboris. Spośród licznych środowisk Babiej Góry zamieszkałych przez chrząszcze żwirowiska są pod względem składu gatunkowego tych owadów najbardziej podobne do zbiorowisk olszyny karpackiej. Potwierdza to wnioski wynikające z badań florystycz-nych prowadzonych na żwirowiskach Skawiny i Skawy przez Zarzyckiego (1956). Ze względu na skład fauny chrząszczy babiogórskie zbiorowiska olszyny karpackiej zajmują pośrednie stanowisko w stosunku do żwirowisk i buczyny karpackiej (Fagetum car-pathicum), a większe podobieństwo do żwirowisk niż buczyny uzasadnia wyłączenie olszyny karpackiej ze środowisk leśnych.

Strefa pobrzeża zbiorników wodnych była w porównaniu z typowymi środowiskami lądowymi i wodnymi badana w wąskim zakresie, a stosunkowo więcej uwagi poświęcono jedynie pobrzeżu jezior. Literatura limnologiczna wskazuje na dużą odrębność strefy pobrzeża jezior w porównaniu ze strefami centralnymi (litoral, profundal) pod względem składu chemicznego wody i osadów (gleby). Należy podkreślić, że jest to także środowisko o zróżnicowanej taksonomicznie i bogatej ilościowo faunie bezkręgowców. W glebach i osadach pobrzeża występuje nie tylko wiele gatunków zamieszkujących strefy sąsiednie (wybrzeże i litoral), ale także grupy lub gatunki charakterystyczne wyłącznie dla tej strefy. Szczególnie często i licznie w glebach, osadach i zwałach szczątków organicznych tworzących niekiedy dno okresowych małych zbiorników przyjeziornych, występują skąposzczety, komary, muchówki z rodziny Heleidae, Tiuplidae, Tabanidae i mięczaki. Środowisko to charakteryzuje się nie tylko dużą liczbą występujących taksonów makrofauny (do około 40 rodzin i rzędów), ^le także wysoką ich liczebnością (do około 150 • 10³ osobników • m-* przy zagęszczeniu całości bezkręgowców równym 220 • 10® osobników • mr²) oraz dużym zróżnicowaniem pionowego rozmieszczenia fauny. Szczególnie wysokie jest ono na granicy lądu i wody w środowiskach o dużej ilości zgromadzonej materii organicznej. Średnie wartości biomasy bezkręgowców w glebie i osadach pobrzeża są na ogół znacznie wyższe od biomasy tych zwierząt w bentosiie pozostałych stref jezior. Wynika to z faktu, że w bentosie lito-ralowym i profundalowym dominują często wyłącznie formy mniejsze w porównaniu z masowymi często po-jawami w pobrzeżu form dużych (Pieczyńska 1972). Są to nie tylko zwierzęta o największym udziale w całości biomasy fauny, ale charakteryzujące się także największym ciężarem osobniczym. Prawidłowości te nie sprawdzają się w przypadku, kiedy badaniami objęta jest tylko wybrana grupa zwierząt, a nie całość fauny. W śródpolnym eutroficznym i poli-miktycznym Jez. Zbęchy, położonym w środkowej Wielkopolsce na terenach o intensywnej gospodarce rolnej, wykazano na przykład, że zarówno biomasa, jak i liczebność skąposzczetów są wyraźnie mniejsze w strefie pobrzeża i najpłytszego litoralu niż w strefie litoralu, gdzie zagęszczenie tych zwierząt oraz ich różnorodność gatunkowa są największe (Kasprzak 1980). Zgrupowania bezkręgowców pobrzeża są mało stabilne w czasie, co związane jest z bardzo szybko zachodzącymi zmianami warunków środowiskowych, zwłaszcza wahań poziomu wody. Zmiany składu i liczebności fauny wskutek przesuwania się granicy lądu i wody polegają na zwiększeniu się liczebności fauny wodnej (muchówki z rodziny Chironomidae, skąposzczety z rodziny Tubijicidae, obunogi: Asellus aqua-ticus) i redukcji liczebności fauny glebowej (skoczo-gonki, dżdżownice, wazonkowce) w glebach okresowo zalewanych wodą wskutek podnoszenia się jej poziomu w jeziorze.

Najdokładniejsze jak dotąd kompleksowe oceny zasobów całości fauny bezkręgowców, zarówno glebowych jak i wodnych, zalewanych gleb torfowo-ba-giennych (bagien) w tajdze i strefie lasów mieszanych europejskiej części Zw. Radzieckiego oraz w tajdze zachodniej Syberii przeprowadziła Kozlovskaja (1976). Oceniła ona udział zwierząt glebowych i wodnych w zalewanych glebach bagien o różnej trofii wskazując na podstawowe różnice związane ze zmianami zagęszczenia, zróżnicowania gatunkowego i składu taksonomicznego (tab. 1). W środowisku tego typu