5768085926

związków i zależności, jak również z zadaniami dotyczącymi działalności ludzi w przyrodzie³⁸.

Wyrazem rozumienia rzeczywistości społeczno-przyrodniczej przez uczniów jest umiejętność opisu cech (na poziomie klas początkowych są to cechy zewnętrzne) oraz umiejętność uzasadnienia, wyjaśniania prostych związków i zależności zachodzących między obiektami, zjawiskami i procesami. Jest to więc umiejętność podania poprawnej odpowiedzi na pytania typu: jak? (jak wygląda? jakie ma cechy? jak funkcjonuje? jak działa?) (wiedza deklaratywna) oraz dlaczego? (dlaczego tak działa? od czego zależy, że tak działa, tak się zmienia, tak postępuje) (wiedza proceduralna). Wyjaśnienie jakiegoś stanu rzeczy lub prawidłowości jest to udzielenie odpowiedzi na pytanie, dlaczego ten stan rzeczy zaistniał. W przyrodzie mogą istnieć przyczyny materialne, sprawcze, formalne i celowe istnienia danego stanu czy zjawiska. W procesie edukacyjnym powinny funkcjonować obydwie kategorie pytań, jednak szczególnie istotna, z punktu widzenia rozumienia zdobywanej wiedzy przez uczniów, jest umiejętność odpowiedzi na drugie pytanie, bo wyjaśnia ona przyczyny istnienia i funkcjonowania środowiska. Podać przyczynowe wyjaśnienie jakiegoś faktu przyrodniczego to tyle, co wydedukować zdanie opisujące ten fakt, posługując się jako przesłankami jednym lub więcej prawem uniwersalnym przyrody. Wyjaśnić to dostarczyć informacji właściwej, pożądanej. Aby przekonać się, czy uczeń wyjaśnia coś ze zrozumieniem lub czy rozumie wyjaśnienia nauczyciela, należy wejść w proces komunikacji z nim i obserwować jego zachowanie. Jeżeli reaguje w sposób adekwatny do sytuacji, to znaczy, że rozumie, jeśli nie -kontynuujemy wyjaśnianie. Jest to umiejętność dokonywania pojęciowej interpretacji poznawanych treści. W odniesieniu do rzeczywistości społeczno-przyrodniczej dowodzenie prawdziwości sądów o niej odbywa się zarówno poprzez wnioskowanie formalne, jak i drogą indukcji przyrodniczej (enumeracyjnej). W pierwszym przypadku, zgodnie z logiką formalną, tylko z prawdziwych przesłanek można wywieść wnioski prawdziwe lub fałszywe. Np. do życia (rozwoju) roślina potrzebuje wody. Brak wody spowoduje, że roślina nie rozwinie się. Częściej, zwłaszcza w odniesieniu do poznawania elementów przyrodniczych rzeczywistości, stosujemy wnioskowanie przyrodnicze, gdzie dochodzenie do sądów odbywa się na drodze eksperymentalnej. Rozumowanie przyrodnicze to rozumowanie doszukujące się związków przyczynowych i przestrzennych między składnikami środowiska i między środowiskiem a działalnością człowieka. W odniesieniu

³⁸ M. Cackowska, Nauczanie początkowe w polskim systemie szkolnym (1976-1990), WycJ. UMCS, Lublin 1991, s. 93-101.

83