CHOROBY ZAKAy
NE WETERYNARIA W PRAKTYCE
lek. wet. Jerzy Ziętek, doktorant w Zakładzie Mikrobiologii Weterynaryjnej
Instytutu Biologicznych Podstaw Chorób Zwierząt Wydziału Medycyny Weterynaryjnej AR w Lublinie
lek. med. Elżbieta Ziętek, specjalista chorób zakaz
nych
Borelioza
PROBLEM CZA
OWIEKA I ZWIERZ
T
Borelioza (inna nazwa: krętkowica klesz-
czowa, choroba z Lyme) jest zakaz
ną,
Streszczenie
zaraz
liwą chorobą przenoszoną przez
kleszcze. U człowieka przebiega wśród
Borelioza jest niebezpieczną chorobą
objawów ze strony różnych narządów
zakaz
ną przenoszoną przez kleszcze.
i układów: nerwowego, mięśnia serco-
Atakuje zarówno ludzi, jak i zwierzęta.
wego oraz ruchu (1, 2). Na początku cho-
Mnogość i zróżnicowanie objawów tej
roby dominują zmiany skórne (3). Czyn-
jednostki klinicznej nierzadko nastrę-
nikiem etiologicznym tej niebezpiecznej
czają trudności w postawieniu rozpozna-
jednostki chorobowej jest krętek Borrelia
nia. Wczesne rozpoznanie i wdrożenie
burgdorferi. Jest to bakteria Gram-ujem-
właściwego leczenia jest nieodzowne,
na, barwiąca się dobrze metodą Giemsy,
gdyż tylko wówczas istnieje pewność
o specjalnych wymaganiach hodow-
co do pomyślnego zejścia procesu cho-
lanych (1-10). Jej izolacja od kleszczy
robowego.
jest stosunkowo łatwa, natomiast trud-
ność sprawia wyizolowanie tej bakte-
Słowa kluczowe
rii z materiału klinicznego (3, 4, 5, 6).
krętkowica kleszczowa, borelioza z Ly-
Rezerwuarem Borrelia burgdorferi są
me, kleszcz
głównie gryzonie, chociaż zakaże-
niu mogą ulegać różne gatun-
Abstract
ki ssaków i ptaków (1-10).
Zarazek jest przenoszony
Borreliosis is a very dangerous infectious
przez kleszcze (wszyst-
disease transmitted by ticks. It affects
kie aktywne stadia roz-
both humans and animals. More often
wojowe) z rodzaju Ixo-
than not, the abundance and diversity
des (w Polsce Ixodes rici-
of clinical symptoms create difficulties
nus), (1-10). Stwierdzono
in establishing a diagnosis. Early diag-
także obecność Borrelia
nosis and implementation of proper
burgdorferi u innych ga-
treatment are indispensable since it
tunków kleszczy, a także
conditions a recovery and a positive
u pcheł, moskitów i much (5).
outcome of the treatment.
Jednakże te gatunki nie odgry-
Key words wają niemal żadnej roli w prze-
noszeniu wspomnianego zaraz-
borreliosis, Lyme disease, tick
ka. Do organizmu ssaka bakte-
rie Borrelia burgdorferi dostają się
wraz ze śliną kleszcza lub jego
wymiocinami. Potrzeba co najmniej kil-
ku- lub kilkunastogodzinnego kontaktu
kleszcza z żywicielem, by doszło do zaka-
żenia. Z tego względu kluczowe znaczenie
dla walki z boreliozą ma szybkie usuwa-
nie pasożytów ze skóry (3, 5, 6). Niestety,
w przypadku człowieka, za zakażenie od-
powiedzialne są najczęściej nimfy klesz-
czy. Jest to postać rozwojowa mała i trud-
na do zauważenia (3).
REZERWUAR ZARAZKA
I DROGI SZERZENIA
Choroba z Lyme może atakować w zasa-
dzie wszystkie wrażliwe zwierzęta, które
miały kontakt z zakażonymi kleszczami.
W środowisku naturalnym głównym re-
zerwuarem czynnika etiologicznego bo-
MARZEC-KWIECIEC
" 2/2007
44
www.weterynaria.elamed.pl
WETERYNARIA W PRAKTYCE CHOROBY ZAKAy
NE
reliozy są gryzonie. Krętki B. burgdorfe- Stosunkowo często borelioza wystę- usuwania kleszczy oraz w wyniku kon-
ri izolowano także od zwierzyny płowej, puje u psów. Zarazek wnika do organi- taktu z krwią, moczem i mazią stawową
ptaków, a nawet od jaszczurek (6). W nie- zmu zwierzęcia wraz ze śliną zakażone- chorych zwierząt. W przebiegu choroby
których rejonach borelioza może być po- go kleszcza. Stamtąd drogą krwi krętek wyróżnia się obecnie dwa stadia.
ważnym problemem dla populacji psów. dostaje się do tkanek i narządów. Pomi- Charakterystycznym objawem dla
Badania serologiczne wykonane w USA mo iż zaatakowany organizm wytwarza pierwszego stadium jest rumień wędru-
wykazały, że w rejonach częstego wystę- po pewnym czasie odpowiednie prze- jący (erythema migrans). Zmiana pojawia się
powania kleszczy ponad 75% psów miało ciwciała, zarazek może przetrwać we- po 7-10 dniach od kontaktu z zakażonym
kontakt z zakażonymi kleszczami, a 5% wnątrzkomórkowo w obrębie niektórych kleszczem w miejscu, w którym uszkodził
miało objawy podobne do objawów bo- struktur i narządów, takich jak stawy czy on skórę. Niewielka początkowo plamka
reliozy (8). układ nerwowy. W takim przypadku za- powiększa się w ciągu najbliższych tygo-
Jak wspomniano, wektorem zakaże- każony pies pozostaje nieraz latami bez- dni, tworząc plamę koloru czerwonego
nia są różne gatunki kleszczy, głównie objawowym nosicielem Borrelia burgdor- lub sinoczerwonego. Zmiany mogą obej-
z rodzaju Ixodes. Kleszcz zakaża się kręt- feri. W innym przypadku choroba może mować niekiedy nawet znaczną część po-
kami, żerując na zakażonym zwierzęciu. przebiegać z widocznymi objawami kli- wierzchni ciała. Procesowi chorobowemu
Obecność bakterii utrzymuje się u klesz- nicznymi. Po okresie inkubacji wyno- towarzyszą często bóle mięśni, gorączka,
czy przez wiele pokoleń, ponieważ są one szącym od kilku miesięcy do roku u za- ból głowy, sztywność karku oraz zmęcze-
przekazywane transowarialnie i transsta- rażonego psa może pojawić się ostre lub nie. Słowem, są to niespecyficzne objawy
dialnie. B. burgdorferi występuje w organi- podostre zapalenie jednego lub kilku sta- grypopodobne, które w przypadku baga-
zmie pasożyta głównie w jelicie środko- wów. Może się to objawiać nagłą kulawi- telizacji ze strony pacjenta (np. w przypad-
wym. W czasie gdy kleszcz żeruje, ilość zną, której towarzyszy silna bolesność. ku gdy rumień wędrujący ma niewielkie
bakterii gwałtownie wzrasta i przedosta- Obserwuje się obrzęk stawu, który jest rozmiary) mogą prowadzić do postawie-
ją się one do ślinianek. Stamtąd, wraz ze wyraz
nie cieplejszy i bolesny przy oma- nia błędnego rozpoznania lub do niepodję-
śliną kleszcza, krętki dostają się do orga- cywaniu. Stanowi temu towarzyszą czę- cia żadnego leczenia. Po kilku tygodniach
nizmu kręgowca (3). Stwierdzono, iż nie sto objawy ogólne: posmutnienie, apatia, rumień wędrujący może ustąpić samoist-
dzieje się to natychmiast: potrzeba przy- brak apetytu, gorączka i niechęć do ru- nie, ale zakażenie rozszerza się w tym cza-
najmniej kilku godzin (2) na transfer za- chu. W mazi stawowej stwierdza się dużą sie na szereg tkanek i narządów (1, 3, 4, 5,
razka do organizmu żywiciela kleszcza. liczbę leukocytów (głównie granulocytów 6, 10). U około 30% zakażonych rumień
Dlatego niezmiernie istotne jest szybkie obojętnochłonnych). Stan zapalny sta- wędrujący nie występuje, a borelioza za-
usuwanie pasożytów ze skóry ludzi i zwie- wów może ustąpić samoistnie, zdarzają czyna się od objawów charakterystycz-
rząt oraz przede wszystkim ograniczanie się jednak nawroty choroby (2, 8, 9). nych dla jednej z opisywanych poniżej
możliwości ataku kleszczy, między innymi U psów w przebiegu boreliozy spora- postaci choroby.
przez stosowanie odpowiednich chemicz- dycznie notuje się zaburzenia pracy ser- Jeden z obserwowanych patomechani-
nych środków zapobiegawczych. ca, uszkodzenie nerek lub zespół objawów zmów boreliozy ma związek powstawa-
A
ańcuch opisywanej choroby: dzikie neurologicznych, takich jak zmiana zacho- niem kompleksów antygen  przeciw-
zwierzęta  kleszcze  człowiek i zwie- wania, porażenie nerwów twarzowych, ciało, co może prowadzić do wywołania
rzęta domowe jest trudny, choć w wie- drgawki. Bardzo rzadko występuje rumień stanów zapalnych w stawach lub kłębusz-
lu wypadkach możliwy do przerwania wędrujący, zjawisko charakterystyczne dla kach nerkowych. Zwracano także uwa-
i powinno się temu zagadnieniu poświę- przebiegu boreliozy u człowieka (8). gę na podobieństwo antygenowe Borre-
cać sporo uwagi. Borelioza jest bowiem Rozpoznanie boreliozy u psa jest trud- lia burgdorferi do niektórych tkanek, np.
chorobą zagrażającą życiu i w niektórych ne. Należy wziąć pod uwagę: objawy kli- mięśnia sercowego, układu nerwowego
przypadkach trudną do rozpoznania. niczne, dane z wywiadu (przebywanie psa czy stawów. Może to indukować procesy
na terenie, na którym występują kleszcze, patologiczne o charakterze autoimmuno-
BORELIOZA U ZWIERZ
T fakt znalezienia w przeszłości żerujące- logicznym (8).
W porównaniu z wieloma chorobami za- go kleszcza na skórze psa), poprawę sta- Drugie stadium boreliozy może prze-
kaz
nymi opisywana jednostka kliniczna nu zdrowia po zastosowaniu antybioty- biegać z objawami ze strony układu kost-
nie wydaje się być szczególnie istotnym koterapii oraz obecność w surowicy psa no-stawowego. Obserwuje się wówczas
problemem dla zdrowia zwierząt. Stosun- przeciwciał przeciwko Borrelia burgdorfe- nawracające zapalenie stawów, charakte-
kowo najczęściej występuje stan bezobja- ri. Leczenie choroby obejmuje podaż an- ryzujące się powstawaniem obrzęków. Jest
wowego nosicielstwa, bardzo groz
nego tybiotyków (amoksycylina, tetracyklina, to spowodowane zapaleniem błony mazio-
z punktu widzenia łańcucha epidemiolo- doksycyklina, cefaleksyna w zalecanych wej. Proces ten rozprzestrzenia się często
gicznego. Choroba może atakować stawy, dawkach). Poprawa stanu zdrowa nastę- na kilka stawów. Najczęściej obserwuje się
powodując ból i przejściową lub chronicz- puje szybko, jeśli jednak objawy choroby zmiany w stawach kolanowych, rzadziej
ną kulawiznę. Atakowane mogą być także powrócą, należy wznowić antybiotykote- łokciowych, skokowych lub biodrowych.
nerki, co objawia się nefropatią, moczni- rapię na okres 4 tygodni (8). Opisywanym zmianom towarzyszą bole-
cą, białkomoczem i powstawaniem obrzę- sność i trudność w poruszaniu się. Niele-
ków. Postać nerwowa może prowadzić do BORELIOZA U CZA
OWIEKA czona postać stawowa przechodzi w po-
porażenia nerwów twarzowych, objawia Borelioza jest chorobą stwarzającą duże stać przewlekłą, którą określa się jako
się także drgawkami i apatią. Niekiedy ob- zagrożenie dla zdrowia i życia człowie- utrwalony obrzęk stawów. W tym czasie
serwowane są także zmiany skórne w po- ka. Podobnie jak w przypadku zwierząt, dochodzi do powstania trwałych uszko-
staci rumienia wędrującego (2, 7, 9). Zmia- pierwszoplanową rolę w przenoszeniu dzeń kości i chrząstek oraz przerostów
ny chorobowe mogą także dotknąć narzą- opisywanej jednostki klinicznej odgry- i zwłóknień w obrębie stawu (1, 5, 6).
dy płciowe (7). Ze zwierząt domowych na wają kleszcze zakażone krętkami Borrelia Bardzo groz
ną postacią drugiego sta-
opisywaną jednostkę kliniczną wrażliwe burgdorferi. Sugeruje się także możliwość dium boreliozy jest tak zwana neurobo-
są m.in. koty, konie i bydło (2). zarażenia się człowieka podczas zabiegu relioza. W tym przypadku obserwuje się
MARZEC-KWIECIEC
" 2/2007
45
www.weterynaria.elamed.pl
CHOROBY ZAKAy
NE WETERYNARIA W PRAKTYCE
najczęściej limfocytarne zapalenie opon Przypadek pierwszy ssaków. W przypadku ludzi i zwierząt to-
mózgowo-rdzeniowych i mózgu, zapa- Mężczyzna w wieku 28 lat został zaata- warzyszących jest to zadanie stosunkowo
lenie nerwów czaszkowych przebiegają- kowany przez kleszcze podczas grzybo- łatwe: można zabezpieczyć się za pomo-
ce z najczęściej jednostronnym poraże- brania. Po 3 tygodniach zgłosił się do cą odpowiednich środków chemicznych,
niem nerwu twarzowego, zapalenie ner- lekarza rodzinnego z objawami ogól- zwłaszcza w sytuacji przebywania na te-
wów obwodowych i szczególnie bolesne nego osłabienia i zmianą skórną na we- renach występowania kleszczy w okresie
zapalenie korzeniowo-nerwowe. W po- wnętrznej stronie lewego uda, koloru wiosenno-letnim.
staci przewlekłej powyższe objawy mogą czerwonego, o średnicy około 5 cm. Pa- Warto przypomnieć, że według WHO
utrzymywać się miesiącami, prowadząc cjent skierowany został do dermatolo- w zasadzie cała północna Europa jest
do nieodwracalnych zmian i uszkodzeń ga, który rozpoznał rumień obrączkowa- uznana za obszar endemicznego wy-
nerwów. Wartym zapamiętania wyznacz- ty i nakazał choremu zgłoszenie się do stępowania boreliozy (6). Kusząca per-
nikiem, jak poważne spustoszenie w or- poradni chorób zakaz
nych w związku spektywa eliminacji kleszczy w środo-
ganizmie może wywołać przewlekła neu- z podejrzeniem boreliozy. Po miesiącu wisku prowadzi niekiedy do poważnych
roborelioza, jest fakt, że w jej rozpoznaniu stosowania antybiotykoterapii (doksy- zmian w miejscowym ekosystemie. Ko-
różnicowym uwzględnia się takie jed- cyklina) objawy choroby ustąpiły. Po- lejnym etapem walki z opisywaną choro-
nostki kliniczne, jak stwardnienie roz- nowne badanie serologiczne przepro- bą jest jak najszybsze, ostrożne usuwa-
siane, choroba Alzheimera czy rozmaite wadzone po pół roku wykazało znaczny nie kleszczy ze skóry człowieka i zwie-
ciężkie zaburzenia psychiczne (6). spadek przeciwciał przeciwko Borrelia rzęcia. Zabieg powinien przeprowadzać
Postać krążeniowa boreliozy ma z re- burgdorferi. lekarz, ze względu na możliwość zaka-
guły ostry przebieg, charakteryzujący się żenia zarówno zaatakowanego osobni-
zapaleniem mięśnia sercowego i osier- Przypadek drugi ka, jak i udzielającego pomocy w przy-
dzia oraz zmianami w pracy i rytmu serca Mężczyzna, lat 42, z zawodu leśnik. Zgło- padku niefachowego usunięcia pasożyta.
w wyniku zaburzeń przewodzenia (blok sił się do lekarza, skarżąc się na bóle sta- Niedopuszczalne jest ściskanie odwłoku
przedsionkowo-komorowy II i III stop- wów, kłopoty w poruszaniu, sztywność kleszcza podczas procesu jego usuwa-
nia), (1, 4, 5, 6). kolan, apatię i ogólne osłabienie. Skie- nia, gdyż spowodować to może dosłowne
Opisywano także zanikowe zapalenie rowany na oddział chorób zakaz
nych,  wstrzyknięcie zarazków w głąb tkanek
skóry powstałe w wyniku zakażenia Bor- leczony cefalosporyną III generacji. Po gospodarza. Podobne efekty dają domo-
relia burgdorferi. Zmiany obejmują naj- trzech tygodniach objawy choroby za- we sposoby smarowania kleszcza róż-
częściej dystalne części kończyn i cha- częły ustępować. Pacjent pozostaje pod nymi substancjami czy przypalania go
rakteryzują się obrzękiem i przebarwie- opieką lekarza specjalisty w związku papierosem. Podrażniony pasożyt może
niami skóry koloru ciemnoczerwonego z nawrotami choroby co 1,5 roku.  zwymiotować zawierającą zarazki treść
lub niebieskawego. Po pewnym cza- swoich jelit. Właściwym sposobem po-
sie zmiany te nabierają charakteru za- Przypadek trzeci zbycia się kleszcza jest uchwycenie go
nikowego i pojawiają się owrzodzenia, Mężczyzna w wieku 40 lat, mieszkający np. pincetą lub specjalnym aparatem tuż
świąd i ból. Zanikowe zapalenie skóry blisko lasu. Zgłosił się do lekarza z obja- przy głowotułowiu i ostrożne wykręce-
może obejmować również kości i ner- wami ogólnego osłabienia i zaburzenia- nie go miarowym, stanowczym ruchem.
wy położone pod zaatakowanymi ob- mi pracy serca. U pacjenta rozpoznano Powstałą po wyciągnięciu kleszcza ran-
szarami skóry (6). zapalenie mięśnia sercowego. Uwagę le- kę należy wydezynfekować np. wodą utle-
Obserwuje się przypadki, w których karzy zwróciła zmiana skórna o średni- nioną (3). W przypadku walki z boreliozą
u jednego pacjenta występują naraz róż- cy 40 cm, widoczna na klatce piersiowej, ważna jest znajomość objawów klinicz-
ne postacie choroby lub przechodzą one koloru czerwonego. Mężczyzna został nych choroby zarówno u zwierzęcia, jak
w siebie nawzajem. skierowany na oddział chorób zakaz
nych, i u człowieka. Szczególnie w przypad-
W związku z dużym zróżnicowaniem gdzie był leczony cefalosporyną III ge- ku naszego gatunku objawy choroby są
objawów chorobowych w przebiegu neracji, podawaną dożylnie przez okres na tyle poważne, że nie warto ryzyko-
boreliozy do postawienia rozpoznania, trzech tygodni. Po tym okresie objawy wać i należy zgłaszać wszystkie przypad-
oprócz objawów kliniczych i wywiadu, choroby zaczęły ustępować. ki mogące nasuwać podejrzenie infekcji
konieczne jest badanie serologiczne, po- spowodowanej przez Borrelia burgdorferi.
twierdzające obecność przeciwciał prze- Przypadek czwarty Walka z boreliozą u zwierząt towarzyszą-
ciwko Borrelia burgdorferi w surowicy Mężczyzna, lat 40, z rozpoznaną neuro- cych, głównie poprzez eliminowanie ich
chorego. Zaleca się potwierdzenie wyni- boreliozą. Wykazuje objawy przypomi- z łańcucha epidemiologicznego, jest waż-
ku metodą Western-blot (6). nające padaczkę. Leczony w ośrodku kli- na zarówno ze względu na dbałość o ich
Leczenie boreliozy obejmuje podaż nicznym. Rokowanie ostrożne, występują stan zdrowia, jak i ograniczanie występo-
antybiotyków (doksycyklina, amoksy- nawroty choroby. wania tej groz
nej dla człowieka choroby
cylina, cefuroksim). Szanse na trwałe w środowisku.
wyleczenie wzrastają, gdy leczenie zo- WNIOSKI
stanie wdrożone wcześnie, w pierwszym Borelioza jest dla człowieka bardzo nie- Piśmiennictwo dostępne u autora.
etapie trwania choroby. Stąd istotne jest bezpieczną chorobą. Mnogość objawów
nielekceważenie objawów nasuwają- i ich poważny charakter przekonują do lek. wet. Jerzy Ziętek
cych podejrzenie boreliozy przez cho- zwrócenia uwagi na tę jednostkę klinicz- Zakład Mikrobiologii Weterynaryjnej
rego oraz szerzenie oświaty w tym za- ną. W wypadku tej choroby człowiek jest Instytutu Biologicznych
kresie (3, 5, 6). jednym z ogniw łańcucha szerzenia się Podstaw Chorób Zwierząt
W tym miejscu zostaną przedsta- boreliozy w środowisku. Jednym ze spo- Wydziału Medycyny Weterynaryjnej
wione przypadki boreliozy u człowie- sobów walki ze wspomnianą infekcją jest AR w Lublinie
ka. Każdy z nich został potwierdzony zwalczanie kleszczy i niedopuszczanie do 20-950 Lublin, ul. Akademicka 12
serologicznie. ich żerowania na wrażliwych gatunkach e-mail: [e-mail]
MARZEC-KWIECIEC
" 2/2007
46
www.weterynaria.elamed.pl