6931258221

Polski. Wiedzieli o obiektywnych czynnikach wyodrębnienia narodowego (terytorium, ludność, język). Mniej nieco wiedzieli (my wiemy o tym o wiele lepiej) o społecznych procesach kształtujących naród. Mieli głównie na uwadze czynniki subiektywne, świadomościowe. Dla nich istotne było to, że wielu ludzi uważa się za Polaków, czuje się Polakami. Samo jednak poczucie przynależności do narodu jest zjawiskiem zmiennym, podlegającym każdorazowemu konkretnemu omówieniu i uściśleniu" [Łepkowski, 1967: 507-508].

Być może zresztą kluczem do zrozumienia narodu i nacjonalizmu nie jest określenie niezbędnych cech takiej sytuacji (co to jest naród? od kiedy możemy mówić o narodzie?), ale dotarcie do tego, co ludzie sądzą lub w co wierzą, że stanowi ich naród. A więc pytanie podstawowe brzmi nie „co to jest naród”, ale „kiedy” (nim jest). Jest to więc także kwestia „stylu” wyobrażenia sobie abstrakcyjnego bytu wspólnotowego, który obejmuje zwarty obszar i określone tylko kategorie ludzi — mieszkańców ojczyzny.

Wedle poglądów Stanisława Ossowskiego, ojczyzna nie jest pojęciem li tylko geograficznym, ale jest zawsze tworem nacechowanym aksjologicznie; jest zawsze „czyjąś” ojczyzną. „Cechy ojczyzny są zawsze funkcją obrazów, które z jej imieniem łączą członkowie pewnej zbiorowości” [Ossowski, 1967: 203]. W staropolszczyźnie „ojczyzna” oznacza jeszcze wszelkie dziedzictwo po „ojcach” — zarówno „zbiorowych”, jak i „prywatnych”, rodzinnych (stąd „ojcowizna”). Tamten pierwotny sens ojczyzny, obecny w Słowniku języka polskiego Bogumiła Lindego, stopniowo zanikał na rzecz nowego, ograniczonego do dziedzictwa narodowego. Ossowski cytuje charakterystyczną definicję z roku 1843, już przepełnioną ojczyźnianym patosem: „Naród ma Ojczyznę, puściznę po przodkach, słusznym prawem spadku odziedziczoną znojem i krwią ich kupioną Jest ona dwojaka: ziemska i duchowa. Ziemia zabudowana, zagospodarowana, upiększona, uzdrowotniona pracą narodu — to jest ojczyzna ziemska. Ojczyznę duchową stanowią: zwyczaj narodowy i wiara ojczysta” [ibidem: 207]. Mamy więc tutaj zarówno dosłowne, jak i metaforyczne pojmowanie ojczyzny, z podmiotem zbiorowym — narodem — spajającym oba te sensy. Naród staje się synonimem ojczyzny, a postawy narodowościowe cechuje przejście od utożsamienia głównie z ojczyzną prywatną na rzecz identyfikacji z ojczyzną ideologiczną. Stosunek do tej ostatniej nie opiera się na bezpośrednich przeżyciach jednostki względem jej ojczystego terytorium, ale na pewnych przekonaniach: „na przekonaniu jednostki ojej uczestnictwie w pewnej zbiorowości i na przekonaniu, że jest to zbiorowość terytorialna związana z tym właśnie obszarem. Moja ojczyzna w tym ideologicznym znaczeniu — to ziemia mego

i

164