K �jna DIALEKTY POLSKIE78972

170

nic na całym naszym terytorium językowym były takie same. Wynikało to zapewne z faktu, że na jednych — pn.-wschodnich obszarach likwidacja trzyklasowego systemu fonemów (DejO) dokonała się przez defono-logizację udziału warg, na południowo-zachodnich zaś przez defonołogi-zację położenia, języka.

Już przeto przed XVI w. na Mazowszu w tych wyrazach czy ich formach. gdzie fonem [a] realizowano dłużej, wariant a był samogłoską długą, szerokootwartą, cofniętą, obojętną na udział warg (zaokrąglenie) i odcienie w szerokości otwarcia. Różnił się on od krócej wymawianego wariantu d — szerokootwarrego przedniego wysuniętego, nie odznaczającego się spłaszczenie ni/zaokrągleniem i obojętnego na ewentualne nieznaczne zwężenie otwarcia (siąd '& mogło tu łatwiej przechodzić w 'e), zol). $ 15 — § 49. Podobni typ kontynuantu <7 należy przyjąć dla dialektu kaszubskiego, gdzie na miejscu a ustalić się musiała samogłoska nieco zwężona (ze względu na napięcie mięśni przy dłuższym trwaniu artykulacji), ale tak obojętna na zaokrąglenie warg, że często przechodzi w niezaokrą-glone o ( = 6) lub w tylne nielabialne e, np. ptdy, godó, seyó trova, a na-wet w przednie nielabialne picy,, gM$, ttSye irfoa (Nit IV 79). W miarę defono-logizowania się iloczasu te cechy fonetyczne wysuwają się na czoło, stają się wyrazistsze i zaczynają spełniać tę samą rolę różnicowania wyrazów czy form, jaką spełniał dotąd iloczas, — fonologizują się. Tą drogą na miejscu fonemu [a], realizowanego przez opisane powyżej długie i krótkie warianty, ustalają się w dialekcie mazowieckim na przełomie XY/XV1 w. dwa odrębne fonemy: obojętny na splaszczenie/zaokrąglenie szeroko-otwarty fonem przedni [ć], oraz również obojętny na udział warg szeroko-otwarty fonem tylny [«]. Przez to system z trójkątnego zmienił się na prostokątny — posiadający parę przeciwstawnych, sobie fonemów szeroko-otwartych. Opozycja fonemów [d]: [<i] niełatwa była do utrzymania w systemie, który niewystarczająco wyrazistej różnicy między przednim & i tylnym d nie mógł uwydatnić i podtrzymać udziałem warg ze względu na dawną jego defonologizację. Opozycja [d] : [<i] utrzymuje się w najhardziej peryferyeznych gwarach mazowieckich zachowujących do dziś różne od « i od o pochylone d (tylne) na miejscu stpol. a po okolice Szczytna (lyłkowo, Wały, Klon) — na wschodzie po Olecko (Żelazki, Jliernniszki), Ełk (Jeziorowskie), Pisz (Łupki), por. Kit III 259. oraz na przyległych obszarach kurpiowskich koło Ostrołęki (Chudek, Kadzidło), a wyspowo pod Ostrowią Mazowiecką (Osuchowo), por. MAGP 151. Przeważna bowiem część tych gwar ma nie tylko różne od a i o tylne a na, miejscu a, lecz równocześnie d na miejscu d (por. § 45). W pozostałych gwarach mazowieckich oraz w chfcłmińako-dobrzyósko-koeiewskieh, a także w gwarach wschodniej Lubelszczyzny, które powstały przez spolonizowanie ludności na dawnych ziemiach Rusi Czerwonej, różnica między wariantami font*-