K �jna DIALEKTY POLSKIE78978

170

realizowany przez głoskę e względnie y — pośrednią między ! oraz e, ale różną zarówno od jednej jak i od drugiej — w zasięgu 34A, czyli po linię Inowrocław — Sochaczew — Grójec — Garwolin — Radzyń. Zazwyczaj fonem [ó] realizowany jest na całym obszarze przez głoskę zbliżoną do y otwartego, chylącego się nie ku i, lecz raczej ku e, a więc do jakiegoś i): liyda. mlyko, -ś/iyk. gfyy, pjrśi, s$rce, syr, dobrego, glupjjgo (Nit IV 33). W naszych rozważaniach częściej będziemy znaczyli tę samogłoskę przez e, ale nigdy przez y, jak to niesłusznie stosuje się w wielu poważnych nawet pracach.

Gwary poza mazowieckie, w których udział warg (zaokrąglenie, spłaszczenie, a nawet stopień natężenia tych ruchów artykulacyjnych) był cechą fonologiczną (DejO 191), przeprowadziły wydatniejsze niż na Mazowszu zwężenie i spłaszczenie wariantów [e], co doprowadziło do neutralizacji opozycji [e]: [i] zwłaszcza po miękkich spółgłoskach. Jeden z typów tego procesu polega na wymianie pochylonego e w y zarówno po twardych jak i po miękkich spółgłoskach: Myk, Syka, śńyk. Dyda. Dokonał się on w gwarach Wielkopolski, Śląska i Małopolski, sięgając po okolice Złotowa, Mogilna, Konina, Sieradza, Radomska, Szczekocin, Mielca, Tarnowa i Leżajska (31B). Ta fonetyczna, wywołana w dużej mierze wyrazistym udziałem warg, wymiana pochylonego e w y wpłynęła na zmianę systemu fonologicznego. Występowanie bowiem y i) nie tylko po twardych, lecz także po miękkich fonemach, np. fryc: pec : pić, buda : by da 'będę* : bidua; ipyk 'szpieg’ : śpik "skronie’, Myć ‘śniedi’ : MU. itp., spowodowało nie spotykane w innych gwarach polskich ustalenie się na miejscu [ć] fonemu [y] różnego od [i], od [e] i od pozostałych fonemów samogłoskowych. Ustaleniu się tego fonemu niewątpliwie sprzyjał fakt, że w tym samym zasięgu utrzymuje się różny od Lu] oraz [o] fonem [ó], zoh. 187, z którym [y] tworzy parę jednego z czterech stopni pełni dźwiękowej (nasycenia dźwięku). Pozostający w opozycji z [ó] fonem [y] nie tworzy trzeciej klasy fonemów. Dlatego jest on fonemem przednim spłaszczonym i ta jego fonologiczną cecha może być realizowana jak yi. Różni się od [i] tylko szerszym otwarciem jamy ustnej.

Na Kujawach, w środkowej części woj. łódzkiego i we wschodniej części Kieleckiego wraz z Lubelszczyzną (34C) pochylone e w pozycji po twardej wymieniło się także w y: bzyk Syki, ale po miękkich spółgłoskach położenie języka przy realizacji wariantu [e] stało się jeszcze bardziej przednie, a układ warg bardziej plaski, tak że głoska zbliżyła się całkowicie do 'i: śńik, bida. Ponieważ fonem [e] zaczął być realizowany na tych obszarach przez takie same warianty co fonem [i], doszło tu do neutralizacji opozycji [e]: [i] — do zastąpienia fonemu [e] przez fonem [i]. Ponieważ w takim samym mniej więcej zasięgu zniknął z systemu nie tylko fonem [6], lecz także [ó], zastąpiony przez [u], zob. s. 187, gwa-