K �jna DIALEKTY POLSKIE78918

116

§ 16. Stwardnienie stpol. I

Fonem [T] realizowany był przez l we wszystkich pozycjach, o czym świadczy nie tylko zaznaczanie w rękopisach, staropolskich miękkości l tak samo jak innych spółgłosek miękkich {cMyebye, nyeprziiacyelya), ale też utrzymujące się do dzisiaj zmiękczenie ś, ż wywołane miękkością następującego po nich U źle, ślepy, ślaz —źle, ślepy, ślaz zle, ślepy, ślaz.

Gdy [1] zaczęło być realizowane przez l (zob. s. 114) i ustalił się na jego miejscu fonem [1], miękki fonem [1'] stracił swego oponenta twardego i przez to samo jego cecha miękkości zdcfonologizowala się. Fonem ten mógł nadal być realizowany przez miękkie l, alo ta jego wyłącznie fonetyczna, a nie fonologiozna miękkość nie spełniała funkcji różnicowania wyrazów czy ich form, ponieważ nie przeciwstawiały mu się odpowiednio wyrazy z twardym l, skoro przeszło ono w l, potem w u. Fonem przeto [1'j przestał należeć do par korelacji miękkości/twardości — stał się obojętny na cechę miękkości. Palatalna więc artykulacja wariantu l zaczęła być niepotrzebna, Stała się niofonologiczna i j>rzez to mogła być pomijana. W związku z tym l stwardniało, czyli przeszło w l. Jedynie w specjalnie sprzyjających temu warunkach — w pozycji przed wąskim i przednim i — utrzymuje się l, np. Ust, lipa, byli w przeciwieństwie do las, leć, los, luby, i to tylko w gwarach Wielkopolski, Małopolski i Śląska oraz w języku ogólnopolskim. Ka Mazowszu i Kaszubach oraz w gwarach pozostających pod ich wpływami stwardniało l nawet przed i: list, lipa, byli, na roli. Izoglosa tego stwardnienia (9A) sięga po Złotów, Tucholę, Brodnicę. Sierpc, Kolo, Łęczycę, Piotrków, liżę, Puławy, Kraśnik, Tarnobrzeg, Tarnów, Kolbuszowę, Tomaszów Mazowiecki (MA.GP 594) i wyspowo pojawia się w Lipnicy jędrzej., Grybkacli turecki, Brzezi u jarocki, Lądku koniński, Porąbce będziński. Mazowieckie stwardnienie l przed i znaczą często w pisowni pólfonotycznej przez ly, czego jednak nie należy stosować przy fonetycznym notowaniu przykładów gwarowych.

Ustalenie się. fonemu [1], a potem [u], zob. s. 115, na nuejscu dawniejszego [1] spowodowało neutralizację proporcjonalnie występującej w kilku parach opozycji typu twarda : miękka, na skutek czego także [1'] przestał odznaczać się cechą fonologiezną miękkości i chociaż był realizowany w pewnych choćby pozycjach (przed i) jako l, nie był fonemem miękkim, lecz [1], ponieważ miękkość wariantu l występowała tylko w danej pozycji i nio różnicowała wyrazów.

Po dokonaniu się i upowszechnieniu obu ostatnio omówionych zmian fonetycznych i wywołanym tymi faktami ustaleniu się fonemów [ł] [1] na, miejscu [1]: [T] nastąpiły zmiany w składzie i systemie spółgłoskowych fonemów. Ka miejscu bowiem korelacyjnych par: [1']: [I] = [fj: [r] = ..., ustaliły się obojętne na cechę miękkości/twardości spółotwarte fonemy