8658359161

490 Stanisław Lencewicz

Francja, bądź zgrupowały się pewne ludy, jak np. Węgry. Natomiast pomysły Gatterera były tylko rozważaniami spekulatywnymi, prowadzącymi na manowce przez pomieszanie pojęcia granicy naturalnej z granicą polityczną.

Późniejszy rozwój geografii przekonał, że rzeki zazwyczaj nie dzielą terytoriów przyrodzonych, a jako szlaki komunikacyjne skupiały ludność i sprzyjały organizacji społeczeństw. Co najwyżej wyzyskiwane są jako granice polityczne, ze względu na przeszkody, jakie przedstawia ich przebycie. Morze też nie jest granicą naturalną: dostarcza ono żywności, ułatwia komunikację, a przez to wytwarza środowisko wiążące nadbrzeżne ludy. Zdawali sobie sprawę z tego już starożytni, stosując do Morza Egejskiego, zarówno jak do Czarnego nazwę Pontus, co znaczyło pomost. Poważniejsze masywy górskie również nie tworzą granic naturalnych, bo stanowią już same w sobie odrębne indywidualności geograficzne i nie są liniami, oddzielającymi położone po obydwu ich stronach kraje. Co do działów wodnych, to w ówczesnym stanie wiadomości o formach powierzchni ziemi, przeceniano ich znaczenie, uważając je nieledwie za góry. Na ogól koncepcja granicy przeniesiona w rzeczywiste stosunki przyrodnicze — zawodzi. Ani izoamplituda odgraniczająca dwa klimaty w rzeczywistości ich nie odgranicza, ani linia zasięgu danej rośliny nie zabrania jej występować dalej w oddzielnych grupach, lub indywiduach, ani granica nie wyklucza wzajemnego przenikania sąsiadujących ze sobą narodów. W postaci geometrycznej linii istnieją tylko wymyślone przez człowieka granice polityczne i administracyjne.

Koncepcja granic naturalnych upadła wskutek postępów dokonanych przez geografię w wieku XIX i zastąpiona została pojęciem jednostki naturalnej, zwanej też regionem geograficznym, lub po polsku — krainą naturalną **. Region geograficzny jest to obszar, posiadający pewien kompleks cech wyróżniających go od obszarów sąsiednich. Ale takie indywiduum nie powstaje przez jakiś zbiór cech przypadkowych, gdyż czynniki przyrody kształtujące dany region znajdują się tu we wzajemnych związkach i zależnościach. Zwykle dcminujące znaczenie ma jedna jakaś cecha, która warunkuje swoisty dobór cech innych. Taką cechą dominującą jest najczęściej klimat, od niego zależy bowiem zarówno szata roślinna naturalna, jak kultury rolne, co znów wywiera przemożny wpływ na człowieka. Różnica kilkunastu centymetrów opadów atmosferycznych decyduje, czy w danym miejscu jest step, czy urodzajne pola. Parę stopni różnicy w średniej temperaturze zimy sprawia, że rzeki zamarzają, a ziemia pokrywa się śniegiem, co zmienia poważnie świat roślinny i znaczenie komunikacyjne rzek. Drugim czynnikiem wprowadzającym zróżnicowanie na poszczególne regiony jest wzniesienie nad poziom morza. Samo ono już powoduje zmianę w klimacie. Dalsze urozmaicenie wprowadza rzeźba terenu związana z budową geologiczną, naturą skał i ewolucją morfologiczną, wskutek czego każdy górotwór ma swoją odrębną fizjonomię. Na równicach, zwłaszcza wielkich, poważne zróżnicowanie

«« Wyraz region (region) używany jest w języku potocznym w znaczeniu bliżej nieokreślonego obszaru, okolicy, mieszany jest nawet z wyrazem rejon (rayon) — promień (okręg). Regiony w znaczeniu jednostki geograficznej można by zastąpić wyrazem „kraina", jak to czynił Nałkowski, tym bardziej, że łaciński prototyp regio oznaczał kraj, a więc terytorium polityczne (przyp. autora).