9003499565

ZAKOŃCZENIE

Na początku tej pracy określony został paradygmat filozofii hermeneutycznej w postaci kilku najważniejszych wyróżników, konstytuujących taką filozofię. Z przedstawionych w tej pracy zagadnień i problemów wynika, że „późny” Wittgenstein w znacznym stopniu realizuje ów paradygmat.

Po pierwsze, pojęcie rozumienia pełni u Wittgensteina rolę szczególną, choć nie poświęca on temu fenomenowi tak wiele miejsca jak np. Heidegger czy Gadamer. W szczególności rozumienie okazuje się kategorią najbardziej podstawową, co widać w powiązaniu rozumienia z formami życia jako ostatecznym uzasadnieniem naszego poznania oraz z praktyką życia i językiem potocznym. Dwie podstawowe cechy, o jakich pisał Wittgenstein, świadczą o jego pierwotnym charakterze: jest ono bardziej podstawowe niż dyspozycja podmiotu i interpretacja. Tym samym możemy mówić tu o podobnej funkcji, jaką fenomen rozumienia spełnia w omawianych tu koncepcjach: z jednej strony znajdujemy powiązanie rozumienia z „narzędziowością”, „poręcznością”, byciem-w-świecie, z drugiej z takimi pojęciami, jak: życie codzienne, praktyka życia, gry językowe. I tam, i tu fenomen ten związany jest ściśle z tym, w jaki sposób człowiek radzi sobie z rzeczywistością.

Po drugie, rozumienie jest dla Wittgensteina perspektywiczne. Wynika to choćby z ogólnego wniosku, jaki płynie z lektury Dociekań, że filozofia nie jest zwierciadłem natury, że nie mamy „dostępu” do świata, jako wyznacznika prawdy oraz, że jedynym, co możemy wnieść z przyrodniczej konieczności do języka, jest dowolna reguła. W takiej sytuacji wszelkie rozumienie musi być ograniczone do pewnego horyzontu, musi być zmienne historycznie i kulturowo. Uwidacznia się to np. w pojęciu gier językowych, w obrębie których możemy mówić o różnych zachowaniach językowych, różnych perspektywach odnoszenia się do rzeczywistości. Ukazują to także takie Wittgensteinowskie pojęcia, jak: formy życia, formy przedstawiania, reguły gramatyki, wspólny ludziom sposób działania. Z kategorią perspektywiczności ściśle wiąże się założeniowy charakter rozumienia, najobszerniej opisany przez Gadamera, podkreślający przede wszystkim to, że rozumienie jest dziejowe. Wittgenstein nie pisał o dziejowości jako takiej, jednakże wynika ona niejako z pojęć, które wymieniłem powyżej. Różne formy przedstawiania i formy życia są zmienne historycznie, wyznaczają pewne paradygmaty myślenia a jedno-

135