Barbara Weigl, Psychologia rozwojowa i osobowosci, APS 2005/2006
Wyklad VIII
Rozwój stereotypów spolecznych i uprzedzen miedzygrupowych
Literatura:
" Macrae C.N.; Stangor Ch.; Hewstone M. (1999) Stereotypy i uprzedzenia. Gdansk, GWP
" Nelson, T. (2003) Psychologia uprzedzen. Gdansk, GWP
" Weigl B. (1999) Stereotypy i uprzedzenia etniczne u dzieci i mlodziezy. Warszawa, IP PAN
" Weigl. B. (2000) Stereotypy i uprzedzenia. W: Strelau J.(red.) Psychologia, t. III. Gdansk,
GWP
... Stereotypy na temat grup spolecznych wydaja sie czescia wspólnego dziedzictwa
spoleczenstwa. Nikt nie moze dorosnac we wlasnym spoleczenstwie, nie nauczywszy sie
stereotypów przypisywanych najwazniejszym grupom etnicznym.
( H.J. Ehrlich, The Social Psychology of Prejudice1973)
STEREOTYP jest to struktura poznawcza obejmujaca wiedze, oczekiwania i przekonania
obserwatora na temat niektórych grup spolecznych. Z wlasnosciami poznawczymi scisle
zwiazany jest afekt, który moze byc wzbudzany przez stereotyp.
Konsensus spoleczny nie jest cecha definicyjna stereotypu.
Zródlem stereotypów sa doswiadczenie osobiste i interakcje, a takze wiedza  z drugiej reki i
oczekiwania na temat prawdopodobienstwa pewnych zdarzen spolecznych.
I. Stereotypy rozumiane jako przekonania indywidualne. Tradycja spoleczno-poznawcza
(Fiske, Taylor 1991; Markus, Zajonc 1985)
Stereotypy, jako jeden z rodzajów wiedzy na temat swiata spolecznego, powstaja w miare jak
dana osoba gromadzi spostrzezenia dotyczace róznych grup spolecznych. Spostrzezenia te
sa interpretowane, kodowane w pamieci, nastepnie wydobywane i wykorzystywane w
kierowaniu reakcjami. Sa umyslowymi reprezentacjami swiata spolecznego w naszej
pamieci.
II. Stereotypy jako systemy zbiorowych przekonan. Modele kulturowe zakladaja, ze
spoleczenstwo stanowi podstawe przechowywanej wiedzy o grupach spolecznych.
Stereotypy sa zbiorem informacji o grupach spolecznych, rozpowszechnionym wsród
czlonków danej kultury Stereotypy kulturowe stanowia czesc spolecznej wiedzy jednostki i
wywieraja wplyw na jej zachowania spoleczne (Tajfel, 1981).
Nabywanie, utrzymywanie i pojawianie sie ewentualnych zmian w stereotypach zachodzi
glównie poprzez jezyk i komunikacje w danej kulturze. Jezyk wykracza poza poziom jednostki
i powoduje  przechowywanie stereotypów na poziomie zbiorowosci.
Srodki masowego przekazu sa  informacyjna autostrada po której rozprzestrzeniaja sie
stereotypy spoleczne, pokonujac granice i odleglosci.
Rozwój spostrzegania interpersonalnego
Najwczesniejsze kategoryzacje spoleczne zwiazane sa z plcia. Plec jest dla malych dzieci
najwazniejszym kryterium podzial spolecznego. Siedmiomiesieczne dzieci odrózniaja glosy
meskie od kobiecych . Dziewiec mesiecy - reaguja odmiennie na meskie i kobiece twarze.
Kilkuletnie dzieci przypisuja innym etykiety odnoszace sie do plci, dokonuja tez czasem
nadogólnien pojec  mama i  tata , odnoszac je do wszystkich kobiet i mezczyzn. Stereotypy
1
Barbara Weigl, Psychologia rozwojowa i osobowosci, APS 2005/2006
plci moga powstawac u dzieci szybciej niz stereotypy innych kategorii spolecznych - choc
kategoryzacja nie zawsze prowadzi do powstania rozwinietego stereotypu.
W wieku przedszkolnym, plec wywiera wiekszy wplyw na klasyfikowanie innych ludzi niz inne
kategorie (preferencje lalek, zapamietywanie opowiesci). Dzieci przedszkolne potrafia tez
klasyfikowac wedlug przynaleznosci etnicznej, zawodu, wieku.
W procesie kategoryzacji dzieci opieraja sie na latwo rozpoznawalnych atrybutach: fryzura,
kolor skóry, ubiór, jezyk.
Znaczenie kategorii plci spada w wieku szkolnym, kiedy to przynaleznosc etniczna odgrywa
wieksza role w kategoryzowaniu niz plec. Pojawia sie tez zdolnosc do tworzenia bardziej
abstrakcyjnych klasyfikacji, opartych np. na religii lub narodowosci.
Tendencja do kategoryzowania innych w grupy spoleczne rozwija sie u dzieci dosc
wczesnie, ale charakter dominujacych kategorii wydaje sie ulegac zmianie wraz z rozwojem
dziecka. Stereotypy pojawia sie wówczas, gdy u obserwatora zgromadzi sie wiedza i
powstanie zbiór przekonan na temat danej grupy, umozliwiajacy ogólna charakterystyke
grupy.
Wyniki wielu badan empirycznych dowodza, ze tendencyjne atrybucje na temat czlonków
wlasnej i obcej grupy sa stala cecha spostrzegania spolecznego we wczesnym dziecinstwie.
Uznaje sie, ze rodzice sa pierwszym i najpotezniejszym zródlem informacji o grupach
spolecznych, jednak ogromna role odgrywaja równiez rówiesnicy i inni czlonkowie otoczenia
spolecznego. Powszechnie obserwuje sie korelacje pomiedzy stereotypami i uprzedzeniami
rodziców oraz dzieci.
Znaczace osoby nie musza przekazywac stereotypów wprost (choc czesto sie zdarza , ze
stereotypy przekazywane sa w  gotowej formie np. porzekadel, przyslów, przestróg,
zakazów). Dziecko uczy sie stereotypów przez obserwacje i modelowanie (nasladownictwo
empatyczne np. ekspresji emocjonalnej)
Juz w wieku pieciu lat u wiekszosci amerykanskich dzieci zaczynaja sie rozwijac wyrazne
postawy rasowe Badania rozwojowe pokazaly, ze dzieci posluguja sie stereotypami jeszcze
zanim potrafia prawidlowo rozróznic grupy na podstawie wskazników uwazanych za
niezbedne do takiego celu. Dzieci w wieku przedszkolnym ucza sie najpierw werbalnych
etykiet grup oraz skojarzonych z tymi etykietami stereotypów, a dopiero pózniej dowiaduja sie
jakie wskazniki percepcyjne odpowiadaja owym etykietom. Zatem znaja stereotyp, zanim
jeszcze potrafia rozpoznac kogo on dotyczy. Stereotypy przekzywane w  gotowej postaci
maja inne konsekwencje niz stereotypy budowane na bazie kolejnych doswiadczen. Badani,
którzy otrzymali gotowe stereotypy, zanim dowiedzieli sie czegokolwiek o poszczególnych
czlonkach danej grupy, wykazywali wieksza tendencje do poslugiwania sie stereotypowymi
informacjami podczas dokonywania pózniejszych ocen.
Jak wyjasnic wczesne ksztaltowanie sie uprzedzen wobec obcych?
Cztery alternatywne propozycje:
1. Teoria osobowosci autorytarnej Theodora Adorno (Adorno i wspólpracownicy, 1950;)
Koncepcja Theodora Adorno (Adorno i wspólpracownicy, 1950;) przyjmuje, ze uprzedzenia i
negatywne stereotypy innych grup powstaja u jednostki w wyniku jej wewnetrznego konfliktu,
poczucia zagrozenia i niezadowolenia. Pomniejszanie wartosci innych jest sposobem na
poradzenie sobie z wewnetrznymi problemami, uksztaltowanymi najczesciej we wczesnym
dziecinstwie. Motywem utrzymywania sie w ciagu zycia niecheci i uprzedzen do innych, sa
wewnetrzne (niezaspokojone) potrzeby jednostki.
2
Barbara Weigl, Psychologia rozwojowa i osobowosci, APS 2005/2006
2. Teoria spolecznego odzwierciedlenia uprzedzen (The Social Reflection Theory of
Pejudice):
Ludzie sa produktem swego spolecznego kontekstu. Poprzez proces spolecznego uczenia
sie (modelowanie, empatyczne przejmowanie wzorców, komunikowanie wartosci, przestrogi,
etykiety) dzieci  poczatkowo bezrefleksyjnie- przejmuja postawy i stereotypy wlasnej grupy
spolecznej (Albert Bandura, 1977; Samuel i Pearl Olinerowie, 1988). Mechanizm transmisji
kulturowej ( podejmowanie ról spolecznych, dopasowywanie sie) powoduje odpowiedniosc
postaw spolecznych doroslych i dzieci zyjacych w tym samym kregu kulturowym.
3. Teoria tozsamosci i kategoryzacji spolecznej (Henry Tajfel, John Turner 1978).
Koncepcja ta sugeruje, ze tworzenie sie uprzedzen wobec grup obcych jest efektem procesu
kategoryzacji spolecznej. Kategoryzacja  my -  oni jest funkcjonalna dla jednostki zarówno z
perspektywy poznawczej jak i motywacyjnej. Pozwala ksztaltowac i potwierdzac wlasna
samoocene, poprzez faworyzacje grupy wlasnej. Podzial na  swoich i  obcych odzwierciedla
czesto realne stratyfikacje spoleczne.
4. Spoleczno-poznawcza teoria rozwoju uprzedzen (Frances Aboud, 1988; A Social
Cognitive Theory of the Development of Prejudice).
Orientacja na innych (ukierunkowanie na innych) jest ksztaltowana u dzieci przez dwie
nakladajace sie na siebie sekwencje rozwojowe. Pierwsza z nich, to stopniowe
przechodzenie od procesów afektywnych do spostrzezeniowych i nastepnie poznawczych.
Druga, to przechodzenie od nastawienia na siebie (koncentracja na  ja ), do ukierunkowania
na grupe i potem na indywidualne jednostki w ramach tej grupy. Rozwój ustosunkowan
wobec innych, jest uwiklany w kontekst spoleczny, zwlaszcza dotyczy to pozycji grupy
wlasnej w spoleczenstwie.
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
-----
Ustalenia i problemy empiryczne.
Stosunek do innych ludzi mozna wyrazac i badac na wiele sposobów. Miarami moga
byc:
" Wyrazenie przezywanych emocji, wzbudzanych przez innego
" Opisywanie bezposrednie innej osoby (grupy) na skalach wartosciujacych (ocena
wlasnosci lub czestotliwosci zachowan) lub posrednie  metaforyczne, projekcyjne
" Okreslenie preferowanego dystansu wobec innego
" Gotowosc do dzialan na rzecz innej osoby
3
Barbara Weigl, Psychologia rozwojowa i osobowosci, APS 2005/2006
" Ocena wytworu wykonanego przez jakas (okreslona) osobe
" Interpretacja zachowan innej osoby (atrybucje)
" Przewidywanie zachowan innej osoby
Zdecydowana wiekszosc badan dotyczacych omawianego obszaru pochodzi ze Stanów
Zjednoczonych). Material tam zebrany analizuje glównie relacje pomiedzy dziecmi bialej
wiekszosci i czarnymi dziecmi Afro-Amerykanów. Ze wzgledu na szczególnie wyraziste (i
rejestrowane w kodzie konkretnym) kryterium róznicowania (odmienny kolor skóry) dane
amerykanskie niekoniecznie dobrze opisuja prawidlowosci odnoszace sie do populacji
europejskich. Referowane sa tez w literaturze przedmiotu analizy badan angielskich,
francuskich, niemieckich i holenderskich  ale material dowodowy jest tu znacznie ubozszy.
Badania dzieci, zwlaszcza badania rozwojowe sa obszarem trudnym metodologicznie.
Ogranicza sie w nich manipulacje eksperymentalna i sztuczne interwencje, zwraca
szczególna uwage na respektowanie zasad etycznych. Ponadto, kazdorazowo pojawia sie
trudnosc interpretacji wzajemnych wplywów badanej zmiennej i etapu rozwojowego.
Eksperymentator jest zawsze przedstawicielem grupy doroslych, o okreslonej plci, roli
spolecznej, przynaleznosci etnicznej i co w przypadku badan dzieci nigdy nie jest obojetnym
elementem oddzialywania. Najwazniejsze wyniki:
o Najwczesniejsze kategoryzacje spoleczne zwiazane sa z plcia. Plec jest dla malych
dzieci najwazniejszym kryterium podzialu spolecznego. W wieku przedszkolnym plec
ocenianego obiektu (taka sama lub odmienna jak podmiotu oceniajacego) wywiera
silny wplyw na klasyfikowanie ludzi, preferencje lalek, zapamietywanie opowiesci.
o Dzieci przedszkolne potrafia tez klasyfikowac i wartosciowac obiekty spoleczne
wedlug przynaleznosci etnicznej, zawodu, wieku.
o Pierwsze wskazniki swiadomosci etnicznej (róznicowanie fotografii róznych nacji np.
czarni/biali), pojawiaja sie okolo 4-5 roku zycia. Wtedy dzieci zaczynaja
demonstrowac pierwsze preferencje/uprzedzenia etniczne, oceny wg.testu
preferencji lalek, np. która lalka wyglada tak jak ty?; z która chcialbys sie pobawic?;
która lalka jest dobra?
o Od okolo wieku pieciu lat u wiekszosci (amerykanskich) dzieci zaczynaja sie rozwijac
wyrazne postawy rasowe.
o Aboud (1988) stwierdzila, ze w próbach preferencji obiektów spolecznych dzieci w
okresie 4-7 lat wykazuja najwieksza faworyzacje wlasnej grupy etnicznej.
o Prawidlowosc powyzsza nie dotyczy dzieci z grup mniejszosciowych, które do wieku
okolo 7 lat znacznie czesciej wybieraja jako atrakcyjne obiekty spoleczne,
przedstawicieli uprzywilejowanej mniejszosci.
o Psychologowie, uzywajac metody rozmowy, z brytyjskimi 5-10 latkami, stwierdzili, ze
niechetna postawa wobec obcokrajowców jest silniejsza u mlodszych badanych
dzieci, w porównaniu z kolegami kilka lat starszymi, niezaleznie od ubogiej wiedzy o
innych narodach u wiekszosci badanych.
o Analiza wiedzy i preferencji dzieci 6 letnich z kilku krajów Europy Zachodniej
-12
wykazala, ze chociaz wiedza o faktach byla u badanych dzieci niejednolita i
fragmentaryczna, to najmlodsze dzieci wykazywaly wyrazniejsza preferencje osób
które spostrzegaly jako czlonków wlasnej grupy narodowej. Ta preferencja
4
Barbara Weigl, Psychologia rozwojowa i osobowosci, APS 2005/2006
zmniejszala sie wraz z wiekiem, ale u wiekszosci wszystkich badanych byla
zauwazalna.
o W wieku szkolnym wieksza role w kategoryzowaniu, niz plec i wiek odgrywa (w USA)
przynaleznosc etniczna. Pojawia sie tez zdolnosc do tworzenia bardziej
abstrakcyjnych klasyfikacji, opartych np. na religii lub narodowosci. Opisy
obcokrajowców staja sie bardziej bogate i zróznicowane wraz z wiekiem, dotyczy to
jednak grup ocenianych pozytywnie.
o Dorastajaca mlodziez z rodzin  mieszanych rasowo wklada znacznie wiecej wysilku
(dane kliniczne) w okreslenie wlasnej tozsamosci i dwukrotnie czesciej niz w
rodzinach  jednorodnych (czarnych lub bialych), chcialaby zmienic swoja
przynaleznosc rasowa.
Pytania odnoszace sie do postaw etnicznych, stereotypów i uprzedzen narodowych polskich
dzieci, zyjacych wspólczesnie w naszym kraju:
o Czy dzieci polskie, zyjace w spoleczenstwie wzglednie jednokulturowym i
monoetnicznym, aspirujacym wszakze do podzielania wspólnych europejskich
wartosci prezentuja wyraziste postawy wobec innych narodowosci?
o Czy da sie stwierdzic uprzedzenia etniczne wobec wybranych grup narodowych np.
mniejszosci narodowych?
o Czy postawy dzieci odzwierciedlaja postawy doroslych Polaków?
o Czy postawy etniczne dzieci zmieniaja sie wraz z wiekiem i edukacja; jaki jest
kierunek zmian?
Glówne wnioski z polskich badan nad uprzedzeniami i stereotypami etnicznymi u polskich
dzieci i mlodziezy (Weigl, 1999)
o Faworyzacja/dyskryminacja poszczególnych grup narodowych pojawia sie u dzieci
wczesnie, juz u progu edukacji szkolnej. Wyniki sa powtarzalne i systematyczne
o Dwie grupy mniejszosciowe (Cyganie, Zydzi) sa obiektem wyraznej dyskryminacji.
Obie grupy sa w kraju nieliczne (do 20 000 osób), funkcjonuja zatem w percepcji
dzieci i mlodziezy raczej jako  etykiety , niz jako grupy realnie wchodzace w konflikt
interesów z polska wiekszoscia
o Uzyskany obraz odzwierciedla postawy etniczne doroslych Polaków
o Nie stwierdzono rozwojowej zmiany postaw etnicznych tzn. spadku uprzedzen
postepujacej wraz z wiekiem.
5