9580798307

Nieograniczone, syntetyczne, doczesno-nadprzyrodzone i historyczno-eschatologiczne uniwersum Dziadów drezdeńskich jest wszelako ujmowane i interpretowane przez podmiot dzieła w różnych perspektywach. Taka wieloperspektywiczność to cecha nieodłączna romantycznej wielkiej formy. Widziany z tego punktu widzenia, arcypoemat drezdeński niejako rodzi się w toku gier relatywnie odrębnych, lecz zmierzających do finalnej jedności płaszczyzn czy raczej sfer kompozycyjnych, symbolicznych, poznawczych, ideowych. Można by nazwać te sfery: poematem chrześcijańskim, poematem tytanizmu i poematem kondycji nowożytnej.

Stosownie do dokonanego rozróżnienia, należałoby mówić o trzech wizjach człowieka i o trzech paradygmatach antropologicznych w III cz. Dziadów. W sferze poematu chrześcijańskiego ośrodkowym symbolem, interpretowanym w duchu Biblii, liturgii, teologii antropologicznej i spekulacji teo-zoficznej, jest, jak wiemy, Adam. W ostatniej z wymienionych sfer centralnym symbolem antropologicznym pozostaje Poeta - ucieleśnienie twórczej jaźni, sytuacji ontycznej i egzystencjalnej oraz samoświadomości człowieka nowożytnego. A trzeci symbol? To właśnie główny problem tych uwag.

III.

Prometeusz, czy Tytan? Tytanizm czy prometeizm? Najpierw w kilku zdaniach ogarnijmy dzisiejszy stan rzeczy.

Sprawa ukonkretnień i uściśleń odnośnie do heroicznej stylizacji bohatera poematu drezdeńskiego to kwestia w monografistyce mickiewiczowskiej nie do uniknięcia. Konrad Górski, autor klasycznej rozprawy Przezwyciężenie prometeizmu w „Dziadach”, stosował terminy „prometeizm” i „tytanizm”; wcześniej uważał je w zasadzie za synonimiczne, później jednak nadawał drugiemu z tych pojęć szerszy zakres treściowy⁹. To samo pojęcie jest zdecydowanie faworyzowane przez autora ważnej syntezy Poeta i prorok. Rzecz o profetyzmie Mickiewicza^l0. Alina Witkowska w swej monografii mickiewiczowskiej opowiada się, przeciwnie, za prometeizmem, natomiast w syntezie okresu Literatura romantyzmu unika takiej lub innej konkretyzacji terminologicznej: „Bo dominującym, czyli wizjonerem, wieszczem, stwórcą przez słowo”. I za raz dalej:

' Zob. K. Górski. Przezwyciężenie prometeizmu w „ Dziadach ”, | W:) Mickiewicz. Artyzm i jęz\k, Warszawa 1977. s. 108-142; idem. Tytanizm Mickiewicza, „Rocznik Towarzystwa Literackiego imienia Adama Mickiewicza" R.XXII. 1987. Warszawa-Łódź 1988, s. 15-17; idem, Adam Mickiewicz, Warszawa 1989. s. 104-122.

¹⁰ W. Weintraub, Poeta i prorok. Rzecz o profetyzmie Mickiewicza, Warszawa 1982. s. 221-224.

25