CCF20090610083

Jahwe, aż do monumentalnych tcodycei historii i eschatologii, stworzonych przez późniejszych proroków.

Motyw etycznej racjonalizacji w Starym Testamencie (w sensie nakładania się racjonalizacji na życic) jest ściśle związany z dwoma innymi właśnie opisanymi motywami¹. Racjonalizujący element był obecny od początku, przede wszystkim za sprawą antymagiczncgo animusa Jahwizmu. Element ten „niosły” zarówno grupy kapłańskie, jak i profetyczne. Etyka kapłańska (znajdująca swój monumentalny wyraz w Księdze Powtórzonego Prawa) ujawniała swój racjonalizujący charakter poprzez oczyszczenie kultu ze wszystkich elementów magicznych i orgiastycznych i przez rozwój prawa religijnego (Tora) jako podstawowego źródła dyscypliny w życiu codziennym. Etyka profetyczna ujawniała racjonalizujący charakter w swoim domaganiu się, aby całość życia oznaczała służenie Bogu, czyli w narzucaniu zwartej i, ipso facto, racjonalnej struktury na wszystkie dziedziny codziennego działania. Ta sama etyka profetyczna zapewniała specyficzną teodyceę historii (wyrażoną szczególnie w Deutcro-Izajaszu — drugiej części Księgi Izajasza), która pozwoliła Izraelowi przetrwać katastrofę wygnania babilońskiego. Jednakże można powiedzieć, iż po tej katastrofie historyczna skuteczność tej teodycei „wyczerpała się”. Etyka kapłańska (na którą z całą-pewnością wpływ miało profetyczne nauczanie) zaczęła rozwijać instytucje kultowe i prawne, wokół których ponownie można było ustanowić powy-gnaniową wspólnotę pod przewodnictwem Ezdrasza i Nchcmiasza. Instytucje prawne, tworząc specyficzną strukturę, z której później wyłonił się judaizm, w końcu okazały się zdolne przetrwać koniec kultu, co stało się po zburzeniu drugiej świątyni przez Rzymian. Diasporę judaizmu można traktować jako triumf racjonalności w specyficznie prawniczym sensie. Jednakże ze względu na marginesowy charakter diaspory judaizmu w kon-

tekście kultury zachodniej, trudno byłoby utrzymywać, iż odegrała ona ważną rolę w racjonalizacji procesów u źródeł nowożytnego świata. Bardziej wiarygodne jest przyjąć, iż motyw racjonalizujący osiągnął skuteczność w kształtowaniu nowożytnego świata poprzez chrześcijaństwo, które umożliwiło jego transmisję.

Nie trzeba dodawać, iż nic było naszym celem na poprzednich stronach dawać zwięzłego zarysu religijnej historii Izraelitów. Próbowaliśmy po prostu dać kilka sygnałów, że „odczarowanie świata”, które stworzyło dla nowożytnego Zachodu unikalne nomiczne problemy, ma korzenie, zdecydowanie poprzedzające wydarzenia Reformacji i Renesansu, powszechnie uważane za punkt wyjścia. Nic trzcha również dodawać, iż nic możemy próbować tutaj wyjaśniać, w jaki sposób w połączeniu z innymi czynnikami urzeczywistniała się na nowożytnym Zachodzie sekularyzująca moc religii biblijnej. Na ten temat poczynimy tylko kilka uwag²⁹.

Bez względu na to, jaki mógł być religijny charakter Jezusa i jego najwcześniejszych zwolenników, wydaje się nie budzić raczej wątpliwości, iż forma chrześcijaństwa, która ostatecznie stała się dominująca w Europie, stanowi krok do tyłu, jeśli idzie o sckularyzującc motywy religii Starego Testamentu (stanowisko opisowe, któremu z naszej strony nie powinno się przypisywać żadnego wartościującego celu). O ile mocno podkreśla się transcendentny charakter Boga, to pojęcie wcielenia czy później nawet w większym stopniu jego teoretyczny rozwój w doktrynie o Trójcy Świętej, przedstawiają znaczące modyfikacje radykalności koncepcji Izraelitów. Sprawę tę żydowscy i muzułmańscy krytycy chrześcijaństwa postrzegali o wiele wyraźniej aniżeli krytycy stojący na gruncie chrześcijaństwa. Jest więc pewna racja (oczywiście w ściśle opisowym sensie) w klasycznym

²⁹ Nasze widzenie historycznej roli chrześcijaństwa jest ponownie mocno uzależnione od Webera. Na nasze rozumienie związku chrześcijaństwa z mitologicznym kosmosem z jednej strony i z judaizmem — z drugiej, duży wpływ miał Rudolf Bultmann. Por. nic tylko jego pisma poświęcone „dcmitologizacji”, lecz także jego Thcology of the New Testament, jak też jego Das Urchristentum, Zurich, Artemis, 1949. Także, por. Gogartcn. dz. cyt.

J

1

167

1

Poniższe ujęcie jest ściśle zależne od Webera. Na temat związku etyki Izraelitów i ich historii, por. Adolphc Lods, Lcs prophetes ddsrael et les debuts du judaisme, 1935, i Antonin Caussc, Du groupe ethnique d la communaute religieuse, 1937.