9576709524

konfliktu z grupą autentycznych polityków zachodnioniemiec-^-1

$. Historię malarza Malskata i jego powiązań z dziejami dwóch i , państw niemieckich.

Nad tymi pięcioma paralelnymi wątkami akcji unosi się, czasem dosłownie, bo w statku orbitalnym, postać narratora, który polemizuje I i z potępiającą ludzkość szczurzycą. .Wielkie Bum" (der grossc Knall"). I [jak Grass nazywa III wojnę światową, następuje w wymku logicznego ciągu wydarzeń, zarówno tych realno-polnycznych. jak t tych bajko- I iwych — autor czuje się tu jako osoba interweniująca bezsilny llrracjonalność działań ludzkich, zwłaszcza zaś irracjonalność polityki i polityków jest doprowadzona do absurdu poprzez całkowite pomiesza¹ lnie realnych wydarzeń i osób z najbardziej groteskowymi wytworami Tantazji autora. Twory fantazji ingerują bowiem w Szczurzyry o wieie , bardziej intensywnie niż w Blaszanym bębenku i Turbocie w ludzkie | I działania, wpylwają na nic wprost, choć wpływ ten staje się widoczny dopiero post factum. Już w Blaszanym bębenku mały Oskar swym i bębnieniem i „rozśpiewywaniem" szkła ingerował w przebieg II wojny | światowej. Pies Harras w Psich latach przyspieszył, koniec III Rzeszy dezorganizując niemiecki front pod Berlinem. Gnieżdżące się w i workach z mąką robaki młynarza Materna [Psie lata) przepowiadały I | zachodmoniemiecki cud gospodarczy i dyktowały konkretne posunięcia Wielki Ryb" (Tur bot) sterował rozwojem środkowoeuropejskiej I cywilizacji. W ostatniej powieści Grassa raqonalnie myślące i zorgam- I Izowane w społeczeństwo szczury kształtują historię świata. To one wyniszczył) gady jurajskie zapoczątkowując erę ssaków a więc i ludzi I I One też przegryzają ważne elementy wojennych komputerów atomo-I wych supermocarstw doprowadzając do „Wielkiego Bum" W taki to absurdalny sposób kończy się u Grassa histona ludzkości. Dumny I homo sapiens uległ zbiorowej mądrości pogardzanych gryzoni — a świadczą o tym prozaiczne ślady ich działalności — szczurze odchody w , atomowych schronach. Wszystkie te niezwykle, a jednak potencjalnie | możliwe wydarzenia, rozgrywają się w powieści nie jako jednoznaczne fakty, lecz właśnie jako alternatywne wersje. Mogłoby być właśnie lak. i I istotny jest tragiczny koniec, nie zaś techniczne szczegóły jego realizaqi. I | Widać tu ponownie tę samą. wypróbowaną już w Blaszanym bębenku Grassowską metodę interpretacji Wielkiej Historii: procesy i wydarzenia I i o zasięgu światowym uzyskują całkiem prozaiczne, czasem wręcz I I tragikomiczne llo. Przypadek w Historii, którą Grass ukazywał niejednokrotnie w krzywym zwierciadle, znów pojawia się w świetlej I nieprawdopodobnych wręcz skojarzeń. Najbardziej tajemnicze machi-I nacje wielkich tego świata okazują się ciągiem nieporozumień, w których wielką rolę odgrywają tak absurdalne szczegóły, jak w | Szczurzycy szczurze odchody w supertajnych komputerach. Cechą charakterystyczną Grassowskiej fantazji politycznej jest bowiem obok, akcentowania w mej roli przypadku także | pozornie groteskowych powikłań. Irracjonalność procesów politycznych sąsiiduje z logiką wydarzeń drobnych lecz brzemiennych w skutki, i

I 3. Utopia absurdu: świat bez łodzi.

i Przepowiadając koniec gatunku ludzkiego szczurzycą nie mai I wątpliwości, że koniec len jest nieunikniony i całkiem już bliski, gdy mówi: Wy byliicie kiedyś. Byliście jako wspomnienie szaleństwa. jV<gd>j I jut nie będziecie decydować. Wysraliście z siebie wszystko. I to ' Byś na to najwyższy czas¹ Ostateczność wyroku podkreślają nie tylko kategoryczne sformułowania, lecz przede wszystkim ukazane w ostat-[_mm akcie poczynania dramalis personae. które z zabójczą konsekwen-r cją muszą sprowadzić koniec. Racjonalizm narratora brom się przed, takim irracjonalnym z ludzkiego punktu widzenia zakończeniem! i przeciwstawiając szczurzycy dumę i pewność siebie panów stworzenia:

I O nie. Szczurzy co. nie! Cugle jeszcze jesteśmy liczni... Kombinujemy\ plany z widokami na sukces... Możliwe, że ludzie zbliżają się do swego' I końca, alt w końcu to my decydujemy, kiedy• zamknąć sklepik Prócz namiętnego protestu osoby bezpośrednio zainteresowanej narrator niej I potrafi jednak przeciwstawić ponurym przepowiedniom swej oponentki | żadnych argumentów dąjących nadzieję na uniknięcie katastrofy. ,

Szeroko rozbudowany w powieści wątek wewnątrzniemiecki, wl którym członkowie rządu bońskiego prowad/ą wojnę z broniącymi lasów krasnalami i wróżkami, zamiast wspierać ich w ich mądrym I uporze ekologicznym, pokazuje wyraźnie, że od polityków nie można | oczekiwać zrozumienia powagi sytuacji i adekwatnych działań Nie.

potrafią oni wyjść poza schematy myślenia i postępowania, reagują! | tylko środkami przemocy. Paralclny wątek rejsu „Nowej llsebill" ma I m.in. uzmysłowić niebezpieczną degradację środowiska na dobrze i znanym Grassowi i jego czytelnikom terenie Morza Bałtyckiego I | Wreszcie wyścig zbrojeń w połączeniu z krótkowzrocznością polityków i niespodziewaną ingerencją szczurów kończy wszystkie wątki: następuje j I Wielkie Bum. Popizedząiącc len moment milionowe ostrzegawcze I demonstracje szczurów w wielkich miastach świata nie zostały zrozu- , miane właściwie — demonstrantów rozproszyła policja. Aby podkreślić | | tragizm tego smutnego końca ludzkości Grass pozostawia w stanie * niemal nienaruszonym całą jej materialną spuściznę: piękne gdańskie | kościoły i kamieniczki są jedynie okopcone po wybuchach bomb I | neutronowych Szczury mogą po opuszczeniu kryjówek zamieszkać w domach ludzi i na resztkach ich cywilizacji budować swoje społeczeń- | i siwo. Podejmowana przez Grassa od czasów Blaszanego bębenka I krytyka różnych systemów politycznych (zwłaszcza faszyzmu, ale w . późniejszych utworach niemal równie ostra krytyka komunizmu) | | rozciąga się w Szczurzycy na całość irracjonalnego myślenia polilyczne-¹ go. Nic zawiera ona przy tym „żadnego piętnowania, żadnej polemiki I ideologicznej, lecz parodię, persyllaź. drwinę"¹. Jeśli do kresu ludzkości i dochodzi poprzez graniczące z czarnym humorem działanie kilku szczurów, to powstająca po zniszczeniu ludzi szczurza republika jest i przeciwieństwem i parodią instytucji ludzkich. Powstałe w ocalałym I Gdańsku państwo nie jest słonecznym państwem dawnych utopistów, , Mając świadomość niedoskonałości dotychczasowych rozwiązań I | społeczno-politycznych szczury pragną uniknąć błędów poprzedników. Do tego punktu założenia Grassa zgadzają się z tendencją klasycznej | powieści utopijnej. Ma powstać szczęśliwa kraina wolnych szczurów. I | Niestety, nawet rozumne szczury nic są w stanie uniknąć błędów i powtarzają je. choć w przeciwieństwie do ludzi bardzo szybko zaw racają | iz błędnej drogi. Szczurzycą podsumowuje istotę społeczności szczurów i I tworzonej przez nie utopii w następujących słowach: My dziedziczymy i wiedzę. Człowiek musiał się uczyć ciągle na nowo swojej tabliczki I | mnożenia, my nie¹ My. ledwo się narodzimy, już wiemy, co warto wiedzieć i przekazujemy tę uiedzę z miotu na miot'. Gdańskie szczury żyją w I .gromadzie, która jednak dysponuje najwyraźniej instynktem społecznym. a nawet czymś, co można by nazwać zbiorowym rozumem W pierwszym okresie po „ultimo", jak Grass nazywa gdzie indziej ostatni | laki historii ludzkości, społeczność szczurza walczy o przeżycie ko-Przystając jeszcze z pozostawionych przez ludzi zapasów, zwłaszcza i zwałów śmieci. Stopniowo szczury adaptują się do szalejących burz I (pyłowych i podwyższonego promieniowania. Współmieszkańcami.

i ¹ Tamte

I ' W. J. Schwarz: Der ErzUUtr Gmttr Grass. Bera 1975, s. 127 _¹ G Graat Dw Rartm a. 185    _ _ _ _ _ _ -I

58

1

O. Gnu¹ D¹e RAtim. Darmstad' Ncuwted 1986. a. 10.