9576709526

pozo*łającymi jednak poza zorganizowaną społecznością, są niektóre gatunki genetycznie zwyrodniałych ptaków, ryb i owadów, które narrator nazywa pogardliwie „trywialną menażerią acieoce-fiction" Utopijna społeczność myśli jednak o przyszłości i specjalne ekipy przystępują do uprzątania przyszłej przestrzeni życiowej czyli miasta Gdańska¹' usuwąją „pozbawione soków" zwłoki ludzkie, oczyszczają osmolone ulice i domy. renowijją Kościół Mariacki by urządzić w atm własną świątynię Ta działalność nosi już cechy planowej, zorganizowanej pracv Na ołtarzu usuwiąją jako relikwie mumie Anny Koljaiczek i Oskara, wokół nich jako święte rekwizyty leżą przedmioty, które zmarła matka rodu otrzymała na swe ostatnie urodziny. Widać w tym wyraźne naśladownictwo ludzkich obyczajów religijnych w komediowo przerysowanej postaci. Zresztą właśnie w dziedzinie religii szczury popadają w staże błędy ludzkie. Rozpoczyna się spór szczurów gdańskich — katolików z przybyłymi z obszarów Związku Radzieckiego prawosławnymi i nadciągającymi z Zachodu protestantami Jest to zamierzona parodia ludzkich wojen religijnych, które jednak w powieści trwają krótko i kończą się zgodnym podziałem gdańskich kościołów między trzy wiodące wyznania. Ponownie społeczeństwo szczurze okazuje się mądrzejsze od ludzkiego ucząc się na jego gorzkich doświadczeniach Główną treść życia gdańskiq republiki zwierząt stanowią problemy wyżywienia, co można uznać za nawiązanie do sytuacji ludzkości w końcu XX wieku, zapoczątkowane przez Grassa już w Kopfgeburten I w lej dziedzinie szczurze społeczeństwo odnosi sukces dystansując się od błędów ludzkości. Nic poprzestaje mianowicie na nieprzebranych na pierwszy rzut oka zapasach, lecz oddaje się koleklywnq i racjonalnej uprawie najbardziej obiecujących roślin, dzieląc następnie plony sprawiedliwie Wykształca się przy tym tpołeczn) podział pr*cy. w którym ważną rolę odgrywa grupa ..strażników" broniących zbiorów przed szkodnikami. Jak motto brzmią w kontekście łagodzenia żywieniowych i społecznych problemów postatomowego społeczeństwa słowa szczurzycy wyjaśniające mądry instynkt jej rodu będący wynikiem wielowiekowych doświadczeń: To bieda wydala na* na świni i bieda nas zmieniła, podczas gdy ród ludzki musiał przemmqć. gdyż mimo skrajnej błędy nie chciał się zmienić My rai staliśmy sif inni

Elastyczność kolektywnego instynktu przetrwania pozwala szczurom przeżyć ciężkie czasy wędrówki ludów (szczurów) i związanych z nią perturbacji społecznych — ciągle w przeciwieństwie do niepopraw-ności ludzi będącej w utopijnej wizji Grassa główną przyczyną kataklizmu Jedyne poważne niebezpieczeństwo grozi szczurzemu społeczeństwu ze strony istot mających genetycznie zapisane cechy ludzkie Przybyła na „Nowej llsebill" grupa mutantów zachowuje uę mianowicie według starych ludzkich schematów Obcy. charakteryzowani jako „owłosieni szczuro-lud/ic lub owłosione ludo-szczury^. nazywani przez osiadłe szczury początkowo neutralnie ..przybyszami", przyjęci gościnnie jako „Watsoncricks" (od nazwisk ich genetycznych ojców) z czasem otrzymują całkowicie już pozbawione respektu miano ..manip-lów" (od manipulacji), gdyż personifikują najgorsze cechy ludzkie nienasyconą żarłoczność, ckspansywność. nietolerancję, żądzę władzy Rozmnażają się w sposób niepohamowany spychając autochtonów z najlepszych dzielnic miasta, zachowując się jak „Herrenvolk" i pouczając ciągle swych gospodarzy Wreszcie wybucha powstanie zrozpaczonych Gdańszczan kończące się masakrą przybyszów Szczurza republika może znów rządzić się swoimt odmiennymi od ludzkich prawami

Dopiero gdy usunięte zostało niebezpieczeństwo ponownego ..uczłowieczenia" szczurów (o podobnych konfliktach dochodzą także wieści z innych części świata), szczurza utopia ma szanse bezkonfliktowego życia Ideą panującą w tym niemal harmonijnym święcie i gwarantującą przetrwanie jest powszechna solidarność symoblizowana w powieści przez odnaleziony w Gdańsku po wojnie i podniesiony po pogromie agresorów do rangi świętości metalowy szyld „Solidarności", dla której Grass żywi duży. choć nie bezkrytyczny szacunek. Wiara w solidarność szczurów jest w podsumowujących wymowę szczurzej utopii słowach nierozerwalnie związana z niewiarą w solidarność ludzi. Wyraża ją w pesymistycznym dla ludzi tonie oponenika Grassa w zakończeniu powieści: To. o czym mówi ten napis z żelaza, praktykowaliśmy my. a nie ludzie. O nich nie świadczy Już mc. co mogłoby iyć dalej'²

4. Ks/lall J wymowa utopii absurdalnej.

Klasyczne utopie europejskie były wyrazem tęsknoty za szczęściem indywidualnym jednostek i za idealnym modelem państwowo-społecznym szczęście to gwarantującym. Poszukiwano go nąjczęścicj w przyszłości, w odległych regionach Ziemi lub nawet poza nią. Grassow-^ł^^{2 w}'²J^a Przyszłości jest w tym zestawieniu całkowitą odwrotnością utopii oświeceniowych Postatomowa republika szczurów jest umiejscowiona w doskonale znanej scenerii polskiego Gdańska Także czas jej trwania, choć nie określony dokładnie, można ustalić jako koniec XX wieku. Świadczą o tym szczegóły techniczne nie mające nic wspólnego z futurologicznymi marzeniami XV|f|-wiccznych utopistów upatrujących szczęścia ludzkości m in. w technicznych ułatwieniach Przyszłościowa wizja Grassa nie jest więc ani utopią czasu uni utopią miejsca Co więcej, nic rysuje ona obrazu społeczeństwa ludzkiego, stanowiąc i w tym. najważniejszym bodaj wyróżniku, zaprzeczenie gatunku utopii literackiej, pomyślanej wszak jako opis idealnych rozwiązań społecznych dla ludzi. Nawet Orwellowska antyutopia 1984. mając swe korzenie w dążeniu człowieka do świata szczęśliwego i przeistaczając się w jego antytezę, prezentuje jednak państwo ludzi Pesymizm Grassa idzie o wiele dalej U niego ludzie jednoznacznie przegrali swoje szanse ustępując miejsca bardziq rozumnym zwierzętom Utopia szczurów jest szokująca poprzez fakt detronizacji człowieka jako istoty rozumnej. To nie czJowiek szuka rozwiązań idealnych dla siebie w odległych czasach lub na odległych planetach, lecz pogardzane dotąd zwierzęta przejmują jego rolę. Wizję Grassa można by więc nazwać utopią absurdalną

W swej rozprawie o utopii blerackiq Chad Walsh wymienia dziewięć założeń akceptowanych przez wszystkich utopistów:

I Człowiek jest zasadniczo dobry.

2.    Człowiek jest bardzo plastyczny i w zmienionych warunkach łatwo ulega zmianom

3.    Nie ma nieusuwalnych sprzeczności pomiędzy pomyślnością jednostki a pomyślnością społeczeństwa.

4 Człowiek jest istotą rozumną i zdolną do doskonalenia lq rozumności.

5.    Przyszłość zawiera w sobie ograniczoną liczbę możliwości, które można w pełni przewidzieć

6.    Należy dążyć do zapewnienia człowiekowi szczęścia na ziemi.

7.    Ludzie nie mogą odczuwać znużenia szczęściem

8.    Możliwe jest znalezienie sprawiedliwych władców lub nauczenie sprawiedliwości wybranych ludzi.

9 Utopia nie zagraża ludzkiej wolności, gdyż ta realizuje się właśnie w jej ramach".

1

Gra» atc moic me iu powstrzymać prąd Hard/n narądtowyini ofmami maiu im] mtodoici i krajobrazu kaanjfaak«so po wofaic >#drowq ■ o wiek    kotar mi

dotychczas »yit<pMj4 pery cym rcataa lopografc/ac. i U) w weraji póki*} W tai «po«ńb nujdm i*ój wuIoobji wyraz kezar podnMr Gruu do GdaAaka po IfKl f.

* O. Oram- D*r gani* a >60

2

Tsmłr •.

¹¹ Cb WtUh Prom Utopia to Stfhtmore. London 1²62. i 71-72