GRUCZOA
Y WEWN
TRZWYDZIELNICZE (DOKREWNE)
Układ wewnątrzwydzielniczy działa na zasadzie sprzę\
enia zwrotnego ujemnego.
Odpowiedzialny jest za utrzymanie homeostazy organizmu. Najwa\
niejszą częścią tego układu
są gruczoły, które, produkując hormony zapobiegają zbyt du\
ym wahaniom ustroju;
wydzielane są bezpośrednio do krwi (wydzielanie endokrynne) i rozprowadzane po całym
organizmie, lub do przestrzeni międzykomórkowych (wydzielanie parakrynne)  wówczas ich
działanie ma charakter lokalny. Na działanie hormonów wra\
liwe są tylko te komórki, które
posiadajÄ… receptory dla danego hormonu.
1. TRZUSTKA (równie\
zewnÄ…trzwydzielnicza  wydzielanie soku trzustkowego)
Na miÄ…\
szu trzustki znajdują się grupy komórek dokrewnych - wyspy trzustki (Langerhansa) ,
które są zbudowane z komórek o charakterze wewnątrzwydzielniczym. Buduje je 4 typy
komórek, produkujących hormony białkowe (wyposa\
enie cytoplazmatyczne komórek jak w
przednim płacie przysadki):
- komórki ą (typ A)  produkują glukagon (rozkłada glikogen z wątroby w glukozę do krwi -
podwy\
sza poziom głukozy w płynach ustrojowych)
- komórki ² (typ B)  produkujÄ… insulinÄ™ (wiÄ…\
e glukozÄ™ z krwi w glikogen zmagazynowany w
wÄ…trobie - obni\
a poziom glukozy w płynach ustrojowych )
- komórki ´ (typ D)  produkujÄ… somatostatynÄ™ SRIF (hamuje czynność sÄ…siednich komórek
dokrewnych oraz blokuje wydzielanie hormonu wzrostu; ponadto jest wydzielana przez
wydzielana przez podwzgórze, ośrodkowy układ nerwowy, tarczycę i ło\
ysko)
- komórki PP  produkują polipeptyd trzustkowy (hamuje czynność komórek
zewnÄ…trzwydzielniczych trzustki)
2. PRZYSADKA MÓZGOWA hypophysis
Jest ona zlokalizowana wewnątrz czaszki, bezpośrednio za skrzy\
owaniem wzorokowym, w
okolicy kostengo zagłębienia - siodła tureckiego sella turcica. Steruje ona wydzielaniem wielu
innych gruczołów dokrewnych. Natomiast substancje wydzielane w podwzgórzu mają wpływ
na wydzielniczość przysadki. W podwzgórzu znajdują się komórki nerwowe o własnościach
wydzielniczych (komórki neurosekrecyjne). Produkują one hormony białkowe, które
transportowane są wewnątrz aksonów do ich zakończeń zlokalizowanych w obrębie przysadki
i tam uwalniane. Aksony komórek neurosekretorycznych przekazują hormony:
- do płata przedniego  tzw. statyny (hamujące) i liberyny (pobudzające) aktywność
komórek dokrewnych tego płata
- do płata tylnego, gdzie uwalniane są do krwi
Przysadka powstała z pierwotnej jamy ustnej i z dna komry III. Zbudowana z dwóch części:
- płat przedni  przysadka gruczołowa, komórki dokrewne płata przedniego produkują i
wydzielają hormony o charakterze białek lub glikoproteidów. Mają dobrze rozwiniętą szorstką
siateczkę śródplazmatyczną, aparat Golgiego i liczne ziarna wydzielnicze. Hormony
produkowane przez zasadochłonne komórki płata przedniego pobudzają aktywność innych
gruczołów dokrewnych (kory nadnerczy, tarczycy i komórek dokrewnych w gonadach).
Wyró\
nia się 5 typów komórek:
- somatotrofy  barwliwość: kwasochłonne; wydzielają: somatotropina - hormon
wzrostu (GH/STH)  działa na kości długie
- mammotrofy  kwasochłonne; prolaktyna (PRL, laktotropina) - pobudza wzrost
piersi podczas ciÄ…\
y i wywołuje laktację
- kortykotrofy  zasadochłonne; kortykotropina (ACTH, hormon
adrenokortykotropowy) - pobudza korÄ™ nadnerczy do wydzielania kortyzolu i wielu
słabo działających androgenów; kortyzol, m.in. podnosząc stę\
enie glukozy we krwi,
pozwala ustrojowi przetrwać sytuację zagro\
enia homeostazy. Wydzielanie ACTH
odbywa siÄ™ w rytmie dobowym. Skutkiem tego rytmu jest uzyskanie najwy\
szego
stÄ™\
enia kortyzolu we krwi wczesnym rankiem, kiedy organizm jest przygotowywany
do stresu jakim jest dla niego pobudka
- tyreotrofy  zasadochłonne; tyreotropina (TSH, hormon tyreotropowy) - powoduje
zwiększenie masy tarczycy, zwiększenie przepływu krwi przez ten narząd oraz
nasilenie produkcji i wydzielania hormonów tarczycy
- gonadotrofy  zasadochłonne; folitropina (FSH, hormon folikulotropowy) 
pobudza dojrzewanie pęcherzyków Graafa i produkcję estrogenów; oraz lutropina
(LH, hormon luteinizujący) - doprowadza do rozpoczęcia owulacji. Po uwolnieniu się
komórki jajowej do jajowodu, hormon luteinizujący odpowiada za luteinizację ciałka
\
ółtego (przekształcony pęcherzyk jajnikowy, który funkcjonuje jako gruczoł
dokrewny. Powstaje po uwolnieniu oocytu II rzędu w miejscu pęknięcia pęcherzyka
Graafa), a następnie za podtrzymanie jego zdolności sekrecyjnych
- płat tylny  przysadka nerwowa, część tylna funkcjonalnie jest częścią podwzgorza, nie
wytwarza własnych hormonów a jedynie magazynuje i wydziela. Zbudowany jest z:
- aksonów komórek neurosekretorycznych podwzgórza
- komórek glejowych (odmiany astrocytów)  pituicytów
- licznych naczyń włosowatych.
Zarówno zakończenia nerwowe jak i pituicyty mają kontakt ze ścianą naczyń włosowatych. Z
zakończeń aksonów uwalniane są tu do krwi dwa hormony
- oksytocyna OXY- wywołuje porodowe skurcze macicy
- hormon antydiuretyczny (wazopresyna, adiuretyna, AVP/ ADH) - powoduje
zagęszczanie moczu w nerkach  hamuje wydzielanie moczu, a pituicyty kontrolują
ten proces.
3. TARCZYCA (gruczoł tarczowy) glandula thyroidea
Znajduje się na stronie dobrzusznej w okolicy krtani i tchawicy. Zbudowana z dwóch płatów
połączonych cieśnią (węziną) (struktura cieśni jest włóknista u konia, kozy, owcy  więc nie
pełni funkcji wydzielniczych, głównym elementem jest tkana łączna włóknista; u pozostałych
gatunków (np. u psa, krowy) jest to struktura gruczołowa). Czasami występuje trzeci płat
piramidowy (u człowieka jest zachowany). Tarczyca odtoczona jest torebką łącznotkankową
(zbudowaną z tkanki łącznej), która wrasta w jej głąb dzieląc ją na mniejsze struktury.
Tarczyca zbudowana jest z pęcherzyków tarczycowych wypełnionych bogatobiałkowym
koloidem. Pęcherzyki wyścielone są jednowarstwowym nabłonkiem utworzonym przez
komórki pęcherzykowe i oplecione licznymi naczyniami włosowatymi. Komórki nabłonkowe
mogą być:
- płaskie  przy niedoczynności tarczycy, w stanie spoczynku
- sześcienne  przy normalnym funkcjonowaniu tarczycy; komórki mogą być ró\
nej wielkości
- cylindryczne (walcowate)  przy nadczynności tarczycy, w stanie aktywności
Aktywne komórki pęcherzykowe mają bardzo liczne organelle charakterystyczne zarówno dla
komórek syntetyzujących białka (szorstka siateczka śródplazmatyczna, aparat Golgiego) jak i
dla komórek prowadzących endocytozę (jeden ze sposobów transportowania większych
cząsteczek do wnętrza komórki. Cząsteczki te są zbyt du\
e, \
eby mogły być transportowane za
pomocą przenośników białkowych. Dlatego przenikają do komórki w wyniku tworzenia się
wakuol. Przedostają się do komórki wraz z fragmentami błony komórkowej. Przez endocytozę
odbywa się transport cieczy i cząsteczek) i trawienie wewnątrzkomórkowe (pęcherzyki
endocytarne, liczne lizosomy). Wynika to ze skomplikowanego przebiegu produkcji
hormonów tarczycowych, który ma 3 fazy:
- wydzielania: komórki produkują białko (tyreoglobulinę) i wydzielają je do koloidu;
- jodowania: w koloidzie do tyreoglobuliny dołączany jest jod
- resorbcji: komórki pobierają jodowaną tyreoglobulinę na drodze endocytozy, a następnie w
lizosomach enzymy trawienne  odcinają od niej jodowane fragmenty, które są hormonami
tarczycy: T3 (trójjodotyronina) i T4 (tyroksyna, tetrajodotyronina). T3 i T4 przechodzą przez
błonę komórkową i dostają się do otaczających pęcherzyk naczyń krwionośnych. Podwy\
szajÄ…
one intensywność procesów metabolicznych w organizmie.
Komórki C (okołopęcherzykowe) są zlokalizowane pojedynczo lub w małych grupach na
zewnątrz od komórek pęcherzykowych. Produkują one białkowy hormon  kalcytoninę
obni\
ający poziom wapnia w płynach ustrojowych.
Ponadto tarczyca wpływa na wzrost kości długich (a więc na wzrost), układ rozrodczy (na
płodność); kumuluje jod (mo\
e prowadzić do woli kapuścianych  z powodu nadmiernej
jodochwytności)
4. PRZYTARCZYCE (dwie pary)
Otoczone torebkÄ… Å‚Ä…cznotkankowÄ… (w zaburzeniu rozwojowym czasami przytarczyce znajdujÄ…
się pod, a nie nad, tarczycą (jej płatami) i wtedy są otoczone wspólną torbką łącznotkankową).
ProdukujÄ… parathormon PTH (podwy\
sza poziom wapnia we krwi; hormon ten uaktywnia
osteoklasty (komórki kościogubne) a więc reguluje gospodarką wapniowo-fosforową ustroju.
5. NADNERCZA (gruczoł nadnerczowy; parzysty)
Poło\
one doczaszkowo w stosunku do nerek.
Zbudowane z:
- kory  część zewnętrzna, podzenia nabłonkowego; produkuje hormony sterydowe 
pochodne cholesterolu, o charakterze lipidowym. Wszystkie komórki produkujące hormony
sterydowe (komórki sterydogenne) mają wspólne cechy charakterystyczne:dobrze rozwienięta
gładka siateczka śródplazmatyczna, mitochondria o rurkowatych grzebieniach (mitochondria
tubularne), liczne kropelki lipidowe w cytoplazmie.
Mo\
na wyró\
nić 3 warstwy (od zewnątrz):
- kłębkowata - owalne kłębki; produkuje mineralokortykosterydy (np.
aldosteron) - regulujÄ… gospodarkÄ™ wodno-jonowÄ… organizmu
- pasmowata - równoległe sznury; produkuje glikokortykosterydy (np.
kortyzol) - wpływają na metabolizm białek i cukrowców, mają silne
własności przeciwzapalne
- siateczkowata  nieregularny kształt komórek, przez oczka sieci przechodzą
naczynia włosowate; produkuje androgeny nadnerczowe i trochę estrogenów.
- rdzenia  część wewnętrzna, pochodzenia nerwowego. Zbudowany jest z:
- komórek chromochłonnych - nieregularnie uło\
onych, które produkują dwa
niskoczÄ…steczkowe hormony, nale\
Ä…ce do grupy tzw. amin biogennych (pochodnych
aminokwasów): adrenalinę (wywołuje wielostronną odpowiedz
organizmu na stres) i
noradrenalinę (działa na mięśniówkę gładką i wydzielanie gruczołów);
 - komórki nerwowe (zwojowe) - występują niezbyt liczne.
6. SZYSZYNKA corpus pineale, glandula pinealis, nasadka mózgowia
Jest przekształconą w mały gruczoł dokrewny częścią ośrodkowego układu nerwowego.
Znajduje się w nadwzgórzu. Budują ją dwa typy komórek:
- pinealocyty  zmodyfikowane komórki nerwowe produkujące hormon melatoninę
(amina biogenna, reguluje rytm dobowy (miesięczny, roczny, sezonowy) organizmu).
Wydzielana podczas snu (lub gdy jest ciemno, tzn. gdy na siatkówkę oka nie padają promienie
świetlne. U ludzi, szczura poziom melatoniny wzrasta stopniowo (największe stę\
enie jest od
24:00  04:00. Rozkładana jest w wątrobie i wydalana z moczem. Ponad to melatonina opóz
nia
dojrzewanie płciowe; wydziela równie\
serotoninę (5-HT; 5-hydroksytryptamina) pełni
funkcjÄ™ neuroprzekaz
nika w ośrodkowym układzie nerwowym i w układzie pokarmowym
- komórki glejowe o charkterze astrocytów (podporowe)
7. GONADY  choć nie są gruczołami dokrewnymi w ścisłym tego słowa znaczeniu, poza
swoją pierwszoplanową funkcją (produkcja gamet) zawierają liczne skupiska komórek
dokrewnych produkujÄ…cych hormony sterydowe.
Jądro  komórki tkanaki śródmią\
szowej jądra tworzą gruczoł śródmią\
szowy, produkujÄ…cy
androgeny (hormony samcze  np, testosteron)  odpowiada za rozwój drugorzędnych cech
płciowych, popęd płciowy; oraz niewielką ilość estrogenów.
Jajnik  produkuje estrogeny (np. estadriol)  rozwój cech płciowych, popęd płciowy; oraz
niewielką ilość androgenów. Hormony są produkowane przez komórki śródmią\
szowe oraz
ciałko \
ółte (produkujące progesteron  niezbędny do podtrzymania cią\
y) które póz
niej
zanika i przejmuje tÄ… funkcjÄ™ Å‚o\
ysko.
8. SYSTEM ROZPROSZONYCH KOMÓREK DOKREWNYCH (APUD, DNES)
Jest to system komórek dokrewnych rozmieszczonych w ró\
nych narzÄ…dach i posiadajÄ…cych
wspólne cechy:
- produkują i wydzielają hormony o charakterze peptydów (krótkich łańcuchów
białkowych) i amin biogennych
- posiadają białka charakterystyczne dla komórek nerwowych, co świadczy o ich
pochodzeniu z tkanki nerwowej.
Komórki systemu APUD znajdują się:
(1) w ośrodkowym układzie nerwowym (neurosekretoryczne komórki podwzgórza,
pinealocyty szyszynki, komórki części gruczołowej przysadki)
(2) w innych gruczołach dokrewnych (komórki C tarczycy, komórki główne przytarczyc,
komórki wysepek trzustkowych, komórki chromochłonne rdzenia nadnerczy),
(3) w nabłonkach wyścielających powierzchnię i gruczoły przewodu pokarmowego i dróg
oddechowych - produkowane przez nie hormony mają zazwyczaj działanie lokalne;
Paragonalia (ciałka przyzwojowe)  z wiekiem ich ilość maleje, znajdują się w okolicach klatki
piersiowej, produkujÄ… kateholaminy (adrenalina, noradrenalina i dopamina)  realizacja
pobudzenia współczulno - nadnerczowego
Serce  w ścianie przedsionków są komórki o charakterze wewnątrzwydzielniczym które
produkują przedsionkowy czynnik natiuretyczny ANR, który powoduje rozkurcz mięśni
gładkich, wpływa na nerki (regulacja wydalania sodu), obni\
a ciśnienie krwi.