1

Językoznawstwo

pragmatyczne 2

Performatywy i konstatacje

i teoria aktów mowy

Performatywy i konstatacje

W logice:
zdanie = sąd logiczny

• prawdziwy,
• fałszywy

=====

• bezsensowny.

Zawężenie: tylko zdania oznajmujące są sądami

logicznymi

Performatywy i konstatacje

Nawet wśród zdań oznajmujących są jak

najbardziej sensowne zdania, które nie są
ani prawdziwe, ani fałszywe, np.

Mianuję pana dyrektorem

Nadaję Ci imię „Elżbieta II

Jutro wstanę wcześnie

Performatywy i konstatacje

Dwa rodzaje wyrażeń:
• Sądy prawdziwościowe, czyli konstatacje

(stwierdzanie stanu rzeczy, opisywanie
rzeczywistości), np. Jan jest dyrektorem, Ten
statek nosi imię „Elżbieta II”. Konstatacje mogą
być prawdziwe lub fałszywe.

• Wyrażenia sprawcze, czyli performatywy

(zmieniające stan rzeczy, np. mianowanie,
nadawanie imienia). Performatywy mogą być
udane (ktoś został mianowany, statkowi nadano
imię) lub nie. (inne terminy: fortunne, szczęśliwe)

Performatywy i konstatacje

Performatywy mogą być nieudane z trzech

powodów:

• nieważne:

– niewłaściwy wypowiadający
– niewłaściwa formuła

– niewłaściwy obiekt

• nieszczere

• nastąpiło złamanie zobowiązania

2

Warunki fortunności performatywów

Niefortunności

Performatywy i konstatacje

Performatywy jawne i niejawne (eksplicytne i

implicytyne:

Jawne:
• czasownik performatywny w odpowiedniej

formie

• możliwość dodania niniejszym

Niejawne: Jutro wstanę wcześnie.

Performatywy i konstatacje

Peformatywny jawne:

charakterystyczne dla stylu oficjalnego,

aktów prawnych, dokumentów prawnych
itd..

Performatywy niejawne:

charakterystyczne dla języka nieoficjalnego.

Performatywy i konstatacje

Czasowniki perfomatywne

pojawiają się w jawnych wypowiedziach
performatywnych, np. obiecuję, przyrzekam,
zapisuję, mianuję, proszę (por. obiecał,
przyrzekł, zapisał, mianował, prosił)

(1 os. czasu teraźniejszego, str. czynna)

rzadziej w str. biernej, lub konstrukcjach
nieosobowych:

Uprasza się o…
Pasażerowie odlatujący… proszeni są do odprawy

Performatywy i konstatacje

Problem:

Konstatacje też mogą być „nieudane”, bo:

• nieszczere: Kot siedzi na macie, ale ja w

to nie wierzę.

• nieprawdziwe

• .....

3

Teoria illokucji

Rozróżnienie konstatacje vs. performatywy

oparte jest na dychotomii ‘mówić’ – ‘robic’.

Ta dychotomia jest sztuczna: mówienie też

jest robieniem

Wypowiedzenie = akt mowy, czyli robienie

czegoś

Ale czego?

Teoria illokucji

Akt mowy jest złożony

• aspekt lokucyjny:

– akt fonetyczny

– akt fatyczny
– akt retyczny (rematyczny)

• aspekt illokucyjny

• aspekt perlokucyjny

Teoria illokucji

Akt fonetyczny – wypowiedzenie dźwięków

konkretnego języka.

Akt fatyczny – wypowiedzenie czegoś

zbudowanego zgodnie z gramatyką
danego języka.

Akt retyczny – wypowiedzenie czegoś o

określonym znaczeniu.

Teoria illokucji

• Czysty akt fonetyczny:

– logatomy

– powtarzanie wypowiedzeń nieznanego języka

• Czysty akt fatyczny:

Zielone bezbarwne idee śpią wściekle.

„Potwierdzenia telefoniczne”
„Alicja w Krainie Czarów”

Teoria illokucji

• Akt retyczny (rematyczny)

– powtarzanie roli, wiersza

– uczenie się języka „bodziec – reakcja”, np.

metodą Callana

Teoria illokucji

Akt fonetyczny i fatyczny można odtworzyć tylko w

mowie niezależnej:

Powiedział: „glugh, glugh, glugh”
*Powiedział, że glugh, glugh, glugh

Akt retyczny można odtworzyć także w mowie

zależnej:

Powiedział: „Dwa razy dwa jest pięć.”

Powiedział, że dwa razy dwa jest pięć.

4

Teoria illokucji

Aspekt illokucyjny:

Robiąc coś (dokonując aktu lokucyjnego)
robimy coś jeszcze:

Mówiąc „Bądź punktualnie”, poprosił ją, żeby

była punktualnie.

Mówiąc „Kałuża!”, ostrzegł ją.

Mówiąc „Jutro oddam ci pieniądze”, obiecał,

ż

e następnego dnia odda pieniądze.

Teoria illokucji

Aspekt perlokucyjny:

Poprzez zrobienie czegoś (ostrzeżenie,
obiecanie, poproszenie) robimy coś
jeszcze:

Mówiąc „Bądź punktualnie”, poprosił ją,

ż

eby była punktualnie. =>

Mówiąc „Kałuża!”, ostrzegł ją. =>
Mówiąc „Jutro oddam ci pieniądze”, obiecał,

ż

e następnego dnia odda pieniądze.=>

Teoria illokucji

☺



☺

aspekt lokucyjny

aspekt illokucyjny

aspekt perlokucyjny

Teoria illokucji

Aspekt perlokucyjny i skutek perlokucyjny

Klasyfikacja aktów mowy wg

Austina

• werdyktywy (rozstrzygnięcia, wyroki sądowe,

uniewinnienia)

• egzercytywy (wykorzystujące władzę: zalecenia, zakzy,

rozkazy, a także rady, ostrzeżenia, protesty)

• komisywy (zobowiązania, przyrzeczenia, deklarowanie

zamiarów)

• behawitywy (pozdrowienia, powitania, przeprosiny)
• ekspozytywy (metajęzykowe, informujące o działaniach

mownych, np. definiowanie, cytowanie, wyjaśnianie,
oświadczanie itd.)

Klasyfikacja aktów mowy czy czasowników illokucyjnych?

Searle’owska klasyfikacja aktów

mowy:

• asertywy (wypowiedzi stwierdzające)

• dyrektywy (polecenia)

• komisywy (zobowiązania)

• ekspresywy (wyrażanie emocji oraz

pozdrowienia, podziękowania itd.)

• deklaratywy (rozstrzygnięcia)

5

Porównanie

Austin:

• werdyktywy
• ekspozytywy

• egzercytywy
• komisywy

• behawitywy

Searle:

• asertywy
• deklaratywy

• dyrektywy
• komisywy

• ekspresywy

Porównanie

Austin:

Co robię,

mówiąc?

Searle:

Wykładniki siły

illokucyjnej

Teoria Searle’a

Na siłę illokucyjną wskazują reguły (warunki)

Dwa rodzaje reguł:

• konstytutywne

• regulujące

Teoria Searle’a

1. Warunek (reguła) treści prepozycjonalnej

2. Warunki (reguły) przygotowawcze

3. Warunek (reguła) szczerości

4. Warunek zasadniczy (reguła

konstytutywna)

Teoria Searle’a

1. Warunki (reguły) przygotowawcze

2. Warunek (reguła) szczerości

3. Warunek zasadniczy (reguła

konstytutywna)

4. Warunek (reguła) treści prepozycjonalnej

Teoria Searle’a

wypowiedzenie jest próbą
uzyskania informacji od O

wypowiedzenie jest podjęciem

zobowiązania do zrobienia D

4

N chce informacji

N chce zrobić D

3

1.

N nie zna odpowiedzi

2.

Nie jest oczywiste, że O

dostarczy N informacji
niepytany

1.

Nie jest oczywiste, że

normalnie N zrobi D

2.

Odbiorca (O) woli, żeby N
zrobił A, niż żeby tego nie

robił

2

Dowolne

Przyszłe działanie (D) nadawcy
(N).

1.

Pytanie

Obietnica

6

Obietnica wg Bogusławskiego

Mamy do czynienia z OBIETNICĄ jeżeli

możemy prawdziwie powiedzieć:

a obiecał b, że c = (i)…

(ii)…

…

Obietnica wg Bogusławskiego

1.

Treści prepozycjonanej:

Przyszłe działanie (D) nadawcy (N) – niekoniecznie

nadawcy
Obiecał Janowi, że Piotr go odwiedzi

2. Przygotowawcze
1. Nie jest oczywiste, że normalnie N zrobi D
2. Odbiorca (O) woli, żeby N zrobił A, niż żeby tego nie

robił

Nadawca ma tylko przypuszczać/sądzić, że O nie sądzi, że

1

Nadawca ma tylko przypuszczać/sądzić, że 2

Obietnica wg Bogusławskiego

3. Warunek szczerości
N chce zrobić D

Nie musi chcieć, żeby obiecać, wystarczy żeby zamierzał

zamierzał – wcześniejsza, przemyślana decyzja

Obietnica wg Bogusławskiego

4. Warunek zasadniczy
wypowiedzenie jest podjęciem zobowiązania do zrobienia

D

Co to znaczy zobowiązanie?
Zobowiązanie (obligation) a powinność (ought to)
„Zobowiązanie” wiąże także nadawcę.
Jaka kara za niewypełnienie zobowiązania?

Inne akty mowy

Wypowiedzenie jest
poinformowaniem O, że D jest
korzystne

4

N woli, żeby O zrobił D ?
N uważa, że D korzystne dla O

3

1.

Nieoczywistość

2.

D dobre dla N

2

Przyszłe działanie D O

1.

Rada

Wypowiedzenie jest próbą
nakłonienia O do zrobienia D

4

N chce, żeby D

3

1.

Nieoczywistość

2.

D dobre dla N

2

Przyszłe działanie D O

1.

Prośba

Inne akty mowy

Jest pokazaniem,

4

N cieszy się z D

3

Nieoczywistość

2

Wydarzenie D w życiu O

1.

Gratulacje/życzenia
okolicznościowe

Jest pokazaniem, że
dostrzega się O

4

Brak

3

Nieoczywistość

2

Brak

1.

Pozdrowienie

7

Inne analizy – czasowniki

„nieillokucyjne”

• Grożenie (Falkenberg)

• Nakłanianie (Czekańska)

• Kuszenie (Duraj-Nowosielska)

Pośrednie akty mowy

Czyli akty mowy „nie wprost”

• Kontekstowo-sytuacyjne

• Skonwencjonalizowane?