Wykład VII.

Stres.

Stres.

- Niespecyficzna reakcja organizmu powstająca w odpowiedzi na działanie stresorów tj. bodźców wyprowadzających organizm ze stanu równowagi.

Stresory – pozytywne / negatywne, ostre / chroniczne, fizyczne / psychologiczne / społeczne.

Stres może być pojmowany jako:

- Stan ( psychofizyczna reakcja na stresor ).

- Sytuacja ( zakłócająca, zagrażająca, uniemożliwiająca zaspokojenie potrzeb ).

- Relacja -> człowiek – otoczenie.

Hans Seyle ( 1907-1982 ) – autor terminu i pierwszej biologicznej koncepcji stresu.

Reakcja stresowa – Ogólny Zespół Adaptacyjny ( GAS – General Adaptation Syndrom ) przebiegający w 3 odrębnych fazach.

Fazy reakcji stresowej:

- Alarmowa – organizm mobilizuje się do reakcji obronnej.

- Odporności – mobilizacja zasobów w celu osiągnięcia stanu równowagi mimo obecności stresora ( adaptacja ).

- Wyczerpania – uszkodzenia organizmu, choroby psychosomatyczne, atrofia hipokampa, utrzymująca się wysoka aktywność amygdala.

STRESOR.

Podwzgórze. Układ autonomiczny / Rdzeń nadnerczy.

Przysadka.

Kora nadnerczy. Adrenalina A.

Noradrenalina NA.

Glikokortykoidy.

- Glikokortykoidy ( kortyzol ) – podobnie jak A i NA pomagają organizmowi zmobilizować energię, aby sprostać wyzwaniu. Jednocześnie uwalniane z przysadki betaendorfiny zmniejszają wrażliwość na ból i chronią ustrój przed nadmierną reakcją.

- Adrenalina wyostrza zmysły i pamięć.

- Długotrwałe działanie stresora jest szkodliwe !

Stres a układ immunologiczny.

- Stres i emocje odgrywają rolę modulującą w funkcjonowaniu układu immunologicznego i jego interakcjach z OUN i AUN ( psychoneuroimmunologia ).

- Mogą powodować ryzyko chorób somatycznych lub poprawiać mechanizmy odpornościowe sprzyjające zdrowiu.

Układ immunologiczny – policja.

- Gdy słaby – wirusy i bakterie atakują organizm, gdy zbyt silny – atakuje „ porządnych obywateli ‘’ czyli komórki własnego organizmu ( choroba autoimmunologiczna )

- Leukocyty patrolują krew, rozpoznają komórki „ nieswoje ‘’ ( wirusy, bakterie, transplanty ) przeciwko którym układ odpornościowy wytwarza przeciwciała.

Stres a układ immunologiczny.

- Krótkotrwałe pobudzanie układu wegetatywnego i osi HPA wzmacnia odpowiedź immunologiczną.

- Długotrwały lub sekwencyjny stres – odwrotnie.

- Pozytywny afekt ( wsparcie bliskich, satysfakcjonujące więzi, techniki relaksacyjne, humor, ćwiczenia fizyczne ) – wzrost liczby i aktywności leukocytów.

Stres i choroby.

- Zmiany w układzie odpornościowym wywołane długotrwałym stresem zwiększają podatność na infekcje i mogą przyśpieszać rozwój nowotworów, utrudniają procesy gojenia się ran.

- Podwyższone przez stres ciśnienie krwi + powodowane przez działanie hormonów, zwężenie światła tętnic może prowadzić do miażdżycy i ( w efekcie ) choroby wieńcowej.

- Stres przyczynia się do wystąpienia choroby wieńcowej, choć nie jest warunkiem wystarczającym ( powodująca wrzody bakteria helicobacter pylori występuje też u 70 % osób zdrowych ).

- Długotrwały stres może prowadzić do depresji i zaburzeń lękowych.

- Bardzo silny stres powoduje PTSD.

- Długotrwały stres może prowadzić do zaburzeń pamięci i trudności w uczeniu się ( atrofia hipokampa ).

- Stres sprzyja zachowaniom autodestruktywnym ( palenie papierosów, picie alkoholu i inne uzależnienia, agresja i autoagresja ).

Źródła stresu.

- Wiele psychologicznych, społecznych, a nawet fizycznych bodźców wywołuje stres jedynie wtedy, gdy są one postrzegane jako stresujące !.

Najczęściej postrzegane jako źródła stresu:

- Brak poczucia kontroli.

- Wewnętrzne konflikty motywacyjne.

- Problemy związane z relacjami międzyludzkimi i pracą oraz trudności życia codziennego.

Stres i praca.

- Stresory o charakterze środowiskowym ( hałas, złe oświetlenie, sposób zagospodarowania przestrzeni biurowej, system zmianowy ),

- Obciążenie fizyczne i umysłowe.

- Poziom kontroli ( praca przy taśmie, model ' wymagania-kontrola ' ).

- Presja czasu.

- Odpowiedzialność za innych ( małpa-szef, kontrolerzy lotu ).

- Długotrwałe działanie stresorów ( zwłaszcza obciążenie umysłowe, odpowiedzialność, presja czasu ) + brak satysfakcji - wypalenie zawodowe.

Do stresorów uniwersalnych należą:

- Silne dramatyczne wydarzenia, które zagrażają najbardziej podstawowym wartościom i pozostawiają po sobie ślad, reaktywowany ilekroć pojawia się bodziec skojarzony z danym wydarzeniem.

- Wyzwania, którym nie można sprostać posługując się znanymi strategiami wykorzystania zasobów.

Koncepcja zmian życiowych ( Rahe, 1967 ).

Stres wywołują zmiany w otoczeniu, które wymagają wysiłków przystosowanych, wywołują napięcie emocjonalne i przeszkadzają w normalnym toku reagowania. Skala LCU ( Life Change Units ).

- Śmierć współmałżonka - 100 pkt.

- Rozwód - 73 pkt.

- Własna choroba lub uszkodzenie ciała - 53 pkt.

- Zawarcie małżeństwa - 50 pkt.

- Utrata pracy - 47 pkt.

- Zmiana miejsca zamieszkania - 20 pkt.

- Boże Narodzenie - 12 pkt.

Wg. Holmsa ponad 300 pkt. na skali - ryzyko rozwinięcia się poważnej choroby w ciągu 2 lat. Koncepcja krytykowana głównie ze względów metodologicznych ( retrospektywne opisy chorób i zmian życiowych, niska choć istotna korelacja ).

Psychologiczne koncepcje stresu.

- Jako relacji zasobów ( możliwości ) jednostki z adresowanymi do niej wymaganiami.

Źródłem wymagań trudnych do spełnienia mogą być:

- Sytuacje zewnętrzne.

- Wewnętrzne standardy jednostki.

- Cechy osobowościowe.

Poznawczo-transakcyjna koncepcja stresu ( Lazarus & Folkman, 1984 ).

" Stres to określona relacja między człowiekiem a otoczeniem, która oceniana jest przez niego jako obciążająca lub przekraczająca jego zasoby i zagrażająca dobrostanowi "

BODZIEC

RELACJA CZŁOWIEK-ŚRODOWISKO

OCENA PIERWOTNA

OBOJĘTNA POZYTYWNA

NEGATYWNA=STRES

KRZYWDA STRATA/WYZWANIE ZAGROŻENIE

OCENA WTÓRNA

STRATEGIE ZARADCZE

ZORIENTOWANE NA PROBLEM ZORIENTOWANE NA EMOCJE

- Relacja podlega w sposób ciągły ocenie poznawczej.

Może być oceniana jako:

- Pozytywna.

- Obojętna.

- Negatywna, przekraczająca zasoby, zagrażająca - stres.

Jeśli relacja w wyniku oceny pierwotnej oceniona jako negatywna - uruchomienie oceny wtórnej ( " co zrobić by usunąć źródła stresu lub złagodzić skutki " ) czyli proces radzenia sobie.

Teoria zachowania zasobów ( S.E.Hobfoll, 1989 ).

Główny cel aktywności jednostki, grup i społeczeństw - uzyskiwanie, utrzymywanie i ochrona cenionych dóbr ( zasobów ) ważnych dla przeżycia, albo służących jako środek do ich osiągnięcia.

Źródłem stresu jest zagrażające lub zaistniałe zakłócenie równowagi w wymianie zasobów między jednostką a otoczeniem.

- Gospodarka zasobami obejmuje cykl strat i zysków.

- Następstwa godpodarowania zasobami zależą od ich początkowego poziomu - posiadacze mniejszych zasobów są bardziej podatni na ich utratę, a początkowa strata powoduje unieruchomienie spirali strat.

- Hobfoll i wsp., 1992 - narzędzie do pomiaru gospodarowania zasobami ( COR - Evaluation ( The Conversation of Resources Evaluation )).

Strategie radzenia sobie ze stresem ( ang. coping ).

- Zorientowane na problem ( instrumentalne, zadaniowe ) nastawione na zmianę otoczenia lub relacji jednostki z otoczeniem.

- Zorientowanie na emocje - nastawione na zmianę reakcji emocjonalnej na stresor.

Strategie zorientowane na problem:

- Aktywne radzenie sobie ( podejmowanie prób usunięcia stresora lub złagodzenia skutków jego działania ).

- Planowanie ( rozważanie różnych możliwości poradzenia sobie ze stresorem ).

- Instrumentalne wsparcie społeczne ( szukanie konkretnej porady, informacji lub pomocy ).

- Hamowanie konkurencyjnych aktywności ( koncentracja na zadaniu ).

- Powstrzymywanie aktywności ( oczekiwanie na odpowiedni moment dla pojęcia zadania ).

Strategie zorientowane na emocje:

- Emocjonalne wsparcie społeczne ( poszukiwanie zrozumienia i wsparcia ).

- Rozładowanie emocji ( koncentracja na własnych emocjach i jawne ich wyładowywanie, humor vs. agresja ).

- Pozytywna reinterpretacja i rozwój ( potraktowanie sytuacji jak wyzwania ).

- Spadek zaangażowania behawioralnego ( zredukowanie wysiłków zmierzających do poradzenia sobie ze stresem ).

- Spadek zaangażowania umysłowego ( celowe odwrócenie uwagi ).

Duchowe ( religijne ) radzenie sobie ze stresem.

Przybiera różne formy:

- Wykorzystanie otrzymanych zasobów.

- Delegowanie odpowiedzialności za rozwiązanie problemów.

- Współpraca.

Modlitwa - najczęściej stosowana strategia.

Realistyczna ocena możliwości wpływu na czynnik wywołujący stres pozwala określić skuteczność strategii. Strategie zorientowane na emocje są efektywniejsze, gdy nie ma możliwości zmiany sytuacji.

Osobowość a radzenie sobie ze stresem.

Osobowość odporna ( Kobasa i wsp., 1982 ).

- Silne zaangażowanie w samorozwój.

- Poczucie kontroli.

- Skłonność do traktowania wzlotów i upadków jako wyzwań, okazji do uczenia się, a nie stresorów.

Osobowość pesymistyczna vs. optymistyczna.

Pesymiści - większa zapadalność na choroby somatyczne, skłonność do zaburzeń afektywnych. Gorzej radzą sobie ze stresem, łatwiej się poddają.

Optymiści - skuteczniejsze strategie zaradcze, mniej problemów psychicznych i zdrowotnych, wyższa jakość życia. Współczynnik odziedziczalności optymizmu - 25 % ( badania na bliźniętach, Plomin i wsp., 1992 ).

Osobowość unikająca.

Nawykowe korzystanie z unikowych strategii zaradczych ( np. tłumienie myśli, unikanie konfrontacji ze stresorem, wypieranie, zaprzeczanie ).

Negatywny wpływ na zdrowie ( np. podniesione ciśnienie krwi ) i osłabione funkcje odpornościowe mimo, że osoby takie często deklarują mniejszą liczbę problemów.

Treningi umysł-ciało ( relaksacja, medytacja, hipnoza ).

Oparte na interakcji między umysłem a ciałem ( wpływ na aktywność mózgu, a autonomiczny i hormonalny ). Zorientowane nie na eliminację stresora, ale adaptację.

Skutecznie poprawiają nastrój i funkcjonowanie układu odpornościowego, przyczyniają się do pozytywnej reinterpretacji, łagodzą skutki stresu.

Kultura a stres.

- W różnych kulturach różne bodźce uważane są za stresory ( zatłoczenie w kulturach azjatyckich vs. kultury zachodnie ).

- Różne przekonania co do poziomu kontroli nad stresorami ( choroba jako konsekwencja grzechu vs. efekt działania czynników środowiskowych ).

- Kulturowo uwarunkowane preferencje strategii zaradczych ( w krajach azjatyckich zorientowane na emocje, w kulturach zachodnich - na problem ).

Efekt nocebo ( łac. uszkodzę ).

Efekt negatywnych przekonań ( krańcowy przykład " śmierć Voodoo " ). Samo oczekiwanie choroby może wystarczyć do jej wywołania ( Hahn, 1997 ) ( przywspółczulne hamowanie akcji serca, w odpowiedzi na pobudzenie układu współczulnego ).

Efekt placebo ( łac. spodobam się ).

Efekt pozytywnych przekonań ( np. wiara w to, że lęk jest skuteczny ).