Wykład VI.

Emocje.

„ Uczucia są odrębnym rodzajem zjawisk, których szczególna mnogość nie pozwala na wyróżnienie jednostkowych określeń ‘’ – W. M. Wundt, 1882.

„ Mimo oczywistego znaczenia emocji w ludzkim życiu, naukowcy wciąż nie są w stanie w pełni zdefiniować tego zjawiska ‘’ – LeDoux (2000 ).

Emocje.

- Jeden z czynników adaptacyjnych regulujących zachowanie.

- Towarzyszą wzbudzaniu i zaspokajaniu popędów.

- Służą komunikacji społecznej.

- Są podstawowym wymiarem temperamentu i osobowości.

Po co są emocje?

- Motywacja i organizacja działania.

- Komunikacja interpersonalna.

- Podstawowy wymiar osobowości.

Ekspresja emocji.

- Zmiany hormonalne, wegetatywne i behawioralne w odpowiedzi na bodźce znaczące.

Przeżywanie emocji.

- Subiektywne, świadome doświadczenie określonych, przyjemnych lub przykrych, doznań i stanów.

Techniki obrazowania mózgu.

Techniki funkcjonalne. Techniki strukturalne.

- Emisyjna tomografia pojedynczego fotonu ( SPECT ). - Tomografia komputerowa ( CT ).

- Emisyjna tomografia pozytronowa ( PET ). - Rezonans magnetyczny ( MRI ).

- Funkcjonalny rezonans magnetyczny (fEMRl )

Hipokrates / Galen.

- Cztery typy temperamentu emocjonalnego w zależności od dominacji określonego „ płynu ustrojowego ‘’.

* Czarna żółć – melancholik.

* Żółć – choleryk.

* Flegma – flegmatyk.

* Krew – sangwinik.

Filozofia XVII i XVIII w.

- Emocje mają charakter instynktowny i reprezentują „ zwierzęcą stronę ‘’ ludzkiej natury.

Rene Descartes ( XVII w. ).

„ Namiętność duszy ‘’ ( 1649 ) – dzieło poświęcone emocjom.

- Występują w „ duszy ‘’ – myślącej części jaźni.

- Ściśle związane są z ciałem ( np. łzy ).

- Spostrzeżenia mówią o tym, co ważne w świecie zewnętrznym, głód i ból tym co w ciele, emocje w tym co ważne w duszy.

- Emocje pierwotne – radość, smutek, miłość, pożądanie, zaciekawienie, nienawiść. Z nich – emocje indywidualne – pogarda, nadzieja, zazdrość.

Karol Darwin.

Początek badań nad biologicznymi mechanizmami emocji.

„ O wyrazie uczuć u człowieka i zwierząt ‘’ ( 1873r. ).

Podwaliny badań na zwierzętach.

- Wzorce emocjonalne są dziedzicznymi, wrodzonymi reakcjami, których użyteczność potwierdziła się w trakcie ewolucji.

- Mechanizmy ruchowo-mięśniowe poprzez które człowiek wyraża swoje emocje są takie same jak u udomowionych ssaków.

Obwodowa ( „ trzewna ‘’ ) teoria emocji Jamesa i Langego. ( koniec XIX w. ).

Jako pierwsza zwraca uwagę na związek emocji z reakcjami wegetatywnymi.

Główne tezy:

- Zmiany fizjologiczne są źródłem emocji.

- Dopiero percepcja tych zmian wywołuje stany subiektywne.

- Zmiany fizjologiczne są odrębne dla każdego rodzaju emocji.

Zweryfikowane negatywnie !

Dlaczego teoria Jamesa – Langego nie jest słuszna?

Sympatektomia ( przecięcie nerwów współczulnych ) nie eliminuje emocji, ale przecięcie rdzenia osłabia intensywność odczuwania ( Critchley et al. 2001 ).

Nie ma przekonujących dowodów na to, że poszczególne emocje charakteryzują się specyficzną aktywnością AUN. Niektóre emocje mają różne wzorce odpowiedzi automatycznej ( gniew, strach, różny wzorzec EMG w złości i śmiechu ).

Teoria Cannona – Barda ( lata 20, XX w. ) w opozycji do teorii Jamesa – Langego.

Teoria Jamesa Langego.

Teoria Cannona – Barda.

Teoria Cannona – Barda.

- Pobudzenie organizmu i doświadczenie emocji następuje równocześnie.

- Kluczowa struktura – wzgórze generujące stan pobudzenia.

- Jednocześnie świadome doznanie emocji zarejestrowane w korze.

Teoria emocji Papeza.

- Pierwsza teoria kompleksowa ( dane anatomiczne, kliniczne, eksperymentalne ).

- Stany emocjonalne są wynikiem działania i czynnika obwodowego ( impulsy z ekstero i interoreceptorów ) i ośrodkowego ( powstającego w korze ).

- Przeżywanie świadomie i zależne od procesów poznawczych.

* Substrat anatomiczny emocji wg. Papeza = krąg neuronalny obejmujący:

- Korę.

- Zakręt obręczy ( przeżywanie emocji ).

- Podwzgórze ( centrum emocji – doświadczenia Hessa i Barda. ).

- Wzgórze.

- Sklepienie i hipokamp.

Układ limbiczny ( Mc. Lean, 1952 ).

- Jako substrat anatomiczny emocji.

- Obejmuje krąg neuronalny Papeza.

* Poszerzony o:

- Ciało migdałowate.

- Przegrodę i struktury śródmózgowia.

Funkcjonalna neuroanatomia emocji – współcześnie.

- Powstają z udziałem obwodów neuronalnych zaangażowanych w afektywne i poznawcze przetwarzanie informacji.

- Kora i podkorowe struktury limbiczne oraz jądra podstawy odgrywają zasadniczą rolę w regulacji emocji.

- Obwody neuronalne regulujące różne emocje są różne.

Lateralizacja emocji.

- Dominacja prawej półkuli we wszelkich stanach emocjonalnych ( większa aktywacja podczas przeżywania i percepcji emocji niezależnie od ich znaku, aprozodia tylko po uszkodzeniach prawej półkuli ).

- Dominacja prawej półkuli w emocjach negatywnych, lewej – pozytywnych ( uszkodzenia prawopółkulowe, gdy ster przejmuje półkula lewa – pacjenci optymistyczni, pogodni, odwrotnie – depresja ).

Lateralizacja mowy – współczesne badania fMRI i PET.

- Prawa półkula gra rolę w ocenie informacji emocjonalnych zawartych w twarzach, w intonacji i gestach, także dowcipach czy rysunkach i filmach ( czyli percepcja ! ).

- Przeżywanie emocji zależy od obu półkul, ale odgrywają one zróżnicowaną rolę w zależności od znaku przeżywanej emocji ( negatywne – prawa, pozytywne – lewa półkula ).

Hipoteza walencji ( VSH ).

( R. Davidson 2002 ).

Dowody kliniczne i eksperymentalne:

- Pacjenci z uszkodzeniem lewopółkulowym często demonstrują lęk, smutek, depresję.

- Strach wywołany projekcją thrillera wzmaga elektryczną aktywność prawej półkuli u ludzi zdrowych.

- Pacjenci cierpiący na fobię wykazują wzmożoną aktywność prawej półkuli wskutek prezentacji bodźców ją wywołujących.

- Osoby z wysoką aktywnością w lewej półkuli opisują siebie jako silne, entuzjastyczne, pogodne, radosne.

- Osoby z wysoką aktywnością w prawej półkuli postrzegają siebie jako smutne, depresyjne, zalęknione.

- Wzorzec aktywności lewej półkuli jest skorelowany z niższym poziomem hormonów stresu i innych fizjologicznych i immunologicznych wskaźników negatywnych emocji ( odwrotnie w przypadku prawej półkuli ).

Relacje procesów poznawczych i emocjonalnych.

Emocje powstają przy udziale procesów poznawczych ( teorie poznawcze – R. Lazarus, S. Schachter, N. Frijda ).

Teoria poznawcza.

Relacje procesów poznawczych i emocjonalnych.

R. Lazarus – „ emocja nie może być rozumiana wyłącznie w kategoriach tego, co dokonuje się w osobie lub mózgu, lecz wyrasta z nieustannie toczącej się wymiany z otoczeniem, która podlega ocenie ‘’.

Impulsywne emocje powstają na zasadzie odruchu.

Sygnał bezpośrednio ze wzgórza do ciała migdałowatego, które uruchamia reakcję.

Inne przy udziale interpretacji poznawczej – kora, zakręt obręczy, hipokamp ( J. Le Doux ).

Emocje.

Rozpoznanie -> Przeżycie -> Ekspresja.

Jak procesy poznawcze wpływają na emocje?

Dwuczynnikowa Teoria Emocji ( Schachter i Singer, 1962 ).

Rodzaj doświadczanych emocji zależy od interpretacji stanu pobudzenia. Atrybucje ( przypisane ) pobudzenia do sytuacji emocjonalnej determinuje odczuwaną emocję.

Relacje emocje / poznanie – jak emocje wpływają na procesy poznawcze?

- Emocje wpływają na wszystkie funkcje poznawcze w zależności od siły i znaku usprawniając je lub dezorganizując ( Prawo Yerkesa – Dotsona, Psychoanalityczna Teoria Wyparcia ).

- Bodźce emocjonujące są lepiej zapamiętywane ( pamięć jawna, opisowa ) co jest skutkiem działania adrenaliny.

- Emocje odgrywają ważną rolę w pamięci utajonej ( warunkowanie strachu, pamięć emocjonalna ).

- Emocje mogą też drenować zasoby uwagi, pogarszając pamięć operacyjną ( ruminacje emocjonalne w depresji ).

Czy istnieją emocje podstawowe?

- Podejście oparte na kryterium uniwersalności ekspresji.

- Podejście ewolucyjne.

- Podejście prototypowe.

Podejście oparte o założenie uniwersalności ekspresji.

Emocje podstawowe – te, których ekspresja jest wytworem ewolucji. Wzorzec ekspresji jest wrodzony i ma ponad kulturowy charakter.

Ekman i Friesen ( 1971 ) – badania nad plemieniem Fore z Nowej Gwinei.

Potwierdził one hipotezę o uniwersalności ekspresji emocji radości, złości, smutku, wstrętu, zaskoczenia i strachu, uznanych zatem za podstawowe.

Podejście ewolucyjne.

- Emocje podstawowe – to te, które obserwuje się na różnych poziomach filogenezy i które mają znaczenie adaptacyjne dla jednostki i gatunku ( Plutchik, 1980 ).

Podejście prototypowe.

- Emocje podstawowe czyli prototypowe – te, które są wymieniane najczęściej i najszybciej w odpowiedzi na pytanie o pojęcie emocji – miłość, strach, złość, smutek, szczęście. Rzadko – wstręt.

- Ludzie posiadają zestaw emocji stanowiący integralną część ich natury wyrażanych w uniwersalny sposób.

- Badania neurobiologiczne potwierdzają istnienie odrębnych ośrodków regulujących emocje negatywne i pozytywne.

- Nie ma zgodności ani co do liczby emocji podstawowych ani co do jednoznaczności kryteriów klasyfikacyjnych.

Emocje negatywne.

* Ludzie posiadają zestaw emocji stanowiący integralną część ich natury wyrażanych w uniwersalny sposób.

* Badania neurobiologiczne potwierdzają istnienie odrębnych ośrodków regulujących emocje negatywne i pozytywne.

* Nie ma zgodności ani co do liczby emocji podstawowych ani co do jednoznaczności kryteriów klasyfikacyjnych.

Emocje negatywne ( awersyjne ) – strach vs. lęk.

Strach – reakcja na realne zagrożenie.

Lęk – Reakcja na zagrożenie wyimaginowane, nieokreślone, nadmierny strach, strach, który nie znalazł ujścia.

Strach i lęk jako model do badań emocji negatywnych.

- Osiowy symptom wielu psychopatologii ( fobie, depresje, panika, zespół pourazowy, uzależnienia ).

- Dostępne jako przedmiot studiów eksperymentalnych ( ekspresja uniwersalna gatunkowo i kulturowo ).

-Liczne sposoby eksperymentalnego wywoływania i mierzenia ( u zwierząt laboratoryjnych – zabiegi chirurgiczne, elektrostymulacja, środki farmakologiczne, izolacja socjalna, warunkowanie ).

Strach i lęk aktywuje motywację obronną poprzez tzw. mózgowy system obronny, wywołując różne strategie behawioralne ( ucieczka, znieruchomienie, atak defensywny, krzyk ).

Ciało migdałowate.

- Struktura kluczowa dla wyzwalania emocji strachu.

Kora przedczołowa „ strażnik ludzkich emocji ‘’.

- Odgrywa istotną rolę w regulacji emocji niezależnie od ich znaku.

* Myślenie abstrakcyjne, twórcze rozwiązywanie problemów, dostosowywanie zachowania do okoliczności, samokontrola – „ monitor moralny ‘’, integracja procesów afektywnych i poznawczych.

Emocje pozytywne.

- Emocje pozytywne związane są z odczuciem przyjemności i dążeniem do kontaktu z bodźcem.

- Przyjemne odczucia dostarczają pozytywnego wzmocnienia ( nagrody ), to skłania organizm do powtarzania zachowania, które do nagrody doprowadziło.

Samodrażnienie.

Odkrycie Oldsa i Milnera ( lata 50, XX w. ) – samodrażnienie jako model do badania neuronalnego substratu emocji pozytywnych.

Układ nagrody.

- Najbardziej efektywne punkty dla samodrażnienia u szczurów – podwzgórze i brzuszna nakrywka.

Pęczek przyśrodkowy przodomózgowia ( MFB ) +

- Struktury unerwiane przez jego włókna. Obejmuje: amygdala, podwzgórze, przegrodę, jądro półleżące, nakrywkę, jądro ogoniaste, korę przedczołową.

Neurochemiczne podłoże działania środków uzależniających.

Nagradzające działanie:

- Opatów ( morfina, heroina ).

- Psychostymulantów ( amfetamina, kokaina ).

- Alkoholu.

- Kanabinoidów ( konopie indyjskie ).

- Nikotyny.

Wynik nasilenia transmisji dopaminergicznej w układzie mezolimbicznym.

- Nie wyklucza się istnienia innych układów nagrody w mózgu.

Miłość.

Badania zespołu A. Aron’a i wsp. ( 2005 ).

Osoby badane: kobiety i mężczyźni we wczesnym stadium zakochania.

- Wywiad.

- Kwestionariusz i skala namiętnej miłości.

- Badanie aktywności mózgu ( fMRI ), w reakcji na zdjęcie ukochanego/anej.

Skala namiętnej miłości – zawiera 15 stwierdzeń, badany proszony jest o ustosunkowanie się do każdego z nich i ocenę na 9 pkt, w skali od zupełnie nie – do zdecydowanie tak.

Wyniki eksperymentu.

- Szczególnie wysoka aktywność w jądrze ogoniastym, gdy osoba badana patrzyła na zdjęcie ukochanego.

- Pozytywna korelacja między wysokimi wynikami w Skali Namiętnej Miłości, a aktywnością jądra ogoniastego.

- Wysoka aktywacja brzusznej nakrywki.

Wg. Arona i wsp. – miłość nie jest emocją, a popędem ukierunkowanym na dobór partnera.

- Jest uporczywa, trudno ją stłumić, emocje mijają.

- Ukierunkowana jest na zdobycie konkretnej nagrody – ukochanego, tak jak głód na zdobycie jedzenia.

- Inaczej niż emocje nie łączy się z żadną określoną ekspresją behawioralną.

- Trudno nad nią zapanować tak jak trudno pohamować popędy.

Miłość macierzyńska.

Eksperyment Bartels i Zeki ( 2003 ).

- Aktywność mózgu ( fMRI ) w reakcji na zdjęcie własnego i cudzego dziecka.

- Aktywność mózgu ( fMRI ) w reakcji na zdjęcie bliskiego przyjaciela vs. osoby obcej.

- Porównanie z wynikami badań nad parami zakochanych.

Wszystkie relacje ( miłość macierzyńska, przyjaźń, miłość romantyczna ) związane są z aktywnością układu nagrody, ale każda z nich aktywuje także inne specyficzne dla siebie obszary.

Wszystkie relacje związane są ze zmniejszoną aktywnością obszarów zaangażowanych w emocje negatywne i racjonalne myślenie ( amygdala, kora przedczołowa ).

Chemiczne podłoże miłości macierzyńskiej i przyjaźni – neuropeptydy ( oksytocyna i wazopresyna ), także dopamina.

Emocje a płeć.

- Stereoptyp „ kobiety są bardziej emocjonalne ‘’ – funkcjonuje w 30 różnych kulturach.

- Tworzy oczekiwania wobec partnerów, a te wywołują określone zachowania i ekspresję.

- Przybiera postać norm kulturowych ( odmienne role płciowe ).

Na ile ten stereotyp znajduje odzwierciedlenie w badaniach?

- W skalach samoopisu kobiety oceniają siebie jako bardziej emocjonalne i ekspresyjne.

- Dają świadectwo większej empatii niż mężczyźni.

- Wykazują większe skłonności do zaburzeń afektywnych.

- Łatwiej odczytują emocje zawarte w twarzy i głosie ( gorzej niż mężczyźni rozpoznają emocje gniewu).

- Przejawiają bogatszą ekspresję mimiczną emocji ( z wyjątkiem złości ).

- Mimika kobiet jest bardziej autentyczna ( mierzone pobudzeniem mięśni oczu ).

- Częściej i chętniej werbalizują emocje – zwłaszcza negatywne.

- Badania fMRI – w trakcie przeżywania smutku u mężczyzn aktywizacja tylko prawego ciała migdałowatego, u kobiet pobudzenie rozległe ( większa część układu limbicznego i kora ).

Rozwój emocjonalny.

- Ekspresja emocji u noworodka – reakcja mimiczna wstrętu na gorzki i kwaśny smak ( dośw. Steinera ), uśmiech w fazie REM ( snu ), płacz w reakcji na niezróżnicowany stres.

1. miesiąc życia – uśmiech w odpowiedzi na głaskanie i kontakt.

3. miesiąc życia – uśmiech w odpowiedzi na większość bodźców, które u dorosłych wywołują radość.

- Dziecko w wieku niemowlęcym sygnalizuje stany negatywne poprzez krzyk i płacz. Stany pozytywne przez uśmiech i kontakt wzrokowy.

- Różnicowanie się ekspresji emocjonalnej ( np. radości, zaskoczenia, gniewu ) i adresowanie jej do konkretnych osób rozwija się stopniowo w pierwszym roku życia.

- Rozróżnianie odmiennych emocji innych, najpierw na podstawie intonacji, później mimiki także w pierwszym roku życia.

Rozwój emocjonalny ( 2-3 r.ż. )

- Wyraźni wzrost zdolności i skłonności do dzielenia się emocjami ( rozwój języka ).

- Dzieci nabierają umiejętności zaradczych, które pozwalają manipulować emocjami innych ( np. pocieszanie, przytulanie etc. ).

- Ok. 4 r.ż. pojawia się duma, wstyd, wina, zazdrość, zakłopotanie.

- Pod wpływem oddziaływań społecznych następuje hamowanie ekspresji emocji ( zwłaszcza negatywnych ).

- Pełna umiejętność kontrolowania emocji kształtuje się stopniowo wraz z rozwojem kory przedczołowej i procesem socjalizacji.