zasób archiwalny. Nadzór nad narodowym zasobem archiwalnym, a więc i zasobem kościelnym, sprawuje minister właściwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodo­wego za pośrednictwem Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych, który np. wydaje

zezwolenie na czasowy wywóz za granicę materiałów archiwalnych wchodzących w skład narodowego zasobu archiwalnego.

Ustawą nałożono na organy kościelnych osób prawnych, u których powstają bądź które przechowują materiały archiwalne, obowiązek ich ewidencjonowania, opracowywa­nia, przechowywania i zabezpieczania przed uszkodzeniem, zniszczeniem, utratą, a także zapewnienie konserwacji tych materiałów. Organy te mają także obowiązek określić zasady i tryb udostępniania materiałów archiwalnych. Naczelny Dyrektor Archiwów Pań­stwowych oraz archiwa państwowe prowadzą rejestry niepaństwowego zasobu archiwal­nego. Na wniosek organu kościelnej osoby prawnej i na podstawie decyzji dyrektora właściwego archiwum państwowego kościelne materiały archiwalne mogą być wpisane do rejestru niepaństwowego zasobu archiwalnego z czym się wiążą określone prawa i obo­wiązki obu stron, np. właściciel kościelnych zasobów archiwalnych ma prawo do konser­wacji tych materiałów na koszt państwa. Prawo własności kościelnych osób prawnych w zakresie materiałów archiwalnych zostało przez ustawodawcę ograniczone, materiały te m.in. nie mogą być przedmiotem obrotu, a w razie ustania działalności jednostki organiza­cyjnej Kościoła stają się one własnością Państwa i wchodzą do państwowego zasobu archiwalnego (art. 43 ust. l i 44 ustawy).

Omawiając kwestię upowszechniania kultury przez Kościół, nie można pominąć działalności bibliotek kościelnych, zwłaszcza tych, które posiadają bogaty księgozbiór udostępniany publicznie. Zalicza się do nich przede wszystkim biblioteki uniwersyteckie, wyższych uczelni teologicznych i wyższych seminariów duchownych.

Ustawa z dnia 27 czerwca 1997 r. o bibliotekach (Dz.U. Nr 85, póz. 539 z późn. zm.) przewiduje możliwość organizowania i prowadzenia bibliotek przez jednostki organizacyj­ne nie posiadające osobowości prawnej, osoby fizyczne i osoby prawne, a więc i Kościół Katolicki obok bibliotek, których organizatorami są ministrowie i kierownicy urzędów centralnych oraz jednostki samorządu terytorialnego (gmina, powiat, województwo). Pod­stawowym zadaniem bibliotek kościelnych jest gromadzenie, przechowywanie, opracowy­wanie i ochrona zbiorów bibliotecznych oraz ich udostępnianie na cele wewnętrzne i pub­liczne. O podjęciu publicznego udostępniania zbiorów władza kościelna powiadamia właściwy do rejestracji bibliotek organ państwowy. Usługi bibliotek, których organizato­rami są kościelne osoby prawne, nie muszą być ogólnie dostępne i bezpłatne, tak jak to ma miejsce w przypadku bibliotek publicznych (a contrario art. 14 ust. l ustawy). Zasady

i warunki korzystania z bibliotek kościelnych określa regulamin nadany przez jej dyrek­tora.

Zbiory bibliotek mające wyjątkową wartość i znaczenie dla dziedzictwa narodowego stanowią narodowy zasób biblioteczny. Wykaz takich bibliotek ustanowił Minister Kultury i Sztuki rozporządzeniem z dnia 24 listopada 1998 r. w sprawie ustalenia wykazu bibliotek, których zbiory stanowią narodowy zasób biblioteczny, określenia organizacji tego zasobu oraz zasad i zakresu jego szczegółowej ochrony (Dz.U. Nr 146, póz. 955), umieszczając na nim zbiory Biblioteki Uniwersyteckiej KUL. Biblioteki kościelne mogą być włączone do ogólnokrajowej sieci bibliotecznej na wniosek organizatora na podstawie decyzji ministra właściwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego. W 1995 r. z chwilą uzyskania osobowości prawnej rozporządzeniem Ministra - Szefa Urzędu Rady Ministrów (Dz.U. Nr 120, póz. 583) rozpoczęła działalność Federacja Bibliotek Kościelnych - Fides

z siedzibą w Warszawie, której celem jest tworzenie komputerowej sieci bibliotek koś­cielnych.

Zgodnie z art. 5 ustawy z dnia 21 listopada 1996 r. o muzeach (Dz.U. z 1997 r. Nr 5, póz. 24 z późn. zm.) muzea mogą być tworzone, oprócz muzeów państwowych i samorzą­dowych, także przez osoby fizyczne, jednostki organizacyjne nie posiadające osobowości

76

prawnej oraz przez osoby prawne, a co za tym idzie przez Kościół Katolicki. Kościelne osoby prawne, zakładając muzea, mają ustawowy obowiązek zapewnić: środki do utrzy­mania i rozwoju muzeum, bezpieczeństwo zgromadzonym zbiorom oraz sprawować nad­zór nad muzeum. Podstawowym zadaniem muzeum kościelnego, tak jak i innych muzeów, jest trwała ochrona dóbr kultury z tą jednak różnicą, że sprawowana nad sztuką sakralną. Ponadto informowanie o wartościach i treściach zgromadzonych zbiorów, a poprzez ich udostępnianie kształtowanie wrażliwości poznawczej i estetycznej odbiorcy.

Muzea diecezjalne (archidiecezjalne), które tworzą odrębną sieć muzealną, wchodząc w skład struktury organizacyjnej kurii diecezjalnej są własnością Kościoła. Gromadzą one obiekty wycofane z kultu religijnego lub dekoracji wnętrza kościelnego, np. obrazy, rzeźby, szaty liturgiczne. Z drugiej strony ich muzealia stanowią dobro ogólnospołeczne. Stąd też duchowieństwo administrujące muzeami kościelnymi jest obowiązane do przestrzegania norm prawa państwowego i kanonicznego. Muzea te w zakresie ochrony podlegają nor­mom postępowania w sprawach sztuki kościelnej uchwalonym przez Konferencję Episko­patu Polskiego, które obowiązują od l kwietnia 1973 r., oraz normom określającym ramowy Statut Muzeum Diecezjalnego ogłoszonym 18 listopada 1976 r. Natomiast w zakresie prowadzenia dokumentacji dóbr kultury zgromadzonych w muzeum kościelnym normom zawartym w rozporządzeniu Ministra Kultury i Sztuki z 26 sierpnia 1997 r. w sprawie zasad i sposobu ewidencjonowania dóbr kultury w muzeach (Dz.U. Nr 103, póz. 656).

Wolności obywatelskie

Podstawowym przejawem wolności religijnej jest wolność sprawowania kultu publicznego proklamowana w Konstytucji RP (art. 53 ust. 2). Realizacja tej wolności jest zagwarantowana m.in. prawem obywatela (człowieka) do pochówku zgodnego z przekonaniami religijnymi oraz prawem do zawarcia małżeństwa w formie wyznaniowej (kanonicznej), które wywiera takie same skutki, jak małżeństwo zawarte przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego.

Z pierwszym z wymienionych praw wiąże się niemal tradycyjna działalność Kościoła ze sfery administracyjnej świadczącej, polegająca na zakładaniu i utrzymywaniu katolic­kich cmentarzy wyznaniowych. Zagadnienie to reguluje Konkordat (art. 8 i 24), ustawa o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego (art. 42,45), ustawa z dnia 31 stycznia 1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarłych (j .t. Dz.U. z 2000 r. Nr 23, póz. 295 z późn. zm.) wraz z rozporządzeniem Ministrów Gospodarki Terenowej i Ochrony Środowiska oraz Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 20 października 1972 r. w sprawie urządzania cmentarzy, prowadzenia ksiąg cmentarnych oraz chowaniu zmarłych (Dz.U. Nr 47, póz. 299 z późn. zm.).

Kościół Katolicki, in concreto parafie, zakony i domy zakonne, uzyskały na gruncie prawa polskiego uprawnienie do zakładania i poszerzania cmentarzy oraz prawo do posia­dania i zarządzania nimi, a także gwarancie ich nienaruszalności. Biskup diecezjalny lub inny ordynariusz miejsca decyduje o założeniu bądź rozszerzeniu cmentarza po uzyskaniu zgody właściwego inspektora sanitarnego. W analogicznym trybie katolicki cmentarz wyznaniowy jest zamykany. Cmentarze takie mogą być zakładane i rozszerzane tylko na terenach określonych w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego. Przezna­czenie terenu na ten cel ustala się w tych planach na wniosek biskupa diecezjalnego lub wyższego przełożonego zakonnego. Grunty stanowiące własność Skarbu Państwa lub jednostek samorządu terytorialnego przeznaczone pod cmentarz są oddawane w użytkowa­nie wieczyste kościelnym osobom prawnym albo sprzedawane na ich wniosek.

Uprawnienie do posiadania i zarządzania cmentarzem oznacza m.in. jego utrzymywa­nie, konserwację, zabezpieczenie przed zniszczeniem, dewastacją, a także prawo sprawo­wania na nim kultu publicznego oraz pobierania opłat związanych z kosztami utrzymania

77

---