Wykłady – Diagnostyka psychopedagogiczna

Dr Agnieszka Barczykowska

Wykład nr 1. Wprowadzenie

Diagnoza - podstawowe pojęcia

Diagnoza – z j. greckiego oznaczała rozróżnienie, osądzenie. Pierwotnie odnoszono ją do do ustalenia patologicznego stanu organizmu, a z czasem stanu zdrowia osoby (model medyczny). Dziś diagnoza w naukach społecznych bierze pod uwagę nie tylko człowieka, ale i jego środowisko, zakładając, że pozostają one we wzajemnym oddziaływaniu ( model społeczny, środowiskowy).

W tym ostatnim ujęciu diagnozę można traktować :

1. W aspekcie czynnościowym – czynności zmierzające do rozpoznania

2. Jako rezultat podejmowanych czynności.

Prekursorzy diagnozowania :

1. Mary Richmound – wprowadzenie pojęcia do pedagogiki

2. Janusz Korczak – model medyczny diagnozy; pedagog jako klinicysta, operujący wieloma metodami poznania naukowego, z których najważniejsza jest obserwacja.

3. Helena Radlińska – diagnoza społeczna, czyli badanie środowiska społecznego, nakierowane na pomoc jednostce i rodzinie poprzez przekształcanie środowiska; sprecyzowała ważne dla diagnozy pojęcia: wzorzec, norma, wskaźnik, typ, przeciętna.

4. Aleksander Kamiński – diagnoza społeczna i środowiska lokalnego jako konieczny składnik pracy socjalno – wychowawczej.

Diagnostyka – dyscyplina naukowa, której przedmiotem są czynności rozpoznawania i różnicowania poddanych ocenie zjawisk i stanów rzeczy, co związane jest z tworzeniem podstaw metodologii postępowania diagnostycznego ( metody, techniki, reguły, etyka).

Diagnozowanie – związane z czynnościowym procesem poznawania, określając charakter i formy działania zmierzającego do rozpoznania. Inaczej mówiąc chodzi o czynność zbierania danych, ich ocenę i interpretację.

Postępowanie celowościowe jako przykład działania społecznego

Działania społeczne – aktywność mająca charakter dwukierunkowej wymiany, podlega nieustanej modyfikacji w zależności od warunków, w których przebiega.

Działanie celowościowe – obejmuje rozumowanie i działanie prowadzące do realizacji przyjętych celów.

Działanie celowościowe składa się z następujących elementów:

1. Diagnoza pełna łącznie z postulowaniem i stawianiem hipotez

2. Konstruowanie projektu

3. Realizacja projektu

4. Ewaluacja

NARUSZENIE ZASAD POPRAWNEGO TOKU POSTĘPOWANIA CELOWOŚCIOWEGO MOŻĘ DOPROWADZIĆ DO WYKONANIA CZYNNOŚCI DAREMNYCH LUB PRZECIWCELOWYCH.

Ad. 1

Diagnoza – podstawowa do działań społecznych

W sensie prakseologicznym diagnoza wchodzi w skład preparacji działania, stanowi podstawę przygotowanie działania w drodze rozeznania sytuacji. Można zatem powiedzieć, że ma również charakter decyzyjny:

Elementy diagnozy :

1. Opis

2. Zestawienie ocen

3. Konkluzja

4. Tłumaczenie

5. Postulowanie

6. Stawianie hipotez

Diagnoza

Opis – wspólne ujęcie tych danych empirycznych co do których zachodzi ewentualność postępowania celowościowego.

Dokonujemy go zawsze przez porównywanie istniejącego stanu rzeczy z postulowanym oraz niechcianym stanem rzeczy.

Powinien być :

• Wyczerpujący

• Szczegółowy

• Jasny

• Rzetelny

• „naukowy”, bez pojęć potocznych

Diagnozy szczegółowe jako element opisu ( zadania diagnostyczne)

Schemat 1. Schemat diagnozy rozwiniętej

Diagnoza identyfikacyjna ( typologiczna ) – identyfikuje dany stan rzeczy poprzez przyporządkowanie do jakiegoś typu, gatunku na podstawie występujących objawów.

Diagnoza genetyczna – dąży do ustalenia czynników przyczynowych i mechanizmów rozwoju problemu, zaburzenia, stanu rzeczy.

Diagnoza znaczenia – określa rolę danego zjawiska dla pewnego szerszego kompleksu zjawisk, całego układu, którego dotyczy.

Diagnoza fazy – wskazuje etap rozwoju stanu rzeczy, który podlega diagnozowaniu.

Diagnoza prognostyczna – oznacza przewidywanie tego, jak dane zjawisko może się rozwinąć In plus In minus.

Opis jako podstawa oceny

Zestawienie ocen pełni dwie funkcje:

• Ma charakter informacyjny

• Ustanawia ograniczenia dla działania, w dużej mierze decyduje o jego charakterze ( profilaktyczne, projektujące, reformujące)

W sytuacji, kiedy jednoznaczna ocena nie jest możliwa, również z uwagi na brak dostatecznej ilości informacji, działanie powinno być zawieszone.

Działania z punktu widzenia systemu ocen

Niezharmonizowanego zharmonizowanego

Zawieszenie działania występowanie bądź nie występowanie

Pewnych stanów rzeczy

Istnienie pewnych stanów rzeczy nieistnienie pewnych stanów rzeczy

Ogólna ocena tych stanów rzeczy ogólna ocena nieistnienia

Negatywne Pozytywne Negatywne Pozytywne

( brak potrzeby działania) (brak potrzeby działania)

Obecnie : stosunek do W przyszłości

działania poprzedniego

skutki działania poprzedniego stany rzeczy nie będące postępowanie obecnie

postępowanie reformujące skutkami działania profilaktyczne postępowanie

poprzedniego projektujące

postępowanie

projektujące

Rozwinięta systematyka błędów diagnostycznych

• Błędy obserwacji

• Diagnosta nie dostrzega istniejących objawów

• Diagnosta nie wywołuje objawów

• Diagnosta spostrzega je w zmienionej ilościowo i jakościowo postaci

• Diagnosta spostrzega nieistniejące objawy pod wpływem afektu

• Błędy rozumowania

• Niezupełnej eliminacji

• Fałszywej przyczyny

• Błąd atrybucji

• Błąd pomieszania walorów

• Błędy techniczne

AD. 2

Konstruowanie projektu

Projekt – opis czasowego i przestrzennego rozmieszczenia rzeczy w procesie zmian. Musi być

być precyzyjny, ale i elastyczny. Zbytnia sztywność może spowodować, że przy zmiennej rzeczywistości efekt nie będzie przystawać do oczekiwań.

Fazy postępowania projektującego :

1. Postulowanie – opis tych stanów rzeczy, których nie ma a które są pożądane z uwagi na zaistniałą sytuację, to pewne wyobrażenie stanu idealnego.

2. Stawianie hipotez – wskazywanie warunków i rodzajów działań, przez które i w których stany postulowane mogą zostać osiągnięte.

3. Uzasadnianie

4. Przewidywanie wyników realizacji.

AD. 3

Realizacja projektu

• Planowe wykonanie czynności

• Dbałość o stronę etyczną w podejmowanych działaniach

• Kontrola w trakcie realizacji

• Gotowość do zmian mogących wyniknąć z dynamiki stosunków społecznych.

AD. 4

Ewaluacja

Jest elementem niezbędnym!!

Ewaluacja ma na celu stwierdzenie zgodności lub niezgodności postulowanych stanów rzeczy ze stanami zrealizowanymi w wyniku działania. Pozwala na :

1. Ocenę uzyskanych na drodze postępowania projektującego efektów

2. Eliminację błędów i niedociągnięć

W ewaluacji określa się rodzaj skutków

• Pozytywne zamierzone

• Negatywne zamierzone

• Pozytywne niezamierzone

• Negatywne niezamierzone

Podsumowanie – podstawowe zasady diagnozy

Należy :

1. Tworzyć diagnozę pełną, rozwiniętą, opisującą rzeczy, zjawiska, wyjaśniać źródła i mechanizmy, a także znaczenie i sposoby oddziaływań

2. Zachowywać oceniający charakter diagnozy

3. Realizować diagnozę pozytywną

4. Dążyć do uzupełnienia diagnozy elementem autodiagnostycznym

5. Łączyć poznanie pośrednie z bezpośrednim

6. Pamiętać o kontekście środowiskowym

7. Zakładać hipotetyczność sądów

8. Pamiętać o odpowiedzialności etycznej.

Wykład nr 2

Temat – wybrane podmioty diagnozowania w pedagogice

Cele diagnozy

• Zrozumienie klienta

• Poznanie jego interakcji społecznej

• Zaplanowanie rozsądnej interwencji lub procesu pomagania

Kiedy czasu brakuje, konieczne w diagnozowaniu jest podejście pragmatyczne. Wówczas diagnozę zawęża się do zebrania danych niezbędnych do opracowania rzetelnego planu interwencji.

Nadmiar procedur diagnostycznych, wielokrotne weryfikowanie informacji poprzez kolejne wywiady lub testy powoduje marnowanie czasu, pociągając za sobą zniechęcenie klienta.

ZATEM: Selektywność w zbieraniu informacji

Diagnoza a proces etykietowania

• Przedłużający się proces diagnozowania powoduje, że powstają ETYKIETY DIAGNOSTYCZNE, czyli wnioski i oceny sporządzone przez specjalistów dotyczące zachowania klientów;

• Czasami etykiety zaczynają „ żyć” własnym życiem, stając się fundamentalnymi prawdami o klientach;

• Etykiety koncentrują się na indywidualnych zachowaniach klienta i tracą z pola widzenia jego interakcje ze środowiskiem.

Źródła w diagnozowaniu

• Znaczenie zasady poufności – w każdym momencie klient ma prawo do kontroli gromadzonych i ujawnionych informacji o nim.

• Danych nie kolekcjonujemy w założeniu, że kiedyś mogą się przydać, zbieramy to co niezbędne

• Źródła

• Sam klient

• Rodzina, bliscy klienta

• Inni pracownicy, którzy pracowali z klientem ( ale trzeba pamiętać, że mają oni tendencje do koncentrowania się na słabych stronach klienta, ignorując jego mocne strony i zdolności)

Dane w diagnozie

• Informacje obserwacyjne (faktograficzne) – reprezentują świat doświadczeń

• Informacje dedukcyjne – reprezentują subiektywny świat obserwatora, często nie wiążą się z faktami, są konkluzjami lub subiektywnymi reakcjami osoby, która sporządza diagnozę.

WNIOSEK: NIEKTÓRE DOWODY RZECZOWE SĄ MOCNIEJSZE OD INNYCH!

Ramy diagnozy indywidualnej

Drogi stawania się klientem

• Klienci z własnego wyboru

• Klienci nakłaniani

• Klienci z przymusu

Podejście teoretyczne w diagnozie indywidualnej

1. Perspektywa rozwojowa

2. Perspektywa ekologiczna

AD. 1

Perspektywa rozwojowa

Problemy społeczne są pochodną dwóch podstawowych procesów i mogą być opisane jako zmiany miejsc oraz związane z tym jednocześnie zmiany w jednostkach. Zatem konieczne jest podejście rozwojowe.

W naukach behawioralnych mamy do czynienia z całym szeregiem modeli rozwojowych, które wyjaśniają systematyczne zmiany zachodzące w trakcie wzrostu jednostek ( np. Freud, Piaget, Erikson).

Ponieważ w obszarze pracy socjalnej i resocjalizacji interesuje nas rozwój społeczny, użyteczne wydaje się odniesienie do koncepcji roli społecznej.

Role stanowią nieodłączną część jednostkowego bytu społecznego. Nawet jeśli człowiek stara się odizolować, to i tak wchodzi w role pustelnika lub odludka.

Perspektywa rozwojowa

• Rozwój można przedstawić w postaci długiej linii, otwierającej się poprzez narodziny a kończącej się śmiercią człowieka.

• Wszystko, co znajduje się wzdłuż linii, to kolejne przejścia między poszczególnymi rolami społecznymi

• Zmiany ról są czymś oczekiwanym i przewidywalnym, choć zróżnicowanym indywidualnie

Fazy rozwoju społecznego

1. Wczesne dzieciństwo

2. Dojrzewanie

3. Wczesna dorosłość

4. Wiek dojrzały

5. Późna dorosłość

6. Wiek starczy

Obok ról typowych i powszechnie znanych mogą pojawić się role sytuacyjne ( inwalida) lub kulturowe.

Każde przejście do nowej roli związane jest ze stresem. Niektóre z nich mogą być potencjalnie destruktywne i prowadzić do zaburzeń w życiu społecznym jednostki.

Zmiana ról staje się problemem gdy:

1. Jednostka musi zmienić ich jednorazowo więcej

2. Wiążą się one z dużą liczbą zróżnicowanych zobowiązań

3. Jednostka nie jest właściwie przygotowana do pełnienia roli

4. Jednostka nie jest tak odpowiedzialna i zaradna, jak wymaga od niego tego rola

5. Rola jest niejasna lub wieloznaczna

AD. 2

Perspektywa ekologiczna

Jednostka musi radzić sobie nie tylko ze stresem związanym ze zmianą życiową, ale także radzić sobie z równoważeniem wpływu różnych czynników środowiskowych. Stres pojawia się nie tylko w momentach zmiany roli życiowej, ale także w kontaktach jednostek z otaczającym środowiskiem.

Jednostka, by mogła trwać i rozwijać się potrzebuje równowagi w trzech podstawowych rodzajach wymiany:

1. Potrzeby człowieka – muszą być zrównoważone za pomocą zasobów środowiska

2. Pragnienia i aspiracje – środowisko życia musi dawać możliwość ich zaspokojenia

3. Zdolności i umiejętności – muszą być kształtowane poprzez wymagania i oczekiwania.

Biorąc pod uwagę, że jednostka i środowisko podlegają ciągłym zmianom, uzyskanie idealnej równowagi jest niemożliwe.

Wszystkie transakcje są ze sobą współzależne i ściśle ze sobą powiązane.

Ad.1 Potrzeby człowieka

Nawiązując do A. Maslowa można powiedzieć, że potrzeby można rozpatrywać na wielu poziomach:

• Podstawowym : zorientowany na przetrwanie, wiążący się z funkcjonowaniem biologicznym – badamy warunki mieszkaniowe klienta, czy posiada środki i możliwości do zaspokojenia swoich potrzeb egzystencjalnych;

• Wyższym : potrzeba bezpieczeństwa, przynależności, miłości, kontaktów intymnych, bycia respektowanym i docenianym przez innych – badamy czy klient uczestniczy w sieci wsparcia społecznego, tworzonego przez rodzinę, czy innych znajomych; jakie otrzymuje komunikaty i oceny o sobie.

Ad.2 Aspiracje

Aspiracje są determinowane wieloma czynnikami, wśród których najważniejsze są wartości, doświadczenia życiowe oraz aktualne okoliczności. Ogrom ludzkich aspiracji wydaje się nieograniczony. Istotne jest jednak rozróżnienie miedzy potrzebami i pragnieniami jednostki.

Aspiracje mogą stać się czynnikiem zmian pozytywnych, ale i takich, za które jednostka zapłaci bardzo wiele. Czasami będzie czuła się sfrustrowana, bo środowisko może nie posiadać odpowiednich zasobów.

Ad.3 Zdolności

W procesie socjalizacji zdobywamy podstawowe umiejętności i zdolności konieczne do spełniania zróżnicowanych zadań życiowych. Oczywiście w miarę postępu czasu zasoby te poszerzają się, ale wówczas, gdy środowisko poprzez wymagania mobilizuje nas do tego. Z drugiej strony wymagania środowiska nie mogą być nierealne w stosunku do możliwości jednostki. Wówczas pojawia się groźba obniżenia samooceny i rezygnacji z wybranych zadań.

Możliwości jednostki przejawiają się w trzech podstawowych obszarach funkcjonowania:

1. Intelektualnym

2. Emocjonalnym

3. Wykonawczym

Do identyfikacji zdolności klienta można wykorzystać pojęcia z zakresu psychologii ego. Dzięki nim możliwe będzie poznanie takich obszarów jak: „badanie rzeczywistości” (ocenianie swoich cech, poprzez porównanie z wzorami społecznymi), percepcja i logiczne myślenie; mechanizmy obronne ( projekcja, zaprzeczanie, racjonalizacja).

W tym podejściu staramy się sprawdzić, jak jednostka radzi sobie w wymienionych obszarach i jak ewentualnie można poprawić zdolności jednostki.

Podsumowanie :

Człowiek będzie dobrze zrozumiany, jeśli połączone zostaną ze sobą te dwa podejścia. Wówczas otrzymujemy następujący schemat diagnozy indywidualnej:

1. Elementy rozwojowe

1. Aktualne zmiany w życiu klienta

2. Zmiany oczekiwane w życiu klienta

3. Wykaz ról pełnionych obecnie przez klienta

4. Role ostatnio pełnione

1. Przygotowane do zmiany

2. Wparcie wykorzystywane przy zmianie roli

1. Elementy ekologiczne

1. Środki zaspokajania potrzeb

1. Związane z potrzebami przetrwania

2. Związane z potrzebami bezpieczeństwa

3. Związane z potrzebami przynależności i miłości

4. Związane z potrzebami uznania i szacunku

1. Aspiracje i możliwości ich zaspokajania

1. Chęci i życzenia

2. Dostępne możliwości

3. Bariery możliwości

1. Osobiste możliwości i oczekiwania

1. Zakres możliwości intelektualnych, emocjonalnych i behawioralnych

2. Oczekiwania i wymagania osób znaczących

3. Oczekiwania klienta w stosunku do siebie

Diagnozowanie rodziny

Obszary diagnozy rodziny :

1. Cele rodziny

2. Kultura rodziny

3. Struktura rodziny

4. Rozwój rodziny

5. Zasoby rodziny

6. Interakcje z innymi systemami

7. Granice rodziny

8. Klimat rodzinny

9. Inne warunki rodzinne

Analiza praktycznych rozwiązań metodologicznych stosowanych do badania podstawowego środowiska wychowawczego, jakim jest rodzina wskazuje na dwie podstawowe strategie diagnozowania:

1. Całościową

2. Wybiórczą

Strategie diagnozowania rodziny

Ad. 1

Całościowa

Całościowa – dąży się w niej do ogólnej charakterystyki środowiska wychowawczego rodziny i wyrażenia ogólnej oceny jego funkcjonowania. Prekursorem tego podejścia była w Polsce H. Radlińska, która opracowała „ogólny wskaźnik środowiska”, opisujący szanse życiowe dziecka w zależności od tego, w jakiej rodzinie się wychowywało.

Cechy:

1. Bierze się pod uwagę wiele wskaźników dotyczących cech i warunków rodziny, analizuje się związki miedzy nimi;

2. Rezultatem ma być całościowy obraz rodziny jako środowiska wychowawczego i sformułowania oceny globalnej jego charakteru i jakości;

3. Często dokonuje się diagnozy typologicznej poprzez przypisanie dziecka do opartego na kilku kryteriach typu (typologia Piekarskiego, Ambrozika, Kawuli itd.)

Ad. 2

Wybiórcza

Wybiórcza – stosowana wówczas, gdy występują znaczące ograniczenia czasowe. Polega na wybraniu i poddaniu analizie najistotniejszych dla przebiegu wychowania cech i warunków rodziny np. :

1. Style wychowawcze

2. Oddziaływania wychowawcze rodziców

3. Postawy wychowawcze

4. Atmosferę wychowawczą

5. Ogólne relacje interpersonalne między dziećmi a rodzicami

Metody :

• Wywiady tematyczne

• Kwestionariusze, testy, inwentarze.

Diagnozowanie innych grup społecznych

• W diagnostyce pedagogicznej i pracy socjalnej grupę traktuje się jako system umożliwiający jednostce realizację własnych potrzeb/celów. Czasami zdarza się jednak, że istnieje potrzeba diagnozowania innych grup, która wpływa na zachowania indywidualnego klienta mogą nimi być np. grupy rówieśnicze, grupy wspólnie zamieszkujące ( np. grupy w instytucjach)

• Grupę w diagnostyce można traktować dwojako

1. Jako system kliencki występuje cała grupa – diagnosta koncentruje się na warunkach jej płynnego i demokratycznego funkcjonowania

2. Klientem w dalszym ciągu jest osoba, ale będąca członkiem jakiejś grupy – diagnosta skupia się na warunkach podtrzymujących i hamujących osiąganie celów indywidualnych.

Niezależnie od przyjętego podejścia zmiennymi w diagnozie grupy są :

1. Cele grupy

2. Kultura grupy

3. Struktura grupy w wymiarze

- komunikacyjnym

- socjometrycznym

- władzy

- ról

1. Procesy grupowe

2. Rozwój grupy

3. Zasoby grupy

4. Zewnętrzne kontakty grupy

5. Granice grupy

6. Klimat grupy

Wykład nr 3. – Kontakt diagnostyczny

Kontakt diagnostyczny

Pedagog informacje do działania zdobywa najczęściej podczas bezpośredniego kontaktu z klientem.

Ponieważ służy on rozpoznaniu sytuacji klienta można określić go jako KONTAKT DIAGNOSTYCZNY.

Kontakt diagnostyczny jest ważny :

1. Dla badanego, bo przy akceptacji diagnostycznej pobudza motywacje i wiarę w to, że jego problem jest istotny i możliwy do rozwiązania

2. Dla diagnosty, bo dobry kontakt to połowa sukcesu, ogranicza możliwość wystąpienia hipotez samo ograniczających ( „ co założę to się dowiem”), a także daje pełniejszy dostęp do klienta.

Dobry kontakt diagnostyczny – to sytuacja, w której spełnione są warunki pozwalające na otwarte i szczere wyrażanie myśli, uczuć i eksplorację treści ważnych dla rozpoznania diagnostycznego.

Zdaniem W. Sztander kontakt ma charakter diagnostyczny gdy:

• Mamy do czynienia z asymetrią ról – ze względu na cel kontaktu kontrolę nad przebiegiem wywiadu ma diagnosta

• Asymetria komunikacji – badany głównie mówi, a diagnosta słucha, choć nie oznacza to, że nie ma wpływu na przebieg rozmowy i nie ukierunkowuje jej.

• Asymetria funkcji badania – oznacza respektowanie etycznych zasad dokonywania rozpoznania wedle reguł wyznaczających bezpośrednie dobro badanego, wymiar gratyfikacji w kontekście diagnosty pojawia się jedynie pośrednio w formie przyrostu wiedzy i doświadczenia.

To jednocześnie optymalne warunki diagnostyczne!

Efektywność procesu diagnostycznego zależy od charakteru relacji między obu podmiotami. Stąd też kontakt diagnostyczny może mieć charakter:

1. Prawidłowy

2. Pozorny

Wskaźniki prawidłowego kontaktu

Wskaźniki prawidłowego kontaktu:

• Osoba badana nie przejawia oznak oporu, a więc udziela odpowiedzi, nie milczy, nie odpowiada zdawkowo, co nie oznacza jeszcze, że nie przeżywa niepokoju, lęku, winy;

• Osoba badana przejawia adekwatne reakcje emocjonalne w stosunku do tego, co mówi, a jej informacje wydają się być wiarygodne (np. trudno uwierzyć, że nigdy nie przeżywała uczucia złości wobec jakiejś bliskiej osobie), co oznacza że nie ma tendencji do przedstawiania siebie w lepszym świetle, zaś w konsekwencji wskazuje, że kontakt diagnostyczny jest na tyle dobry, iż osoba jest w stanie być szczera i otwarta;

• Większa ilość wypowiedzi spontanicznych niż wymuszonych;

• Diagnosta jest autentycznie zainteresowany wypowiedziami osoby badanej, chce ją zrozumieć, a nie ocenić, jest w stanie zaakceptować treść wypowiedzi ( nie znaczy to, że uznaje je za słuszne, ale daje jednostce prawo do ich wygłaszania), ma poczucie, że rozumie osobę badaną poznawczo i emocjonalnie;

• Osoba badana ma poczucie, że każda jej wypowiedź, niezależnie od treści, spotyka się z akceptacją, że diagnosta jest zainteresowany poruszanymi problemami, że nie wykorzysta udzielanych mu informacji niezgodnie z jej interesami, a także iż w sposób niezniekształcony rozumie treść i poznawczo – emocjonalne konsekwencje wypowiedzi, a więc osoba badana powinna mieć poczucie, że może mówić, że watro mówić i że ma prawo bezkarnie odsłonić nawet bardzo kontrowersyjne z ogólnego punktu widzenia fakty i postawy;

Uwarunkowania prawidłowego kontaktu diagnostycznego po stronie diagnosty:

• Wiedza merytoryczna, na którą składają się wiadomości o przebiegu procesów myślowych, pamięci, emocjonalnych, rozwiązywaniu problemów, mechanizmach społecznego funkcjonowania jednostki i najpopularniejszych środowisk społecznych;

• Zdolność do wykorzystania posiadanej wiedzy, a zatem zdolność logicznego myślenia, koniecznego do twórczego zestawiania informacji;

• Podstawowe umiejętności obserwowania i prowadzenia rozmowy, dzięki czemu możemy uzyskać podstawowe informacje;

• Określone zdolności techniczne, które pozwalają na posługiwanie się zróżnicowanymi narzędziami, łączenia ich i uzupełniania w zależności od kontekstu;

Opór ( kontakt nieprawidłowy lub jego brak)

Opór – to świadome lub nieświadome unikanie przez badanego penetracji pewnego obszaru treściowego, które może wynikać z świadomego lub nieświadomego poczucia zagrożenia.

Opór może mieć postać kontaktu pozornego lub prowadzić do zerwania kontaktu.

Sygnały oporu:

• Przedłużające się milczenie

• Zmiana tematu rozmowy

• Intelektualizacja

• Racjonalizacja

• Bezosobowa forma przedstawiania doświadczeń

• Zmniejszenie głębokości i konkretności wypowiedzi

• Zmiana sposobu mówienia

• Zapominanie pytania

• Pustka w głowie

• Objawy somatyczne

• Czynny atak

• Świadome kłamstwo

• Otwarta odmowa

Analiza sygnałów oporu jest ważna, bo pokazuje obszary problemowe!!!

Źródła oporu:

1. Wewnętrzne : lek, wstyd, poczucie winy

2. Zewnętrzne :

1. Zależne od diagnosty: stawianie wadliwych pytań, formalizm w kontakcie, brak poczucia bezpieczeństwa, wyłapywanie sprzeczności w wypowiedziach badanego, specjalistyczny język i wiele innych, postawy diagnosty;

2. Zależne od warunków fizycznych, np. : brak spokoju, grające radio, chodzący wokół ludzie, niewygodne krzesło, świecące w oczy słońce, itp..

Ad. b. 1.

Pułapki komunikacji werbalnej:

• Ograniczenia związane z zdolnościami odbiorcy;

• Rozproszenie

• Niewyrażone założenie

• Postrzeganie rzeczy z władnego punktu widzenia;

• Wpływ częściowo uświadamianych procesów;

• Używanie żargonu;

• Brak kanałów komunikacyjnych.

Błędy i wadliwe nastawienia diagnosty:

• Błąd postawy – dominacja, sztywność w kontakcie

• Błąd maski – zasłanianie się pełnioną rolą, odcięcie od empatii, elastyczności;

• Błąd sędziego – postawa silnie wartościująca, etykietyzująca;

• Błąd skupienia na negatywnych aspektach funkcjonowania;

• Błąd skupienia się na skutkach bez powiązania ich z przyczynami;

• Błąd redukcji źródeł wiedzy.

W efekcie diagnosta może przyjmować różne postawy wobec poznawanej rzeczywistości, a także podmiotu:

• Postawa znudzenia – „ ja już wszystko wiem, zaraz cię wsadzę do odpowiedniej szufladki;

• Postawa zimnego naukowca – nie interesuje go jednostka, ale określony problem, diagnoza to zdobywanie materiału naukowego;

• Postawa sztywnego dydaktyka – klient to „ciekawy, niepowtarzalny” przypadek, słucha by naprawić wedle własnych zamierzeń lub pochwalić się przed innymi;

• Postawa obojętnego usługowca – „produkuje” z jednostek zaburzonych zdrowe, wszystkie zaburzenia ocenia negatywnie;

• Postawa psychoterapeuty – zaszczytu diagnozy mogą u niego tylko nieliczni, starannie wyselekcjonowani;

• Postawa indywidualnego społecznika – postrzega jednostkę i organizuje życie jednostki wedle uznanych przez siebie zasad;

• Postawa społecznika kolektywnego – zajmuje się organizowanie instytucjonalnych warunków działania, traci z oczu jednostkę z problemami;

• Postawa artysty – szuka ciekawostek w życiu ludzi badanych, by zaspokoić swoje własne potrzeby artystyczne;

• Postawa moralisty – walczy o realizację własnych idei nadwartościowych (walka z alkoholizmem), nie jest zainteresowany jednostką z problemem.

Techniki radzenia sobie z oporem:

1. Milczenie

2. Zmiana lub przeformułowanie pytania

3. Podawanie komunikatu o spostrzeganych trudnościach u badanego

4. Parafraza

5. Udzielanie dodatkowych informacji

6. Prośba o konkretyzację wypowiedzi

7. Rozmowa na temat „tu i teraz”

8. Zaznaczenie roli i funkcji badacza

9. Wyrażanie własnych emocji związanych z przejawianym oporem

10. Niezaborcza życzliwość

Wykład nr 4 Pedagog w szkole

Pedagog w szkole

Zadania pedagoga szkolnego wynikające z Rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 7 stycznia 2003r. :

§15

• Rozpoznanie indywidualnych potrzeb oraz analizowanie przyczyn niepowodzeń szkolnych;

• Określenie form i sposobów udzielania uczniom, w tym uczniom z wybitnymi uzdolnieniami, pomocy psychologiczno – pedagogicznej, odpowiednio do rozpoznanych potrzeb;

• Organizowanie i udzielanie różnych form pomocy psychologiczno – pedagogicznej dla uczniów, rodziców i nauczycieli

• Podejmowanie działań wychowawczych i profilaktycznych wynikających z programu wychowawczego szkoły i programu profilaktyki, o których mowa w odrębnych przepisach, w stosunku do uczniów, z udziałem rodziców i nauczycieli;

• Wspieranie działań wychowawczych i opiekuńczych nauczycieli wynikających z programu wychowawczego szkoły i programu profilaktyki, o których mowa w odrębnych przepisach;

• Planowanie i koordynowanie zadań realizowanych przez szkołę na rzecz uczniów, rodziców i nauczycieli, w zakresie wyboru przez uczniów w kierunku kształcenia i zawodu, w przypadku gdy w szkole nie jest zatrudniony doradca zawodowy;

• Działanie na rzecz zorganizowania opieki i pomocy materialnej uczniom znajdującym się w trudnej sytuacji życiowej.

W ramach swojej pracy pedagog szkolny współpracuje z takimi placówkami wspierającymi proces dydaktyczno – wychowawczy szkoły, jak :

• Poradnią Psychologiczno – Pedagogiczną

• Miejskim Ośrodkiem Pomocy Społecznej

• Ośrodkiem Interwencji Kryzysowej

• Punktem Konsultacyjnym ds. Uzależnień

• Poradnią Zdrowia Psychicznego

• Sądem Rejonowym – Wydział Rodzinny i Nieletnich

• Komendą Miejską Policji

• Pedagogami ze szkół podstawowych i ponadgimnazjalnych

Trudności związane z pracą diagnostyczną w szkole :

• Brak wsparcia innych specjalistów (np. psycholog)

• Problem neutralności

• Problem lojalności

• Tajemnica zawodowa

Zalety pracy diagnostycznej w szkole:

• Możliwość obserwacji dziecka w warunkach naturalnych

• Dostęp do różnych źródeł informacji o dziecku

• Możliwość wczesnej diagnozy i interwencji

Dziecko w kontakcie diagnostycznym , cz.1

Uczeń jako klient:

1. Dziecko samo przychodzi z prośbą o pomoc

2. Rodzic zgłasza problem i prosi o rozmowę z dzieckiem

3. Nauczyciel zgłasza problem z uczniem

4. Nauczyciel przyprowadza ucznia, który brał udział w bójce, przeszkadzał w lekcji.

Dziecko w kontakcie diagnostycznym , cz.2

Język wywiadu:

1. Mówimy prosto, bo u dzieci występować mogą ograniczenia komunikacyjne związane z wiekiem (np. niski poziom rozumowania pojęć abstrakcyjnych)

2. Pamiętamy o tym, że dzieci ( podobnie jak dorośli) mają często problemy z określeniem i nazywaniem sowich emocji, stąd ich słownik jest ubogi ( „dobrze”, „źle”, „smutno”), nie należy zatem używać określeń dla dziecka niejasnych („zażenowany”)

3. Staramy się pomagać dzieciom w nazywaniu emocji

Dziecko w kontakcie diagnostycznym , cz.3

Metody i narzędzia diagnostyczne :

1. Ze względu na opisane wyżej trudności wywiad nie może być jedynym narzędziem poznania problemów dziecka czy rodziny;

2. Należy przy diagnozie wykorzystać naturalną potrzebę zabawy i twórczości ( rysunki, gry) u dziecka;

3. Psychodrama, techniki zdań niedokończonych

Obszary diagnozy w pracy pedagoga szkolnego wraz z wybranymi narzędziami :

• Badanie zdolności specjalnych

1. Myślenie techniczne (Dobruszka)

2. Szybkość i dokładność spostrzegania

3. Test Kwadratów

4. Próby przyrządowe (Suwak Heidera, Kulki Meilego)

• Badania percepcji wzrokowej, słuchowej, lateralizacji, sprawności motorycznej:

1. Próby lateralizacji Zazzo

2. Skala pomiaru Percepcji Słuchowej Słów

3. Test Bender – Koppilz

4. Test Rozwoju Percepcji Wzrokowej

5. Test Pamięci Wzrokowej

• Badanie stosunków rodzinnych i postaw rodzicielskich:

1. Rysunek rodziny

2. Test stosunków rodzinnych

3. Kwestionariusz dla rodziców Ziemskiej

4. Kwestionariusz Stosunków Miedzy Rodzicami a Dziećmi

5. Systemy rodzinne M. Ryś

• Badanie wiadomości i umiejętności szkolnych:

1. Testy czytania i pisania kl. I – III Straburzyńskiej, Śliwińskiej

2. Test wiadomości i umiejętności matematycznych kl. I – III Krążyńskiego

3. Test cichego czytania Chylińskiej

4. Test głośnego czytania Konopnickiego

5. Pomoce do badań pedagogicznych specyficznych trudności w czytaniu i pisaniu

Dziecko w kontakcie diagnostycznym , cz.4

Wiedza diagnosty :

1. Genialna znajomość psychologii rozwojowej

2. Wiedza w zakresie funkcjonowania rodziny i grupy rówieśniczej

3. Wiedza w procesach komunikacji

4. Znajomość podstawowych środowisk wychowawczych

Rodzic w kontakcie diagnostycznym, cz. 1

Typy rozmów z rodzicami:

1. Informacyjne dla rodzica

2. Informacyjne dla wychowawcy/ szkoły

3. Rozwiązywanie trudnej sytuacji wychowawczej

Rodzic szuka kontaktu gdy:

1. Chce uzyskać informacje o postępach dziecka w nauce

2. Poradzić się w sprawie trudności wychowawczych występujących u jego dziecka

3. Podzielić się uwagami na temat rozwoju dziecka ( talenty, sukcesy)

Rodzic w kontakcie diagnostycznym, cz. 2

Podstawowe zasady kontaktu z rodzicem :

1. Odpowiednio zorganizowana przestrzeń – unikaj wrażenia przypadkowości rozmowy

2. Dostrajanie i słuchanie – unikaj okazywania braku skupienia na treści rozmowy

3. Podtrzymywanie kontaktu („otwieracze”, parafrazy) – unikaj narzucania swoich interpretacji

4. Wyjaśnianie wątpliwości – unikaj postawy osoby wszechwiedzącej

5. Zadawanie pytań – unikaj używania pytań zamkniętych, to nie przesłuchanie

6. Odzwierciedlanie uczuć – nie rezygnuj z odnoszenia się do stanu emocjonalnego rodzica, ale nie bazuj tylko na słowie – patrz na mowę ciała

7. Dzielenie się własnymi odczuciami ( komunikaty „ja”) – unikaj komunikatów „ty” – są często oceniane jako oceniające i oskarżające

8. Indukcja emocjonalna ( przekazywanie rodzicom sugestii, jak może czuć się dziecko) – unikaj interpretowania wrogich intencji rodzica w kontaktach z nastolatkiem

9. Ogniskowanie – unikaj poddawania się chaosowi wypowiedzi rodzica

10. Inicjowania, wprowadzenie do rozmowy – unikaj niedelikatności i braku taktu przy proponowaniu tematów, które uważasz za istotne

11. Podsumowanie – unikaj przechodzenia do kolejnego wątku bez zakończenia poprzedniego

Rodzic w kontakcie diagnostycznym, cz. 3

Trudne zachowania rodzica w kontakcie z pedagogiem:

1. Agresja w momencie sygnalizowania problemu u dziecka

2. Bierny opór przy nawiązywaniu współpracy z nauczycielem, wychowawcą

3. Domaganie się gotowych rozwiązań i recept

4. Wywyższanie się

5. Zbytnia emocjonalność

6. Koncentracja na zachowaniach nauczyciela

7. Okazywanie braku zaufania

8. Wycofanie i unikanie kontaktów z pedagogiem, nauczycielem

„Pułapki” diagnostyczne

„Pułapki” diagnostyczne

1. Pułapka lęku i złości

2. Pułapka poczucia winy

3. Pułapka dobrych rad

4. Pułapka urazy

5. Pułapka uwiedzenia

6. Pułapka emocjonalnego odcięcia

7. Pułapka indukcji emocjonalnej

8. Pułapka walki o władzę

9. Pułapka ucieczki przez kontrolę

10. Pułapka usprawiedliwień

11. Pułapka rezygnacji i narzucania kontaktu

Sytuacja szkolna jako przedmiot diagnozy psychopedagogicznej

Sytuacja szkolna jako przedmiot diagnozy psychopedagogicznej

• Diagnoza środowiska wychowawczego szkoły

• Diagnoza funkcjonowania dziecka w szkole

• Diagnoza dojrzałości szkolnej

• Diagnoza sytuacji społecznej w klasie

• Błąd diagnostyczny jako kategoria diagnostyczna

Diagnoza środowiska wychowawczego szkoły

Badając środowisko szkolne bierzemy pod uwagę:

1. Sferę materialną (infrastruktura, położenie szkoły, wyposażenie klas i pracowni, system wsparcia materialnego, stan higieny klas w szkole)

2. Sferę organizacyjno – rzeczową (typ i status prawny szkoły, regulamin wewnętrzny, programy dydaktyczne i wychowawcze, organizacja systemu nauczania, system ocen i promocji, liczebność klas)

3. Sferę społeczną ( skład społeczny uczniów, nauczycieli, jakość komunikacji, posiadane kompetencje, autorytety, postawy, współpraca z rodzicami i środowiskiem lokalnym)

4. Sferę emocjonalną ( relacje w grupie rówieśniczej, relacje miedzy nauczycielami)

5. Sferę kulturową ( tradycje szkoły, zajęcia pozalekcyjne, koła zainteresowań, pozycja szkoły w społeczności lokalnej, współpraca z instytucjami kulturowymi, osiągnięcia szkoły).

które wpływają na proces rozwoju i wychowania dziecka, a w szczególności na jego wiedzę, umiejętności i zdolności.

Diagnoza funkcjonowania dziecka w szkole

Diagnoza funkcjonowania dziecka w szkole :

• Dziecko w szkole funkcjonuje w roli

- ucznia ( dojrzałość szkolna, osiągnięcia i niepowodzenia szkolne, trudności dydaktyczne, dydaktyczne relacje z nauczycielami – sposób postrzegania dziecka „zdolny leń”, frekwencja szkolna, motywacja do nauki, aspiracje i palny życiowe, poziom sprawności psychicznych i fizycznych)

- kolegi ( zdolność do nawiązywania i podtrzymywania kontaktów rówieśniczych, kompetencje społeczne, poziom umiejętności społecznych, pozycja wśród rówieśników, uczestnictwo w grupach nieformalnych)

- członka społeczności szkolnej ( relacje pozadydaktyczne z nauczycielami, stosunek do regulaminów i wymogów dyscyplinarnych, zaangażowanie w życie szkoły, przystosowanie do środowiska szkolnego).

Rolę nakładają na dziecko zróżnicowane prawa i obowiązki. Diagnozując funkcjonowanie dziecka w szkole musimy brać pod uwagę dwa wymiary:

- relacje dziecka z innymi osobami

- dziecko w odniesieniu do zróżnicowanych wymagań związanych ze zdobywaniem wiedzy, dokonywaniem tego w odpowiednim tempie i w odpowiedniej jakości, podporządkowaniem regulaminowi szkolnemu, respektowaniem norm grupowych.

• Gotowość dziecka do poprawnej realizacji obu wymiarów jest związana z:

- cechami dziecka

- temperamentem

- właściwościami emocjonalnymi

- motywacją

- potencjałem rozwojowym

- stanem zdrowia

- deficytami

- uzdolnieniami i talentami

- zaplecza społeczno – kulturalnego

- wsparciem ze strony środowiska rodzinnego i lokalnego

- nastawieniem szkoły do dziecka

Przystosowanie vs. nieprzystosowanie dziecka do funkcjonowania w szkole:

• Dziecko przystosowane :

1. Pozytywnie wyraża się o szkole, chce do niej chodzić, osiąga zadowalające kontakty z rówieśnikami i nauczycielami

2. Wywiązuje się ze stawianych przed nim zadań, z własnej inicjatywy inicjuje kontakty z dorosłymi i dziećmi

3. Akceptuje osoby dorosłe i dzieci, ma pozytywny stosunek do ról i prac społecznych, interesuje się wydarzeniami w grupie

4. Wyraża chęć współdziałania z innymi w rozwiązywaniu pojawiających się trudności

5. Odnosi sukcesy dydaktyczne i wychowawcze

• Dziecko nieprzystosowane :

1. Negatywnie wyraża się o szkole, nie chce do niej chodzić, opuszcza zajęcia

2. Cechuje je obniżenie nastroju, płaczliwość, niepokój ruchowy, ogólne podniecenie, napięcie

3. Unika kontaktów z rówieśnikami, albo jest przez nich odrzucane, kontakty mają nieprawidłowy przebieg ( np. instrumentalne traktowanie dziecka)

4. Płacz, agresja jako forma reakcji na trudności czy nowe sytuacje

5. Niechęć do współpracy przy rozwiązywaniu problemów

6. Doświadcza niepowodzeń dydaktycznych i wychowawczych

Przystosowanie vs. nieprzystosowanie dziecka do funkcjonowania w szkole – narzędzia diagnostyczne

• Nauczycielski kwestionariusz umiejętności

• Kwestionariusz zachowania się ucznia w przedszkolu i w szkole CBI Schaefera i Aronsona

• Kwestionariusz Przystosowania Społecznego do Szkoły E. Jackowskiej

• Arkusz Diagnostyczny Stotta w adaptacji J. Konopnickiego

• Arkusz Zachowania się Ucznia B. Markowskiej

• Skala Niedostosowania Społecznego L. Pytki

• Karta Mierzenia Postępów Uspołecznienia się Dziecka Brigesa

Dojrzałość szkolna jako obszar diagnozy pedagogicznej

• Dojrzałość szkolna to gotowość dziecka do uczenia się, co oznacza spełnienie trzech podstawowych kryteriów :

- dziecko jest zainteresowane uczeniem się

- zainteresowanie dziecka ma charakter długotrwały i jest niezależne od czasowo występujących niepowodzeń i trudności dziecko potrafi odroczyć gratyfikacje ( aspekt wolicjonalny)

- dziecko osiąga postępy w uczeniu się i czerpie z tego zadowolenie

• Komponenty dojrzałości szkolnej :

- sfera fizyczna ( wzrost, waga ciała, sprawność motoryczna, funkcje zmysłów i stan zdrowia)

- sfera umysłowa ( rozumienie symboliki, orientacje w świecie, operacje umysłowe)

- Sfera społeczna ( poczucie obowiązku, nawiązywanie kontaktów społecznych, samopoczucie w grupie )

- sfera emocjonalna ( kontrolowanie i kierowanie uczuciami, formy wyrażania uczuć, zmiany w nasileniu uczuć)

- sfera wolicjonalna ( wytrwałość w pracy, celowość działania, podejmowanie inicjatyw, doprowadzenie do końca rozpoczętych prac).

Zasady diagnozowania dojrzałości szkolnej :

1. Zasada łącznego rozpoznawania poziomu rozwoju funkcji psychofizycznych dziecka, ważnych dla jego funkcjonowania w sytuacji szkolnej i doświadczenia życiowego, wiążących się z dotychczasowymi warunkami jego rozwoju;

2. Zasada rozpoznawania poziomu dojrzałości szkolnej

3. Zasada dynamicznego ujęcia dojrzałości szkolnej

4. Zasada ujęcia dojrzałości w kontekście wymagań systemu edukacyjnego

5. Zasada wieloaspektowego i interdyscyplinarnego rozpoznawania poziomu dojrzałości szkolnej

6. Zasada łączenia badań testowych z obserwacją, wywiadem.

Etapy postępowania diagnostycznego w badaniach dojrzałości szkolnej:

1. Ogólna rozmowa z dzieckiem

2. Ocena sprawności manualnej

3. Ocena orientacji przestrzennej

4. Ocena percepcji wzrokowej

5. Ocena percepcji słuchowej

6. Ocena rozwoju mowy i myślenia

7. Ocena elementarnych pojęć matematycznych

8. Ocena podstawowych wiadomości

9. Ocena cech osobowości w aspekcie dojrzałości emocjonalnej i społecznej

10. Ocena warunków środowiskowych dziecka

Dojrzałość szkolna jako obszar diagnozy pedagogicznej – narzędzia diagnostyczne :

• Test Herberta Winklera

• Test Alicji Szemińskiej

• Test Dojrzałości Szkolnej Wilgockiej – Okoń

• Kwestionariusz diagnozy dziecka rozpoczynającego naukę w klasie III I. Racińskiej.

Dziękuje za uwagę