1. Odmiana jakiegoś wyrazu (słownikowego), czyli tworzenie jego form fleksyjnych.
Język pol. należy do języków o bogatej fleksji, tzn. że wiele wyrazów (słownikowych) odmienia się i że większość z nich ma wiele, a nawet bardzo wiele form fleksyjnych. W języku ang. rzeczowniki co prawda się odmieniają, ale w zasadzie tylko przez liczbę (np. book "książka" – books "książki"), bo odmiana przez przypadki ograniczona jest do tworzenia jednej formy – dopełniacza, który tworzy się tylko od rzeczowników nazywających istoty żywe (np. Mr. Wilson's house "dom pana Wilsona").
W tym sensie można np. powiedzieć, że fleksja rzeczownika przyjaciel jest wyjątkowa albo że nie zna się fleksji jakichś wyrazów w języku obcym. Fleksja w tym rozumieniu tego słowa zajmuje się tylko tworzeniem form fleksyjnych. Zazwyczaj formy fleksyjne tworzone są za pomocą specjalnych cząstek (przyrostków) dodawanych do najważniejszej części wyrazu, czyli tematu fleksyjnego. Jest to fleksja afiksalna. Dla wielu języków charakterystyczny jest jednak inny sposób odmiany wyrazów – dokonywanie w nich wymian głoskowych. Taki rodzaj fleksji bywa nazywany fleksją wewnętrzną.
Fleksją wewnętrzną nazywa się tworzenie form fleksyjnych przede wszystkim przez wymiany głoskowe w temacie fleksyjnym. W językach semickich (np. arabski, hebrajski), dla których jest to typowy sposób odmiany wyrazów, stałym elementem wyrazu słownikowego są spółgłoski (zazwyczaj trzy), i to one są nośnikiem znaczenia słownikowego, natomiast tym, co informuje o cechach gramatycznych formy fleksyjnej, są samogłoski – w każdej formie wstawiane inaczej. W języku arabskim, typowym języku alternacyjnym, czyli takim, w którym podstawowym sposobem odmiany wyrazów jest fleksja wewnętrzna, można wskazać: np. taki fragment (-) paradygmatu czasownika o znaczeniu "wiedzieć", którego rdzeń stanowią trzy spółgłoski 'lm (znak ' oznacza swoistą spółgłoskę arabską, niemającą odpowiednika w języku pol.):
'alima – 3. os. czasu przeszłego, strona czynna: "wiedział":
'ulima – 3. os. czasu przeszłego, strona bierna: "dowiedziano się o nim, poznano go";
'i'lam – tryb rozkazujący: "wiedz".
2. Część systemu języka, która obejmuje reguły tworzenia form fleksyjnych. W tym sensie można np. powiedzieć, że polska fleksja jest trudna.
3. Dział morfologii zajmujący się odmianą wyrazów, czyli badający sposoby tworzenia różnych form fleksyjnych jednego wyrazu słownikowego i opozycje funkcjonalne między nimi (kategorie fleksyjne – m.in. przypadek, liczba, czas itp.). W tym znaczeniu fleksja ustala, czym różnią się między sobą formy fleksyjne jednego wyrazu słownikowego, zarówno pod względem formalnym (np. mają różne końcówki), jak i funkcjonalnym (do czego każda z nich jest przeznaczona), a więc stanowi próbę analizy i opisu fleksji w znaczeniu drugim. W tradycji pol. szkoły termin "fleksja" obejmuje (-) deklinację i (-) koniugację, czyli dotyczy opisu tworzenia wszystkich form gramatycznych – nie tylko ściśle fleksyjnych, ale także aglutynacyjnych (np. zrobiłaby) i analitycznych (np. będę pisał).
Fleksja a słowotwórstwo
Przebieg granicy między tymi dwoma działami morfologii nie jest oczywisty.
Typowym przykładem zjawiska leżącego na pograniczu fleksji i słowotwórstwa jest stopniowanie przymiotników i przysłówków. W opisach gramatycznych (zwł. nowszych) zalicza się je do słowotwórstwa. Konsekwencją takiego ujęcia jest konieczność uznania tego. że np. szybki, szybszy, najszybszy to trzy odrębne wyrazy słownikowe (wyraz). Natomiast w słownikach pol. uznaje się stopniowanie za zjawisko fleksyjne i dlatego nie wprowadza się jako odrębnych haseł form stopnia wyższego i najwyższego. Inne zjawiska leżące na pograniczu słowotwórstwa i fleksji to m.in. tworzenie rzeczowników odczasownikowych na -nie, –cie (np. ważenie, gięcie), tworzenie przysłówków od przymiotników (np. szybko) czy rzeczowników odczasownikowych na -ość (np. szybkość).
Jako fleksyjne traktuje się te zjawiska, które w zasadzie bezwyjątkowo dotyczą całych klas wyrazów słownikowych. Na przykład wszystkie rzeczowniki tworzą formy przypadków, a większość z nich także formy l.poj. i l.mn. (w szczególnych wypadkach może się zdarzyć, że niektóre z tych form, albo nawet wszystkie, są identyczne, co nie oznacza, że nie istnieją). Istotne jest również to, że funkcje poszczególnych form fleksyjnych są w pełni regularne, przewidywalne (np. formy dopełniacza wszystkich rzeczowników mogą pełnić dokładnie te same funkcje). Inaczej jest w słowotwórstwie, znacznie mniej regularnym, zarówno pod względem formy, jak i funkcji. Nawet w tak regularnej (-) kategorii słowotwórczej, jaką są zdrobnienia, widać pewne ograniczenia i nieregularności. W rodzaju męskim zdrobnienia tworzy się w zasadzie za pomocą przyrostków -(e)k, np. dom-ek lub -ik || -yk, np. tapczan-ik, miecz-yk (wybór przyrostka zależy zwykle od spółgłoski, na którą kończy się temat rzeczownika). Jest jednak liczna grupa rzeczowników męskich, które tworzą zdrobnienia za pomocą innych przyrostków: -iszek-, np. braciszek, -uszek, np. koniuszek, paluszek. Bywa i tak, że za pomocą przyrostków zdrabniających tworzy się formy o innej funkcji, np. stół – stołek, bar – barek. Są wreszcie takie grupy rzeczowników, od których nie tworzy się zdrobnień (np. rzeczowniki o odmianie przymiotnikowej typu chorąży, motorniczy, spóźnialski), lub takie, od których bardzo trudno je utworzyć (np. baca, obrońca).
Fleksja afiksalna
– tworzenie form fleksyjnych przez dodawanie do tematu fleksyjnego afiksów, czyli przyrostków (w języku polskim – zazwyczaj końcówek). Afiksy te przekazują pełną informację o funkcji danej formy. Na przykład pol. forma kotom utworzona została za pomocą końcówki -om, która niesie informację o tym, że forma ta pełni funkcję celownika l.mn., przy czym niemożliwe jest podzielenie tej końcówki na jeszcze mniejsze cząstki i przypisanie każdej z nich odrębnych znaczeń – mnogości i "celownikowości".
Aglutynacja
– sposób tworzenia form gramatycznych wyrazów (słownikowych) za pomocą dodawania do nich morfemów gramatycznych w postaci przyrostków. Każdy taki przyrostek z reguły przekazuje informację tylko o jednej funkcji danej formy gramatycznej (np. o przypadku lub o liczbie), nie dochodzi więc do właściwego fleksji afiksalnej przekazywania przez jeden afiks informacji o całej charakterystyce gramatycznej formy. Aglutynacja jest zjawiskiem występującym w wielu językach, np. węgierskim i tureckim, ale też w pol. odmianie czasowników.
Istotę aglutynacji najlepiej pokazać na przykładzie. W języku węgierskim wyraz lecke ma znaczenie "lekcja". Liczbę mn. tworzy się dodając do tematu rzeczownika przyrostek -k, więc lekcje to po węgiersku leckék (dodaniu przyrostka towarzyszy wzdłużenie samogłoski e, stąd w zapisie é). Formę odpowiadającą naszemu miejscownikowi z przyimkiem na tworzy się za pomocą przyrostka -n, więc forma leckén znaczy "na lekcji". Aby utworzyć formę odpowiadającą pol. na lekcjach, do tematu trzeba dodać obydwa przyrostki – najpierw ten, który oznacza l.mn., a potem ten, który odpowiada konstrukcji miejscownikowej. W ten sposób powstaje forma leckéken. Podobnie bywa w języku pol., ale tylko w odmianie czasowników, zwł. w czasie przeszłym lub w trybie przypuszczającym: w formie zrobiłam przyrostek -ł- to znak czasu przeszłego, -a- to znak rodzaju żeńskiego, -m natomiast 1. os. l.poj. (ten ostatni przyrostek jest więc najwyraźniej fleksyjny, ponieważ przekazuje dwie informacje: o osobie i o liczbie).
PARADYGMATYKA
Fleksja powierzchniowa — idea
Problemy, które rozwa_alismy w trzech poprzednich rozdziałach, sytuowały sie w obrebie fleksji głebinowej. Po przeprowadzeniu klasyfikacji gramatycznej leksemów polskich opisywalismy kolejno kategorie fleksyjne ró_nych czesci mowy. Ka_da kategoria była nastepnie analizowana funkcjonalnie: pytalismy, po co dany leksem sie
przez dana kategorie odmienia. Punktem dojscia były tablice paradygmatyczne. Problematyka fleksji powierzchniowej jest z gruntu odmienna: przedmiotem opisu sa wypełnienia klatek paradygmatu. Jak wiadomo, formy wyrazowe wewnatrz danego leksemu ró_nia sie zwykle kształtem („odmiana” to przecie_ „zmiana kształtu”), a leksemy danej czesci mowy zwykle odmieniaja sie na wiele sposobów. Chodzi wiec o takie na przykład problemy: _ jaki kształt ma forma wyrazowa danego leksemu o zadanej charakterystyce gramatycznej (na przykład forma trzeciej osoby liczby pojedynczej rodzaju meskiego czasu przeszłego czasownika NIESC; forma miejscownika liczby pojedynczej rzeczowników KOT, SZKOŁA, OKNO; forma mianownika liczby mnogiej rzeczownika PROFESOR, AKTOR, MOTOR); _ jaka forme wyrazowa jakiego leksemu reprezentuje dane słowo (na przykład dziewczyny, lej, spali); _ jak poklasyfikowac leksemy poszczególnych czesci mowy według sposobów odmiany, a wiec wzorców fleksyjnych.
2 _ Leksemy defektywne
Problemem pogranicznym, głebinowo-powierzchniowym, sa leksemy o paradygmacie defektywnym, czyli takim, w którym nie wszystkie klatki sa wypełnione. Defektywne sa wiec na przykład nastepujace leksemy: ISC — bez formy bezosobnika (*szedzono), RADIO — bez formy dopełniacza liczby mnogiej (*radyj, *radiów), BŁAHY — bez formy mianownika liczby mnogiej rodzaju meskosobowego (*błazi). Defektywnosc to, intuicyjnie, odosobniona nietypowosc systemowa. Nie warto uwa_ac za defektywne rzeczowników przymnogich, przymiotników bez kategorii stopnia lub przysłówkowości ani tym bardziej czasowników niewłasciwych. Leksemy typu EMU, ATTACHÉ, OKAPI, nazywane tradycyjnie, choc niesłusznie, nieodmiennymi, nie sa defektywne.
3. Budowa formy fleksyjnej
Polszczyzna nale_y do jezyków silnie fleksyjnych. Forma fleksyjna mo_e być pojedynczym słowem (forma syntetyczna) lub ciagiem słów (forma analityczna). Wyodrebnic w niej mo_na temat fleksyjny i czesc gramatyczna. Czesc ta jest albo pojedynczym morfemem — koncówka (byc mo_e, obiektem nieciagłym), albo sekwencja morfemów (koncówek). Czesc gramatyczna mo_e te_ byc osobnym słowem
lub słowo takie zawierac. Formy zawierajace element -ł-//-l- (nie zawsze jest to samodzielny morfem) i towarzyszaca mu sekwencje morfemów (np. -ł-a-m, -ł-o-Æ, by-scie ... -l-i) nazywane sa formami aglutynacyjnymi (oznaczam je ni_ej jako AGL).
Oto przykłady (temat fleksyjny wytłuszczam):
_ Formy syntetyczne:
dziewczyny: dziewczyn- -y
chłopiec: chłopiec- -Æ
najmłodszy: naj- -młod- -sz- -y
(morfem stopnia najwy_szego naj- ... -sz-)
AGL czytałas: czyta- -ł- -a- -s
AGL czytali: czyta- -l- -i- -Æ
_ Formy analityczne:
AGL (ty)s ... czytała: -s ... czyta- -ł- -a
AGL bysmy ... czytały: by- -smy .... czyta- -ł- -y
(morfem trybu warunkowego by- ... -ł-)
bede czytac: bed- -e czyta- -c
(morfem czasu przyszłego bed- ... -c)
AGL czytało bedzie: czyta- -ł- -o bedzie- -Æ
(morfem czasu przyszłego bedzie- ... -ł-)
4. Przedmiot fleksji powierzchniowej
Fleksja powierzchniowa jako czesc opisu gramatycznego zdaje sprawe z następujących problemów:
a. koncówki wspólnofunkcyjne i ich dystrybucja,
b. alternacje w tematach i ich dystrybucja.
Ad a.: Repertuar koncówek dla okreslonego pakietu wartosci kategorii fleksyjnych obejmuje czesto wiecej ni_ jeden kształt. Na przykład rzeczownikowe formy wyrazowe maja w mianowniku liczby mnogiej miedzy innymi nastepujace koncówki:
• -e (drwale, arbitra;e, dworzanie, ciemnie, stolice, kasze)
• -y (starcy, robotnicy, brzuchy, stoły, dziewczyny, myszy)
• -i (króliki, hetmani, podłogi, kosci)
• -owie (paziowie, widzowie, wrogowie, panowie)
• -a (akta, pola, okna)
Maja one ró_na dystrybucje, to znaczy dla danego leksemu rzeczownikowego w zasadzie tylko jedna koncówka jest własciwa. Co wiecej, repartycja poszczególnych zakonczen, a wiec ich zwiazkiem z odpowiednimi leksemami, zawiaduje cały splot czynników ró_nej natury.
Ad b.: Formy wyrazowe wewnatrz danego leksemu ró_nia sie czesto nie tylko koncówkami. Zdarza sie, _e tematy fleksyjne poszczególnych form nie sa identyczne.
Oto przykłady:
CZYTAC: czytam, czytasz,..., czytaja,..., czytałem,...
WIEZC: wioze, wieziesz,..., wiozłem,..., wiózł,..., wiezli,..., wieziono,...
ROBOTNIK: robotnik,..., robotnikiem,..., robotnicy,...
SZKOŁA: szkoła,..., szkole,..., szkół,...
MAŁY: mały,..., mali,..., mniejszego,...
Takie odpowiedniosci miedzy kształtami form wyrazowych to alternacje. Szczególne znaczenie maja alternacje seryjne, takie jak j : Æ, z : z (zi), k : ki, ł : l, o : ó itd. Alternacje równie_ maja rozkład motywowany ró_nymi czynnikami. Elementy alternujace — głoski, allofony, litery, sekwencje głosek, allofonów, liter, a tak_e allomorfy i ich konstrukcje — nazywamy alternantami. Alternant mniej- tematu fleksyjnego leksemu MAŁY jest odosobniony systemowo, czyli nieseryjny. Opis gramatyczny powinien zdac sprawe z rzeczywistych mechanizmów syntezy i analizy tekstu, w szczególnosci zas — z zawartosci słownika. Dlatego nie bedziemy dalej przedstawiac tego, co zawieraja tradycyjne gramatyki: spisów koncówek i list alternacji. Zamiast tego poka_emy klasyfikacje fleksyjne leksemów czasownikowych, rzeczownikowych i przymiotnikowych według wzorców koniugacyjnych i deklinacyjnych. Dwa leksemy realizuja ten sam wzorzec, jesli formy wyrazowe o danym komplecie wartosci kategorii fleksyjnych maja te same zakonczenia i takie same odpowiedniosci kształtu tematów fleksyjnych. Jest to jednak podejscie skrajne. Gdyby sformułowanie to pojmowac literalnie, otrzymalibysmy kilkaset (!) wzorców fleksyjnych. Taki jest w istocie stopien komplikacji jakosciowej fleksji polskiej; borykaja z nia autorzy programów automatycznej korekty pisowni (spell checkers) dla komercyjnych procesorów tekstu. Dle celów praktycznych czy pogladowych opis fleksyjny trzeba uproscic. Poni_ej poka_emy idee systematyzacji fleksji powierzchniowej, która jest dziełem wybitnego gramatyka polskiego, zmarłego w 1982 roku Jana Tokarskiego. Dziełem tego uczonego jest dobrze znana w srodowisku informatycznym „notacja Tokarskiego”, wykorzystana po raz pierwszy w Słowniku jezyka polskiego PAN pod redakcja Witolda Doroszewskiego z lat 1958-69 (SJP Dor: T. I, xlix-lxxiv). Sladem Tokarskiego, wyłaczymy z pola obserwacji leksemy nietypowe. Specjalnego potraktowania wymagaja wiec na przykład leksemy zaimkowe (typu CO, KTO, MY), leksemy rzeczownikowe odmieniajace sie jak przymiotniki (typu CHORADY, POŁODNA, FRYCOWE), rzeczowniki meskie odmieniajace sie w liczbie pojedynczej jak _enskie (typu POETA, WŁADCA) itp. Uznamy te_, _e czasowniki PISAC i NAPISAC realizuja ten sam wzorzec, choc — jak pamietamy z rozdziału 3 — ró_nia sie zasobem form wyrazowych, gdy_ maja ró_ne wartosci aspektu. Podobnie czasownik niewłasciwy DNIEC zinterpretujemy jako realizujacy ten sam wzorzec co czasownik SZALEC, choc tabele paradygmatyczne ró_nia sie drastycznie.
ZAPAMIETAJ!
Problematyka fleksji powierzchniowej: budowa form wyrazowych leksemów odmiennych, rozpoznawanie form wyrazowych, wzorce odmiany.
Typy form fleksyjnych: formy syntetyczne, formy analityczne (w tym: formy aglutynacyjne).
Budowa formy fleksyjnej — temat fleksyjny + czesc gramatyczna. Czesc gramatyczna to pojedynczy morfem (koncówka) lub sekwencja takich morfemów.
Czesc gramatyczna mo_e byc odrebnym słowem.
We fleksji polskiej mamy koncówki wspólnofunkcyjne oraz bogactwo alternacji. Dystrybucja koncówek i alternantów jest bardzo skomplikowana.
Systematyzacja fleksji polskiej Jana Tokarskiego to tzw. "notacja Tokarskiego".
Koniugacja — 11 grup koniugacyjnych (z podgrupami), wyodrebnionych ze wzgledu na alternacje w temacie fleksyjnym.
Deklinacja rzeczownikowa — 17 grup deklinacyjnych dla trzech rodzajów (meski: 5, _enski i nijaki: po 6), wyodrebnionych w zasadzie ze wzgledu na zakonczenie tematu fleksyjnego.
Notacja Tokarskiego wykorzystywana jest od 40 lat w leksykografii polskiej — od Słownika jezyka polskiego PAN (1958-1969).Powrót na górę
PODZIAŁ CZĘŚCI MOWY
Części mowy dzielimy na:
odmienne - czasowniki, rzeczowniki, przymiotniki, liczebniki, zaimki: rzeczowne, przymiotne, liczebne;
nieodmienne - przysłówki, zaimki przysłowne, przyimki, spójniki, wykrzykniki, partykuły;
samodzielne - są samodzielnymi częściami wypowiedzenia: rzeczowniki, przymiotniki, liczebniki, czasowniki, zaimki, przysłówki;
niesamodzielne - nie są samodzielnymi częściami wypowiedzenia: spójniki, przyimki, partykuły. Samochód jechał szybko (trzy wyrazy i trzy części zdania)
Przyjechałem do ciebie z daleka (pięć wyrazów i trzy części zdania)
CZASOWNIK
odpowiada na pytania: co robi? co się z nim dzieje? w jakim jest stanie?
oznacza czynności lub stany
jest odmienną częścią mowy
w liczbie pojedynczej występuje w trzech rodzajach: męskim (ten), żeńskim (ta), nijakim (to), a w liczbie mnogiej w dwóch rodzajach: męskoosobowym i niemęskoosobowym
odmienia się przez osoby, liczby, czasy, tryby, strony
| osoba | liczba pojedyncza | osoba | liczba mnoga |
|---|---|---|---|
| 1 - ja 2 - ty 3 - on - ona - ono |
piszę piszesz pisze pisze pisze |
1 - my 2 - wy 3 - oni - one |
piszemy piszecie piszą piszą |
Koniugacja - to odmiana czasownika przez osoby, liczby, czasy, tryby i strony.
CZASY
| Czas teraźniejszy | Czas przeszły | Czas przyszły |
|---|---|---|
| liczba pojedyncza 1 - czytam 2 - czytasz 3 - czyta liczba mnoga 1 - czytamy 2 - czytacie 3 - czytają |
liczba pojedyncza 1 - czytałem 2 - czytałeś 3 - czytał liczba mnoga 1 - czytaliśmy 2 - czytaliście 3 - czytali |
liczba pojedyncza 1 - będę czytał 2 - będziesz czytał 3 - będzie czytał liczba mnoga 1 - będziemy czytali 2 - będziecie czytali 3 - będą czytali |
TRYBY
| Tryb orzekający | Tryb rozkazujący | Tryb przypuszczający |
|---|---|---|
| liczba pojedyncza 1 - rysuję 2 - rysujesz 3 - rysuje liczba mnoga 1 - rysujemy 2 - rysujecie 3 - rysują |
liczba pojedyncza 1 - XXXXXXX 2 - czekaj 3 - niech czeka liczba mnoga 1 - czekajmy 2 - czekajcie 3 - niech czekają |
liczba pojedyncza 1 - pisałbym 2 - pisałbyś 3 - pisałby liczba mnoga 1 - pisalibyśmy 2 - pisalibyście 3 - pisaliby |
| Orzeka, informuje o wykonaniu jakiejś czynności w czasach teraźniejszym, przeszłym lub przyszłym. | Nie ma pierwszej 1 osoby l. poj., a w 3 osobie pojawia się słowo niech. Nie ma form czasów. | Tryb przypuszczający to osobowa forma czasownika + cząstka bym pisana łącznie. Nie ma form czasów. |
STRONY
| Czynna | Bierna | Zwrotna |
|---|---|---|
| Mama ubiera Kasię. | Kasia jest ubierana przez mamę. | Kasia ubiera się. |
| - to osobowa forma czasownika, - podmiot jest wykonawcą czynności |
- to osobowa forma czasownika "być" lub "zostać" i forma przymiotnikowa czasownika (imiesłów przymiotnikowy bierny), - podmiot oznacza przedmiot czynności, a nie jej wykonawcę. |
- to osobowa forma czasownika i zaimek zwrotny "się", - podmiot jest wykonawcą i odbiorcą czynności |
CZASOWNIKI PRZECHODNIE - to te, które posiadają formy strony biernej, np.: budował - jest budowany, wykona - zostanie wykonany;
CZASOWNIKI NIEPRZECHODNIE - to te, które nie posiadają form strony biernej, np.: stać, leżeć, iść, wisieć, spać, hałasować, żyć, lecieć, fruwać, żartować, dostać.
CZASOWNIKI DOKONANE - informują o czynności zakończonej w przeszłości lub mającej się zakończyć w przyszłości. Występują w czasie przeszłym i przyszłym. Nie występują w czasie teraźniejszym. Np.: zagrałem, zagram.
CZASOWNIKI NIEDOKONANE - informują o przebiegu lub trwaniu czynności. Występują w czasie teraźniejszym, np.: gram, przeszłym, np.: grałem, przyszłym, np.: będę grał.
NIEOSOBOWA FORMA CZASOWNIKA - to bezokolicznik, który kończy się na -ć lub -c, np.: grać, biec. Do nieosobowych form zaliczamy także formy zakończone na -no lub -to, np.: wzięto, zrobiono. Imiesłowy przymiotnikowe bierne i czynne oraz imiesłowy przysłówkowe współczesne i uprzednie także zaliczamy do nieosobowych form czasownika.
OSOBOWA FORMA CZASOWNIKA- to forma czasownika odmieniająca się przez osoby, liczby, czasy, tryby, strony.
CZASOWNIK W ZDANIU MOŻE BYĆ:
orzeczeniem, np.: Robert wyjechał;
łącznikiem w orzeczeniu imiennym, np.: Jurek był grzeczny;
orzecznikiem w orzeczeniu imiennym, np.: Praca została wykonana;
podmiotem, np.: Uczyć się jest przyjemnie;
dopełnieniem, np.: Lubię grać w piłkę;
przydawką, np.: Walczący bokserzy zostali rozdzieleni;
okolicznikiem, np.: Biegli krzycząc.
IMIESŁOWY - tworzymy od czasowników.
Podział imiesłowów przymiotnikowych:
czynne - tworzymy od tematu 3 osoby l. mn. czasu teraźniejszego, czasowników niedokonanych za pomocą przyrostka -ący, np.: myśl-ący;
bierne - tworzymy od tematu czasu przeszłego lub teraźniejszego czasowników przechodnich za pomocą przyrostków: -ny, -na, -ne, -ty, -ta, -te, np.: czyta-ny, odkryt-te.
Imiesłowy przymiotnikowe mają właściwości czasowników i przymiotników, oznaczają czynności lub stany, ale odmieniają się przez przypadki, liczby i rodzaje.
Podział imiesłowów przysłówkowych:
współczesne - tworzymy od tematu 3 osoby l. mnogiej, czasu teraźniejszego czasowników niedokonanych, za pomocą przyrostka -ąc, np.: myśl-ąc;
uprzednie - tworzymy od tematu czasu przeszłego czasowników dokonanych za pomocą przyrostków -wszy (gdy temat kończy się na samogłoskę) lub -łszy (gdy temat kończy się na spółgłoskę), np.: zrobi-wszy, zjad-łszy.
Imiesłowy przyszłówkowe mają właściwości czasowników, oznaczają czynności lub stan podobnie jednak jak przysłowki, pozostają nieodmienne.
| Bezokolicznik | Imiesłów przymiotnikowy | Imiesłów przysłówkowy |
|---|---|---|
| Czynny | Bierny | |
| Czytać | Czytający | Czytany |
| Przeczytać | ----------- | Przeczytana |
| Skończyć | ----------- | Skończony |
| Spać | Śpiąca | ----------- |
| Leżeć | Leżące | ----------- |
| Robić | Robiący | Robiony |
| Zrobić | ----------- | Zrobiony |
| Gotować | Gotujący | Gotowany |
| Ugotować | ----------- | Ugotowana |
| Iść | Idąca | ----------- |
| Dojść | ----------- | ----------- |
| Rysować | Rysujący | Rysowany |
| Ciągnąć | Ciągnący | Ciągnięty |
| Wyjechać | ----------- | ----------- |
| Odmienne | Nieodmienne |
Tokarski zauwa_ył, _e szkolna typologia fleksyjna czasowników, dzielaca zasób czasowników polskich na cztery koniugacje, nie jest zadowalajaca. Przypomnijmy ja:
• I: - -e, -esz (PISAC: pisze, piszesz)
• II: -e, -ysz (-isz) (SŁYSZEC: słysze, słyszysz; PALIC: pale, palisz)
• III: -am, -asz (GRAC: gram, grasz)
• IV: -em, -esz (UMIEC: umiem, umiesz).
Wzorce te opisuja tylko budowe form czasu terazniejszego. Tymczasem na ich podstawie nie sposób przewidziec struktury form czasu przeszłego. Na przykład poni_sze czasowniki reprezentujace I koniugacje ró_nia sie znaczaco kształtem form czasu przeszłego:
BOLEC: boleje, ale: bolał
KUPOWAC: kupuje, ale: kupował
CIAGNAC: ciagnie, ale: ciagnał
PISYWAC: pisuje, ale: pisywał
PISAC: pisze, ale: pisał
Gramatyka tradycyjna próbuje te odpowiedniosci systematyzowac, postulując kilkanascie klas dla form czasu przeszłego (por. Szober (1966: 272-282)). Tokarski stwierdził, _e polski system koniugacyjny obejmuje jedna koniugacje (praktycznie: jedna serie koncówek). Aby uzyskac te jedna koniugacje, segmentował czasownikowe formy fleksyjne inaczej ni_ w tradycji szkolnej: nie czyt-am, kupuj-esz, mówicie, ale czyta-m, kupuje-sz, mówi-cie. Odmiana polskiego czasownika jest w zasadzie „odmiana tematów”. Ze wzgledu na kształt tematów odpowiednich form wyrazowych Jan Tokarski podzielił zbiór leksemów werbalnych na 11 klas; w czterech sposród nich wystepuja jeszcze podgrupy „literowe”.
Podajemy ni_ej zestaw grup koniugacyjnych Jana Tokarskiego. Po oznaczeniu grupy nastepuje nazwa przykładowego leksemu realizujacego dana grupe, potem — seria form. W pierwszej z nich „czesc wspólna” tematów fleksyjnych zapiszemy drukiem zwykłym, wytłuscimy zas „czesc zmienna”; segmentowi wspólnemu w kolejnych formach, podawanych schematycznie, odpowiada znak tyldy ~. Trzeba zaznaczyc, _e napisy po tyldzie to nie koncówki fleksyjne, tylko zakonczenia słów, koncowe sekwencje liter, w szczególnosci — puste (znak Æ).
Oto wykaz form:
• bezokolicznik,
• pierwsza i
• druga osoba liczby pojedynczej,
• trzecia osoba liczby mnogiej czasu terazniejszego lub przyszłego
syntetycznego,
• druga osoba liczby pojedynczej trybu rozkazujacego,
• trzecia osoba liczby pojedynczej rodzaju meskiego i
• trzecia osoba liczby mnogiej rodzaju meskoosobowego czasu przeszłego
oraz
• bezosobnik.
Pozostałe formy fleksyjne dadza sie od podanych wy_ej z łatwoscia wywiesc.
Grupy koniugacyjne Jana Tokarskiego przedstawiaja sie nastepujaco (por. SJP Dor.:
lxiii-lxxiv, Tokarski (1973: 213-230)):
1: CZYTAC czytac, ~am, ~asz, ~aja, ~aj, ~ał, ~ali, ~ano
2: UMIEC umiec, ~em, ~esz, ~eja, ~ej, ~ał, ~eli, ~ano
3: SZALEC szalec, ~eje, ~ejesz, ~eja, ~ej, ~ał, ~eli, ~ano
4: KUPOWAC kupowac, ~uje, ~ujesz, ~uja, ~uj, ~ował, ~owali, ~owano
5a: CIAGNAC ciagnac, ~ne, ~niesz, ~na, ~nij, ~nał, ~neli, ~nieto
5b: SUNAC sunac, ~ne, ~niesz, ~na, ~n, ~nał, ~neli, ~nieto
5c: CHUDNAC chudnac, ~ne, ~niesz, ~na, ~nij, ~ł, ~li, ~nieto
6a: MÓWIC mówic, ~ie, ~isz, ~ia, ~Æ, ~ił, ~ili, ~iono
6b: WARZYC warzyc, ~e, ~ysz, ~a, ~Æ, ~ył, ~yli, ~ono
7a: MYSLEC myslec, ~e, ~isz, ~a, ~Æ, ~ał, ~eli, ~ano
7b: SŁYSZEC słyszec, ~e, ~ysz, ~a, ~Æ, ~ał, ~eli, ~ano
8a: PISYWAC pisywac, ~uje, ~ujesz, ~uja, ~uj, ~ywał, ~ywali, ~ywano
8b: OPUKIWAC opukiwac, ~uje, ~ujesz, ~uja, ~uj, ~iwał, ~iwali, ~iwano
9: PISAC pisac, ~e, ~esz, ~a, ~Æ, ~ał, ~ali, ~ano
10a: DYC ;yc, ~je, ~jesz, ~ja, ~j, ~ł, ~li, ~to
10b: GRZAC grzac, ~eje, ~ejesz, ~eja, ~ej, ~ał, ~eli, ~ano
10c: DAC dac, ~me, ~miesz, ~ma, ~mij, ~ał, ~eli, ~eto
11: NIESC niesc, ~e, ~iesz, ~a, ~Æ, ~ł, ~li, ~iono
Powy_sza klasyfikacja fleksyjna leksemów werbalnych nie jest jednak wystarczająco subtelna. Jesli traktowac ja jako zbiór recept tworzenia form fleksyjnych, to w wielu wypadkach nale_y dostarczyc dodatkowych danych; tak zreszta czynia słownikarze, podajac w sposób jawny formy nie wynikajace z tabel. Oto pare przykładów:
• Dla czasownika CHLUSNAC, realizujacego wzorzec 5a, trzeba dodac informacje o alternacji s : s przed ~ni (chlusniesz, chlusnij, a nie *chlusniesz, *chlusnij). Podobnie leksem PALIC (grupa 6a) nie spełnia opisu podanego wy_ej, bo mamy pale, pala, palono (nie: *palie, *palia,
*paliono).
• Alternacje w tematach leksemów grupy 9 sa liczne, od regularnych i seryjnych jak te w punkcie poprzednim, po odosobnione (poni_ej wytłuszczam alternanty tematów):
a PISAC: pisze, ale pisał
KAZAC: ka+esz, ale kazano
PŁAKAC: płacza, ale płakali
b BRAC: biore, bierzesz, brał
• Do grupy 11 trafiły czasowniki o bogatych alternacjach. Sam leksem NIESC podany jako ilustracja pokazuje, ile faktów nietypowych umyka:
NIESC: niose, niesiesz, niósł, niosła, niesli
DRZEC: dre, drzesz, drzyj, darł, darto
PLESC: plote, pleciesz, plótł, plotła, pletli
• Wreszcie poza klasyfikacja zostaje stosunkowo du_a liczba leksemów werbalnych nieregularnych — typu BYC, ISC, MIEC. Mo_emy je nazwac roboczo „leksemami klasy
12”. Zarówno gramatyk, jak i słownikarz musza podac ich paradygmaty w sposób jawny. Sa to jednostki słownikowe bardzo czeste tekstowo.
Warto podac przybli_one dane na temat udziału poszczególnych grup koniugacyjnych w liczacej 25229 pozycji siatce haseł czasownikowych SJP Dor. (por. Saloni (1988: 157-
158)). Oto piec grup najobficiej reprezentowanych w słowniku:
4 6498 25.76%
1 6488 25.72%
6 5768 22.86%
8 1474 5.84%
5 1404 5.57%
i trzy reprezentowane najskromniej:
7 402 1.59%
12 136 0.54%
2 10 0.04%
Wysubtelniajac klasyfikacje Jana Tokarskiego, Zygmunt Saloni rozbudował rejestr wzorców koniugacyjnych do 142. Liczba wzorców Saloniego dobrze ilustruje stopien komplikacji polskiej fleksji werbalnej. Inny opis znajdziemy w Gramatyce PAN (T. II, 171-219).
RZECZOWNIK
Rzeczownik - jest odmienną częścią mowy i odpowiada na pytania: kto? co?
Rzeczownik oznacza:
| przedmioty | osoby | zwięrzęta, rośliny | pojęcia | czynności | cechy |
|---|---|---|---|---|---|
| pióro zeszyt lampa |
Jurek pisarz mama |
pies topola ptak |
etyka prawo dobro |
czytanie bieg trzepanie |
młodość wesołość wysokość |
Podział rzeczowników:
zmysłowe (konkretne) - są nazwą tego, co istnieje materialnie i da się poznać naszymi zmysłami, np.: człowiek, pies, kot;
umysłowe (abstrakcyjne) - są nazwą pojęć oderwanych, dlatego też nie znajdziemy ich w słownictwie małego dziecka, większość z nich nie tworzy liczby mnogiej, np.: honor, mianownik, produkcja;
żywotne - stanowią nazwę żywej, czującej istoty, np.: człowiek, pies, kot, robak;
nieżywotne - np.: stół, piorun, dąb;
osobowe - oznaczają istoty rozumne, niekoniecznie jednak istniejące naprawdę, np.: Jaś, murarz, krasnoludek;
nieosobowe - oznaczają istoty nierozumne, np.: pies, topola;
własne i pospolite - ten podział jest związany z ważną regułą ortograficzną, a mianowicie: rzeczowniki własne piszemy wielką, natomiast pospolite - małą literą, np.: rzeka Wisła;
zbiorowe - to takie, które stanowią nazwę zbiorowości, zachowując formę liczby pojedynczej, np.: szlachta, rycerstwo, dowództwo, społeczeństwo;
jednostkowe, np.: szlachcic, rycerz, dowódca.
Rzeczownik odmienia się przez: przypadki i liczby.
| Przypadek | Liczba pojedyncza | Liczba mnoga |
|---|---|---|
| Mianownik kto? co? Dopełniacz kogo? czego? (nie ma) Celownik komu? czemu? (się przyglądam) Biernik kogo? co? (widzę) Narzędnik z kim? z czym? (idę) Miejscownik o kim? o czym? (mówię) Wołacz o! (ty), o! (wy) |
rycerz rycerza rycerzowi rycerza rycerzem o rycerzu rycerzu! |
rycerze rycerzy rycerzom rycerzy rycerzami rycerzach rycerze! |
DEKLINACJA - to odmiana przez przypadki
W odmianie przez przypadki wyróżniamy:
temat - to część wyrazu, która pozostaje po odrzuceniu końcówki;
końcówka - zmieniająca się podczas odmiany część końcowa wyrazu
Podczas odmiany wyrazu w temacie zachodzą oboczności, czyli wymiana głosek - więcej w dziale FONETYKA.
Rzeczownik w zdaniu może być:
podmiotem, np.: Ala idzie;
przydawką, np.: Kot Rozumek śpi;
orzecznikiem w orzeczeniu imiennym, np.: Adaś zostanie tenisistą;
dopełnieniem, np.: Jutro przeczytam książkę;
okolicznikiem, np.: Będę wracał nocą.
Rzeczownik w liczbie pojedynczej i liczbie mnogiej występuje w trzech rodzajach: męskim (ten), żeńskim (ta) i nijakim (to).
WYRAŻENIE PRZYIMKOWE - to połączenie przyimka z rzeczownikiem, zaimkiem rzeczownym, przymiotnikiem, liczebnikiem, przysłówkiem, np.: do sklepu, do ciebie, z chorymi, na piątą, za blisko, na grzyby, na wakacje, obok psa, za kotem. Choc leksem rzeczownikowy jest obiektem znacznie prostszym od czasownikowego: paradygmat jest tablica dwuwymiarowa, liczy 14 form wyrazowych, wszystkie formy sa
syntetyczne, fleksja powierzchniowa rzeczownika jest jeszcze bardziej skomplikowana ni_ fleksja werbalna. Istnieja wiec serie koncówek wspólnofukcyjnych, z czym niemal nie mielismy do czynienia w wypadku czasowników; mamy równie_ bogactwo alternacji
w tematach; dystrybucja koncówek i alternantów rzadzi wiele czynników. Poni_ej relacjonujemy Jana Tokarskiego opis deklinacji (por. Tokarski (1973: 49-135)).
Aby w sposób własciwy odmienic rzeczownik GOSC, trzeba:
a. wiedziec, _e jest on rodzaju meskiego, a nie _enskiego, jak KOSC (gosc, goscia, gosciowi, gosciem,... wobec kosc, kosci, kosci, koscia,...);
b. wiedziec, _e to rodzaj meskoosobowy (Widze goscia (gosci)., a nie *Widze gosc (goscie.), jak Widze lisc.);
c. zauwa_yc, _e leksem ten jest miekkotematowy (Mysle o gosciu., a nie *(o) goscie (jak (o) kacie), Przyszli goscie., a nie *gosci (jak kaci));
d. wiedziec, _e jest alternacja c : ci (gosc — goscia);
e. wiedziec, _e w mianowniku liczby mnogiej leksem ten ma forme o kształcie goscie, a nie *gosciowie (jak tesciowie), w dopełniaczu liczby mnogiej — gosci, a nie
*gosciów (jak tesciów), w narzedniku liczby mnogiej — goscmi, a nie *gosciami (jak tesciami).
Jak widac, repartycja kształtów form wyrazowych zawiaduja nastepujace czynniki: rodzajowy (jest to czynnik gramatyczny, a po czesci semantyczny)
(a., b.), fonetyczny
(c.), konwencjonalny (e.).
Do listy tej dorzuca sie czasem czynnik słowotwórczy. Przykłady z punktu e. pokazuja współdziałanie kilku czynników — z ró_nym efektem.
W systematyzacji Jan Tokarski, idac sladem tradycji gramatycznej, dał pierwszeństwo kryterium rodzajowemu. Poklasyfikował najpierw leksemy według wartości rodzaju (meskie, _enskie i nijakie), co dało trzy serie grup deklinacyjnych. W obrebie poszczególnych typów wydzielił grupy deklinacyjne w zasadzie według zakończenia tematu fleksyjnego (temat fleksyjny podstawowy to temat formy dopełniacza liczby pojedynczej). Tokarski rozró_nił nastepujace typy tematów (por. SJP Dor.: l=lix):
A tematy fonetycznie miekkie — na c (ci), dz (dzi), j, n (ni), s (si), z (zi) oraz p (pi), b (bi), m
(mi) i l (li);
B tematy funkcjonalnie miekkie — na c, cz, dz, d;, rz, sz, ;;
C tematy na k, g, ch;
D tematy twarde — na b, d, f, ł, m, n, p, r, s, t, w, z.
Opis swój uzupełnił tablica produktywnych alternacji. Na przykład ~p — ~pie (chłop —
chłopie), ~da — ~dzie (pogoda — pogodzie), ~r — ~rzy (autor — autorzy).
Podajemy ni_ej nastepujace formy:
mianownik,
dopełniacz,
narzednik i
miejscownik liczby pojedynczej oraz
mianownik i
dopełniacz liczby mnogiej.
Oto grupy deklinacyjne rzeczowników polskich:
Rodzaj meski
m1 (A) LISC: lisc, liscia, lisciem, lisciu, liscie, lisci;
m2 (B) DOŁNIERZ: ;ołnierz, ;ołnierza, ;ołnierzem, ;ołnierze, ;ołnierzy;
m3 (C) BYK: byk, byka, bykiem, byku, byki, byków;
m4 (D) KOT: kot, kota, kotem, kocie, koty, kotów;
m5 MIESZCZANIN: mieszczanin, mieszczanina, mieszczaninem, mieszczaninie, mieszcza-
nie, mieszczan.
Rodzaj _enski
_1 (A) ZIEMIA: ziemia, ziemi, ziemia, ziemi, ziemie, ziem;
_2 (B) TECZA: tecza, teczy, tecza, teczy, tecze, tecz;
_3 (C) ŁAKA: łaka, łaki, łaka, łace, łaki, łak;
_4 (D) KOBIETA: kobieta, kobiety, kobieta, kobiecie, kobiety, kobiet;
_5 (A) NIC: nic, nici, nicia, nici, nici, nici;
_6 (B) MYSZ: mysz, myszy, mysza, myszy, myszy.
Rodzaj nijaki
n1 (A,B) ZDJECIE: zdjecie, zdjecia, zdjeciem, zdjeciu, zdjecia, zdjec;
n2 (C) ŁYKO: łyko, łyka, łykiem, łyku, łyka, łyk;
n3 (D) OKNO: okno, okna, oknem, oknie, okna, okien;
n4 PISKLE: piskle, pisklecia, piskleciem, piskleciu, piskleta, pisklat;
n5 IMIE: imie, imienia, imieniem, imieniu, imiona, imion;
n6 MUZEUM: muzeum, muzeum, muzeum, muzeum, muzea, muzeów.
Powy_szy zestaw wzorców jest du_ym uproszczeniem. Przyporzadkowanie leksemowi rzeczownikowemu indeksu grupy deklinacyjnej nie pozwala zwykle na jednoznaczne wypełnienie klatek paradygmatu. Aby to uczynic, potrzeba dodatkowych informacji. Odstepstwa od wzorca bywaja czasem seryjne, wynikaja z reguł ogólnych. Na przykład:
W rodzaju meskim Jan Tokarski przewidział (i nie uwzgledniał potem w poszczególnych wzorcach) homonimie form biernika i dopełniacza w obydwu liczbach dla leksemów rodzaju meskiego osobowego (Widze chłopca lub chłopców. — Nie widze chłopca ani chłopców.), form biernika i dopełniacza liczby pojedynczej dla leksemów rodzaju meskiego zwierzecego (Widze psa. — Nie widze psa.), form biernika i mianownika w obu liczbach dla leksemów meskich rzeczowych (Stół stoi. — Widze stół.; Stoły stoja. — Widze stoły.).
Wsród wzorców z tematami typu A (a wiec m1, _1 i n1) wyró_niaja sie podgrupy z tematem na l, po którym nie wystepuje litera i jako znak zmiekczenia (por. szczescia, ale pola).
We wzorcach z tematami typu C tematy na ch zachowuja sie inaczej ni_ te na k, g (por. łaki, ale muchy).
Jeszcze inny przykład działania reguły ogólnej to tak zwane e ruchome (por. łaka, łak, ale matka, matek). Obok odstepstw regularnych mamy bogactwo słownikowych idiosynkrazji:
Nie przewidziana we wzorcu m4 koncówka -u (nie -a) w dopełniaczu liczby pojedynczej rzeczowników meskich rzeczowych musi byc podawana w odpowiednich artykułach hasłowych (por. telewizora, ale motoru).
adne reguły ogólne nie rzadza wystepowaniem koncówki -owie w mianowniku liczby mnogiej rzeczowników meskich sobowych (por. goscie, ale tesciowie, Turcy, ale skrzypkowie, hetmani, ale panowie).
Podajmy w koncu przykłady nieregularnosci odosobnionych: kosciele (nie *kosciole, chocia_ chochole), (tych) przestworzy (nie *przestwórz, choc mórz), dziecmi (nie: *dzieciami, *dzieckami, choc łykami), przyjaciół (nie: *przyjacieli, *przyjacielów, choc nauczycieli, królów), akta (urzedowe) (nie *akty (urzedowe), choc akty (sztuki teatralnej)) itd.
Zjawiskiem osobnym jest wariantywnosc wypełnien klatek paradygmatycznych (funkcji lub funkcyj, pali lub palów w dopełniaczu liczby mnogiej, przypadka lub przypadku w dopełniaczu liczby pojedynczej, dni lub dnie w mianowniku i bierniku liczby mnogiej). Przytoczmy dane liczbowe na temat udziału poszczególnych grup deklinacyjnych w liczacej 71328 pozycji siatce haseł rzeczownikowych Słownika jezyka polskiego PAN (por. Saloni (1988: 157-158)). Oto siedem grup najobficiej reprezentowanych:
n1 13129 18.41%
m4 11561 16.21%
m3 8498 11.91%
_3 7813 10.95%
_1 5294 7.42%
_4 5110 7.16%
inne 4474 6.27%
Grupa n1 zawdziecza swoja wysoka lokate odczasownikowym nazwom czynnosci na -NIE (CZYTANIE), -ENIE (ROBIENIE), -CIE (BICIE). Zwrócmy te_ uwage na to, _e niemal co osiemnasty leksem rzeczownikowy nie jest objety przez zestaw grup Jana Tokarskiego (pozycja inne). I jeszcze piec grup reprezentowanych najskromniej:
n6 273 0.38%
_6 112 0.16%
n4 98 0.14%
m5 88 0.12%
n5 22 0.03%
Wysubtelniona klasyfikacja fleksyjna rzeczowników autorstwa Włodzimierza Gruszczynskiego rozró_nia ponad 360 wzorców (Gruszczynski (1989)). Inny opis znajdziemy w Gramatyce PAN (T. II, 220-274).
PRZYMIOTNIK
Przymiotnik - jest odmienną częścią mowy i odpowiada na pytania: jaki? jaka? jakie? który? która? które? czyj? czyja? czyje? Oznacza właściwości osób, zwierząt, przedmiotów, pojęć. Jest określeniem rzeczownika, wskazuje na jego wielkość, kolor, kształt, materiał.
Przymiotnik odmienia się przez:
przypadki,
liczby,
rodzaje - w liczbie pojedynczej występuje w trzech rodzajach: męskim, żeńskim i nijakim, w liczbie mnogiej - w dwóch rodzajach: męskoosobowym, niemęskoosobowym.
Stopniowanie przymiotników:
| Stopień | Stopniowanie proste | Stopniowanie opisowe |
|---|---|---|
| regularne | nieregularne | |
| Równy | mocny | dobry |
| Wyższy | mocniejszy | lepszy |
| Najwyższy | najmocniejszy | najlepszy |
Przymiotnik przystosowuje się pod względem przypadka, liczby i rodzaju do formy gramatycznej określanego rzeczownika i tworzy z nim związek zgody.
Przymiotnik w zdaniu może być:
przydawką, np.: Gorąca herbata;
podmiotem, np.: Kwarcowy nie wytrzymał uderzenia;
orzecznikiem (w orzeczeniu imiennym), np.: Jutro będę mądrzejszy;
dopełnieniem, np.: Marcin pokonał silniejszego od siebie.
Deklinacja przymiotników jest prosta. Zygmunt Saloni pisze w artykule „Rygorystyczny opis polskiej deklinacji przymiotnikowej” (Saloni (1992)), _e, jesli pominac serie form o wartosci stopnia ró_nej od równego oraz formy przysłówkowe, równie_ zró_nicowane co do stopnia (wykazuja one znaczny stopien nieregularnosci), systematyzacja wzorców dla paradygmatu o trzech wymiarach (przypadek, liczba i rodzaj) nie nastrecza trudnosci. Jest w zasadzie jedna seria koncówek z regularnymi odmiankami ortograficznymi (bez i, z i, z j; por. nowej, długiej, białoszyjej): alternacje wystepuja tylko w jednej formie (mianownik liczby mnogiej rodzaju meskiego osobowego), a dystrybycja odmianek koncówek i alternantów jest skrajnie regularna.
Klasy deklinacyjne, tak jak i w wypadku deklinacji rzeczownika, odpowiadaja zakonczeniom tematu (por. str. 60). Podamy ni_ej nastepujace formy:
mianownik i
dopełniacz liczby pojedynczej dla rodzajów meskich,
mianownik liczby mnogiej rodzaju meskosobowego i
niemeskoosobowego. wytłuszczajac czesc alternujaca tematu.
Oto grupy deklinacyjne:
1 (A) GŁUPI: głupi, głupiego, głupi, głupie;
2 (B oprócz sz) WŁADCZY: władczy, władczego władczy, władczy;
3 (C) SZYBKI: szybki, szybkiego, szybcy, szybkie;
DROGI: drogi, drogiego, drodzy, drogie;
GŁUCHY: głuchy, głuchego, głusi głuche;
4 (D oraz sz) NOWY: nowy, nowego, nowi, nowe;
CAŁY: cały, całego, cali, całe;
PIESZY: pieszy, pieszego, piesi, pieszy;
STARY: stary, starego, starzy, stare.
Nieregularnosci sa absolutnie wyjatkowe: kilkanascie tzw. zaimków przymiotnych, jak np. TEN (formy ten, te, ci), MÓJ (formy typu mój, mego), WSZYSTEK (forma wszystek),
KTÓRYKOLWIEK (fleksja wewnetrzna), oraz leksemy majace w mianowniku liczby pojedynczej rodzaju meskiego forme z koncówka zerowa — np. WESOŁY (forma wesół).
Oto obcia_enie słownikowe poszczególnych wzorców (przybli_one dane na podstawie Schematycznego indeksu a tergo polskich form wyrazowych Jana Tokarskiego, Tokarski (1993)). W siatce haseł przymiotnikowych liczacej ponad 25000 pozycji udział grup 1-4 jest nastepujacy:
1 344 1.36%
2 1532 6.04%
3 3010 11.87%
4 20474 80.73%
Trzeba dodac, _e gdyby liczyc leksemy, które zawieraja — przynajmniej miedzy innymi i w opisie tradycyjnym — zbiory form wyrazowych morfologicznie przymiotnikowych, rozkład byłby wyraznie inny (pomijam leksemy rzeczownikowe typu CHORADY).
Wzorzec 2 realizowany jest przez formy tzw. imiesłowów przymiotnikowych czynnych typu czytajacy. Formy te właczane sa tradycyjnie do leksemu czasownikowego.
W Schematycznym indeksie liczbe leksemów zawierajacych taki imiesłów oszacowano na 11000. Wielokrotnie zwieksza to obcia_enie wzorca 2.
Według wzorca 4 deklinuja sie tzw. imiesłowy przymiotnikowe bierne typu czytany, bity. Czasowników zawierajacych takie imiesłowy doliczono sie w tym Indeksie ponad 1200.
Wzorzec 4 realizuja formy stopnia wy_szego i najwy_szego (typu nowszy, weselsi, najlepszymi). Przymiotników stopniujacych sie jest w SJP Dor. 1248 (Saloni (1992: 156- 157)). Choc to niespełna 5% zasobu przymiotników, równie_ podnosi to znacznie obcia_enia wzorca 4.
LICZEBNIK
Liczebnik jest odmienną częścią mowy, oznacza liczbę, ilość lub kolejność. Odpowiada na pytania: ile? który z kolei?
Podział liczebników:
| Podział liczebników |
|---|
| Liczebniki główne |
| Liczebniki porządkowe |
| Liczebniki ułamkowe |
| Liczebniki nieokreślone |
| Liczebniki zbiorowe |
Liczebników zbiorowych używamy wtedy, gdy:
rzeczownik oznacza istoty niedorosłe, np.: kurczęta, prosięta, źrebięta, kocięta;
rzeczownik oznacza osoby różnej płci, np.: nauczyciele, pracownicy;
rzeczownik nie ma liczby pojedynczej, np.: okulary, salami, jury, wrota, imieniny, sanie, drzwi.
Ze względu na budowę rozróżniamy:
liczebniki proste, np.: dwa, trzy, dziewięć,
liczebniki złożone, np.: dwadzieścia jeden, milion trzysta trzydzieści pięć tysięcy dwieście piętnaście.
Liczebnik w zdaniu może być:
przydawką, np.: Dwa autobusy podjechały na przystanek;
podmiotem, np.: Ósma dochodziła na zegarze w kuchni;
dopełnieniem, np.: Dostałem trzy z dwoma minusami;
orzecznikiem (w orzeczeniu imiennym), np.: Marta będzie pierwsza.
PRZYSŁÓWEK
Przysłówek jest nieodmienną częścią mowy, oznacza różne okoliczności wykonania czynności: miejsce, czas, sposób. Odpowiada na pytania: jak? gdzie? kiedy?
Tworzy się go najczęściej od przymiotnika za pomocą cząstki -o lub -e.
Przysłówki, które nie pochodzą od przymiotników (a tym samym się nie stopniują): bardzo, całkiem, wczoraj, jutro, zawsze, wszędzie, dziś.
Stopniowanie przysłówka
| Stopień | Stopniowanie regularne | Stopniowanie nieregularne | Stopniowanie opisowe |
|---|---|---|---|
| Równy | ładnie | źle | słodko |
| Wyższy | ładniej | gorzej | bardziej słodko |
| Najwyższy | najładniej | najgorzej | najbardziej słodko |
W zdaniu przysłówek jest okolicznikiem, np.: Kot biega szybko, Przyjechałam wczoraj, Kraków jest blisko.
PRZYIMEK
Przyimek jest nieodmienną i niesamodzielną częścią mowy, dopiero w połączeniu z innym wyrazem (najczęściej rzeczownikiem) tworzy całość znaczeniową - wyrażenie przyimkowe.
| Przyimki proste | Przyimki złożone |
|---|---|
| w, o, z, za, u, do, nad, na, dla, bez, przy, od, ku, mimo, śród, przed, po, pod, przez, między | obok, około, oprócz, spod, spoza, zza, znad, ponad, poprzez, pośród, pomiędzy, wbrew, pomimo |
Przyimek złożony składający się z samych przyimków prostych piszemy jako jeden wyraz, np.: znad, ponad. Należy jeszcze dodać, że początkowe litery z-, s- w takich przyimkach pisze się zgodnie z wymową, np.: zza, lecz spoza (z przed p wymawia się jak s).
SPÓJNIK
Spójnik jest nieodmienną i niesamodzielną częścią mowy. Łączy dwa zdania składowe w zdaniu złożonym albo dwie jednakowe części zdania w zdaniu pojedynczym.
| Spójniki współrzędne | Spójniki podrzędne |
|---|---|
| i, oraz, a, ani, ale, lecz, jak również, jednak, zaś, natomiast, albo, lub, czy, bądź, więc, zatem, toteż, dlatego, czyli, przeto, tudzież | że, żeby, aby, jeżeli, iż, bo, ponieważ, gdyby, aż, chociaż, gdyż, gdy, choć, bowiem, zanim |
Które spójniki poprzedzamy przecinkiem?
Zapamiętajmy prostą rymowaną zasadę:
Wszyscy wykształceni ludzie
bez przecinka piszą zdanie
ze spójnikiem: i-bądź-tudzież-
-oraz-albo-lub-ni-ani
Uwaga!
Spójnik czy tylko w niektórych zdaniach wymaga przecinka:
nie stawiamy przecinka, jeśli spójnik czy wskazuje na jedną z dwu możliwości, podobnie jak spójnik albo, np.: Idziesz czy zostajesz? - tzn. Idź albo zostań;
jeśli spójnik czy łączy dwa zdania i dotyczy jednej tylko niewiadomej sprawy, należy go poprzedzić przecinkiem, np.: Nie wiem, czy potrafię.
Spójniki a, aż, jak, niż są równie kapryśnie jak czy, lecz zasada jest inna:
W zdaniu złożonym przecinki pisz
przed spójnikami: a, aż, jak, niż;
lecz w pojedynczym przecinka brak
przed spójnikami: a, aż, niż, jak.
Uwaga!
Postawimy jednak przecinek w zdaniu pojedynczym przed a, jeśli to a jest wyraźnie przeciwstawne, np.: Pij mleko, a nie herbatę.
WYKRZYKNIK
Wykrzyknik - najstarszy wyraz świata. Jest nieodmienną częścią mowy, nie tworzy związków logicznych. Oddzielamy go od innych wyrazów przecinkiem lub znakiem wykrzyknienia. Wyraża uczucia, emocje, rozkazy, wolę mówiącego, wzruszenie, zawołanie.
Najważniejsze wykrzykniki:
ach! och! hej! hop! hen! hola! halo! ech! oj! aj! ej! o! hura! hi! ha! bęc! brzdęk!
PARTYKUŁA
Partykuła - jest nieodmienną i niesamodzielną częścią mowy. Wyraża, uwydatnia pytanie, rozkaz, zaprzeczenie, przypuszczenie, życzenie.
Najważniejsze partykuły:
bym, byś, by, byśmy, byście, czy, nie, niech, oby, niechaj, byle, bodaj, chyba, no, -że, -ż, -li (choćże, czyż, znaszli)
Jeżeli jeszcze masz problem z zapamiętaniem partykuł, pomoże Ci zapamiętanie czynności jakie wykonuje kelner przed rozpoczęciem pracy:
Kelner przed rozpoczęciem pracy: liczy noże niechby nie, gdyby nie policzył, zapłaciłby za sztućce z własnej kieszeni.
Przyjrzyj się podkreślonym wyrazom, a znajdziesz tam większość partykuł.
ZAIMKI
Zaimki odpowiadają na pytania tych części mowy, które zastępują.
Podział zaimków:
zaimki rzeczowne - występują w funkcji rzeczownika i odpowiadają na jego pytania: kto? co? (ja, ty, on, ona, ono, my, wy, oni, one, kto, co, ktoś, coś, nikt, nic, wszyscy). W zdaniu mogą być: podmiotem (np.: Ona jest miła) lub dopełnieniem, np.: Spotkałem go w kinie;
zaimki przymiotne - występują w funkcji przymiotnika i odpowiadają na jego pytania: jaki? jaka? jakie? który? która? które? czyj? czyja? czyje? (mój, swój, twój, czyj, nasz, wasz, taki, jaki, który, ten, tamten, inny, ta, ci, te). W zdaniu mogą być: przydawką (np.: Twój list przyszedł za późno), orzecznikiem w orzeczeniu imiennym, np.: Ten pies jest nasz;
zaimki liczebne występują w funkcji liczebnika i odpowiadają na jego pytania: ile? który z kolei? (ile, tyle, kilka). W zdaniu mogą być: przydawką, np.: Dzisiaj dostałam tyle kwiatów;
zaimki przysłowne - występują w funkcji przysłówka i odpowiadają na jego pytania, jest nieodmienny (tak, tu, tam, jak, wtedy, kiedy, gdzie, gdzieś, skąd, dokąd, którędy, tamtędy, stamtąd, kiedyś). W zdaniu pełni funkcję okolicznika, np.: Zrób to tak.
Jeżeli jeszcze masz problem z zapamiętaniem, przyjrzyj się uważnie, a zobaczysz, że podstawowe zaimki to pytania o daną część mowy.