3. Powstanie i rozwój średniowiecznego kronikarstwa. Kronika jako utwór z pogranicza literatury i historiografii. Podstawowe komponenty „Kroniki” Galla Anonima i ich związku z średniowieczną epiką rycerską Zachodu.
[Opracowanie na podstawie wstępu do „Kroniki” Galla]
Kronikę Galla uważa się za pierwsze dzieło literatury polskiej, pomimo, że autor jej nie był Polakiem. Niemniej pisał „Kronikę” w Polsce, zachęcony do tego przez Polaków, przede wszystkim przez kanclerza księcia Bolesława Krzywoustego, opierając się na informacjach u nas otrzymanych, a przedmiotem jego dzieła są dzieje królów i książąt polskiej.
Dziś mówiąc o Gallu, a lepiej jeszcze o Gallu Anonimie, zdajemy sobie sprawę z tego, że posługujemy się imieniem tylko konwencjonalnym. Kronikarz był cudzoziemcem oraz zakonnikiem. benedyktyńskim, którego macierzysty klasztor leżał poza granicami Polski. Wysoce prawdopodobną rzeczą jest, że autor „Kroniki” przybył do nas z Węgier, z opactwa benedyktańskiego w Somogyvàr, a na Węgry z kolei z państwowego St Gilles.
Najprawdopodobniej „Kronika” została napisana w latach 1112 - 1116.
Nie ulega wątpliwości, że autor obrał sobie za główny przedmiot dzieje Bolesława Krzywoustego i jego cwale poświęcił swe dziełko, a tylko „ze względu na owego”, jak sam powiada, przedstawił zwięźle historię jego ojczyzny i jego przodków.
Komponenty Kroniki
Kronika stała się z trzech ksiąg o podobnej wielkości. Pierwsza poświęcona jest przodkom Bolesława Krzywoustego, choć obejmuje swym opowiadaniem okres ok 125 - jeśli liczymy tylko od wstąpienia na tron Mieszka I - a nawet 250 lat, jeśli uwzględnimy również cztery poprzedzające go pokolenia piastowskiego rodu, o których mowa jest pokrótce w rozdziale trzecim tej księgi.
Natomiast księga druga opowiada o wiele bardziej szczegółowo okres 23 lat (1086 - 1109), podczas gdy księgę trzecią wypełniają w całości wypadki zaledwie 4 lat (1109 - 1113).
Taki właśnie sposób ujęcia - obszerne przedstawienie dziejów współczesnego władcy, w duchu z reguły panegirycznym- spotyka się zresztą niejednokrotnie w historiografii średniowiecznej.
Prawdopodobnie relacja Kroniki będzie w znacznym stopniu odbiciem informacji i wskazówek, jakich kronikarzowi udzielał kanclerz Michał, człowiek wielce wówczas wpływowego rodu Awdańców. Dziwnie szybko po napisaniu „Kroniki” znikli z widowni politycznej ludzie, którzy powstaniu jej patronowali: kanclerz Michał i wojewoda Skarbimir. Pozwala nam to w pewnym stopniu zrozumieć przyczyny nagłego jej zakończenia lub raczej fakt, że kronikarz nie mógł dalej kontynuować wątku swego opowiadania o dzielności Bolesława Krzywoustego - gdyż w obecnej postaci dziełko jego ma wszelkie znamiona niedokończenia.
Idealnym obrazem Polski jest dla Galla Polska Bolesława Chrobrego; Krzywousty ma po latach upadku przywrócić jej świetność. Otóż obraz państwa Chrobrego opiera się w części, ale właśnie w tej części, w której owa jest o jego spotkaniu z cesarstwem niemieckim, na zaginionym dla nas „Żywocie Św. Wojciecha”, gdzie właśnie opisany był m.ini. zjazd gnieźnieński Chrobrego z Ottonem III w roku 1000. Kronikarz odwołuje się do tego żywotu zupełnie wyraźnie. Poświęcono wiele miejsca w „Kronice” pomorskiej wojnie Krzywoustego, a przedtem jeszcze jego ojca, Władysława Hermana. Wkrótce Krzywousty przyłączył Pomorze do Polski.
Innym jeszcze problemem, którego refleks pada na cała „Kronikę”, było oślepienie i śmierć Zbigniewa na przełomie r. 1112/1113. Starszy syn Władysława Hermana, a przyrodni brat Krzywoustego, miał w przekonaniu ogółu społeczeństwa i własnym, lepsze od Bolesława prawo do zwierzchnictwa w państwie po śmierci ojca. Początkowo też sprawował je faktycznie, ale po kilku latach despotycznych rządów i walk został zeń przez własnego brata siłą wyparty. Po powrocie Zbigniewa do kraju, Bolesław stał się winnym bratobójstwa.
Nie ulega wątpliwości, że przeważająca część tego, co opowiedziano w „Kronice” pochodzi ze źródeł ustnych. Nie sięgał do źródeł ludowych. Jeden tylko tekst, mianowicie węgierska pokuta Bolesława Krzywoustego przedstawiony został przezeń na pewno z autopsji. Drugorzędną rolę odgrywały w pracy kronikarza źródła pisane. Jedno z nich to zaginiony dziś „Żywot Św. Wojciecha”. Poza tym były zapewne jakieś roczniki polskie, zapiski kalendarzowe z datami. Gall kolejność wypadków ustalał poprawnie, a ich proporcje określił i zapisał trafnie.
W „Kronice” można odnaleźć elementy fikcji - legenda o gościach u Piasta, o myszach króla Popiela, o cudownym uleczeniu siostry Mieszka, to właściwie obraz cudu Św. Wojeciecha i kary Bożej, która spadła na grabieżców dóbr arcybiskupa Marcina, wszystko, co można wymienić z tego okresu. Jest w „Kronice” sporo fikcji literackiej - jednak znamy i listy osób działających, którzy niepodobna brać za autentyczne.
(HEURYSTYKA - filoz. umiejętność odkrywania nowych prawd przez odpowiednie stawianie hipotez, umiejętność wyszukiwania i gromadzenia materiałów historycznych.
PANEGIRYK - utwór pochwalny (przesadnie, pochlebczo) wysławiający osoby albo wydarzenia
PARAMENTY - w Kościele rzymsko - katolickim szaty liturgiczne (sakralne); dawniej wszelkie sprzęty kościelne
HISTORIOGRAFIA - dziejopisarstwo, piśmiennictwo historyczne.)
Znaczenie słowa „Kronika”:
Greckie słowo „chronika”, wywodzące się z od „chronos” (czas), określało taki typ historycznego dzieła, gdzie nacisk spoczywał na czasowej (chronologicznej) kolejności wydarzeń, a zwłaszcza na uwydatnianiu ich współczesności (Synchronizmów). Jak wszystkie greckie gatunki literackie, także kroniki przeszły z czasem do piśmiennictwa państwowego.
Charakterystyczne cechy kroniki średniowiecznej:
-wyraźny kościec chronologiczny
-podporządkowanie wydarzeń wedle ich związków rzeczowych, lecz wedle dst. - cecha wspólna z rocznikiem
-kronika jest w zasadzie kroniką „światową”, obejmuje dzieje powszechne i sięga stworzenia świata.
Wynika z tego, że dzieło Gallla kroniką w tym znaczeniu nie może być nazwane żadną miarą. U Galla nie ma ani jednej daty rocznej. W średniowieczu granice gatunków literackich łatwo się zacierały.
Gesta - dzieje
Jest to gatunek dziejopisarski w wiekach średnich o wiele bardziej od klasycznych roczników popularny, choć wywodzący się jak ona, jeszcze z czasów starożytnych. „Gesta” oznacza czyny lub dokonania, zwłaszcza czyny wielkie, czyny godne. Takie „dzieje”, czyli rejestr wspaniałych czynów bohaterskich Aleksandra Wielkiego pisał po raz pierwszy nadworny jego historiograf Kalistepes. Inna odmiana to „Dzieje Apostolskie”, księga wchodząca w skład Nowego Testamentu. „Dzieje Apostolskie” i historia Aleksandra Wielkiego miały być dla historyków średniowiecznych wzorem jak należy pisać „gesta”; poświęcone były one dziejom osobistości duchownych, świeckich, np. Czyny rycerskie, dzieje dynastii, historia biskupów itp. Dzieje zawsze były niejednokrotnie „historią”, znacznie mniej interesują się chronologicznym następstwem wypadków, a o wiele bardziej ich związkami rzeczowymi. Na plan pierwszy wysuwają się fakty, „czyny”.
Z drugiej strony skłonność do upamiętniania sławnych czynów, przede wszystkim orężnych, zbliża ten rodzaj dziejopisarstwa do poezji epickiej; w rzeczy samej też dał on nazwę starofrancuskiej epoce średniowiecznej, której utwory były określane mianem „chanson de geste”. Ta odmiana historiografii jako swobodniejsza w kompozycji i doborze materiału, mniej rzeczowe, a zdatniejsze do literackiego, efektownego przedstawienia, cieszyła się zwłaszcza w w. XI i XII wielką popularnością. Nie ulega wątpliwości, że do tego właśnie gatunku dziejopisarstwa należy dziełko zwane potocznie „Kroniką” Galla. Związek „Kroniki” ze średniowieczną epiką rycerstwa. Autor z zamiłowaniem maluje „wojny królów i książąt”. Chodzi o przedstawienie barwnych obrazów z życia rycerskiego na wojnie i w pokoju niż o ukazanie związków między wydarzeniami,czy też ich chronologii. Tzw. kronika Galla to więc w istocie typowe „geste”, świeckie, rycerskie dzieje królów i książąt.
KRONIKA JAKO UTWÓR Z POGRANICZNA LITERATURY I HISTORIOGRAFII
W starożytności i w średniowieczu, stosunek elementu naukowego do literackiego w dziele historycznym wypadał bardziej na korzyść tego drugiego. Wg Cycera „wolno retorom zmyślać z historii, aby móc coś efektowniej przedstawić”. Rzymski teoretyk literatury, Kwintylian, mówił, że „historia bezpośrednio graniczy z poezją, jest jakby poematem w mowie niezwiązanej, który pisze się dla wzbudzenia zainteresowania czytelników, a nie dla przedstawienia, jak było naprawdę”.
Artystyczną stronę Kroniki Galla można obserwować śledząc koncepcję kolejnych ksiąg, której regularność nie może być wynikiem przypadku. Księga I rozpoczyna się od wierszowanej relacji o cudownych narodzinach bohatera i ten sam motyw występuje, tym razem w formie prozaicznej na jej końcu. Dzięki takiej kompozycji ramowej wcześniejsze dzieje Polski, czy raczej dzieje domu piastowskiego, zostały zręcznie połączone z całością opowiadania. Księga II przedstawia młode lata Krzywoustego aż do chwili, kiedy po wygnaniu starszego brata został niepodzielnym władcą całego kraju. Księga III obejmuje znacznie krótszy od poprzednich okres czasu (1109 - 1113), traktuje jednak o wypadkach donioślejszych. Opowiada o najeździe niemieckim z roku 1109 i jego zwycięskim odparciu przez Bolesława. O bitwie pod Tutriką (Czechy), o wydarciu Pomorzanom ziem. Kompozycja tej księgi jest ramowa.
Do poszczególnych ksiąg są wierszowane wstępy (epilogus z łac.). Funkcję „epilogu” w księdze I i III można by porównać do roli uwertury w operze. W każdej księdze są też ustępy wierszowane: księga I - tren żałobny na śmierć Bolesława Krzywoustego, ks II - pieśń śpiewana przez rycerstwo polskie pod Kołobrzegiem, ks. III - pieśń straży strzegących obozu królewskiego.
Po 3 na każdą księgę przypadają mowy. W księdze I - mowa Chrobrego przed bitwą z Rusinami i jego mowa na łożu śmierci, mowa Kazimierza Odnowiciela do żołnierzy przed bitwą; księga II - mowa Władysława Hermana przy podziale państwa między poszczególnych synów, Zbigniewa przed mieszkańcami Wrocławia, Krzywoustego pod Kołobrzegiem; księga III - trzy mowy Krzywoustego do żołnierzy przed bitwą: pod Nakłem, pod Głogowem, pod Tutiką.
Każda księga poprzedzana jest osobnym listem wstępnym autora do różnych przedstawicieli duchowieństwa dworskiego.
Technika opowiadania - prosta, epizodyczna. Przeważająca część opowiada składa się z luźno obok siebie przedstawionych epizodów, bez wyraźniejszego związku, poza osobą głównego bohatera. Porządek czysto chronologiczny nastaje tylko wyjątkowo. Autor pośrednio wyraża swe sądy.
Kronika polska powstała w języku łacińskim. Gall używa prozy wysokiej (wywodzącej się jeszcze ze starożytnej Gracji). Proza gallowa jest niezwykle silnie nasycona elementami rytmu, rymu, tak dalece, że miejscami proza przechodzi już w regularny wiersz o podobnej strukturze, tzn. oparty na liczbie zgłosek i na rymie dwuzgłoskowym.
Widać stąd jak liczne i urozmaicone są w Kronice Galla elementy stylistyczne, należące wedle naszych wyobrażeń do dziedziny poezji. Aczkolwiek wszystkie one mieściły się w granicach, jakie teoria średniowiecza wyznaczała prozie, to jednak w połączeniu z techniką opowiadania nadają dziełu epicki charakter. Dlatego należy ono nie tylko do piśmiennictwa historycznego, ale i do literatury pięknej.
PRAGMATYCZNY - oparty na faktach, na logicznym związku rzeczy; rzeczowy, praktyczny; wiążący przyczyny i skutki wydarzeń historycznych.
Dzieje królów i książąt Polski: książę Popie - Piast (syn Chościska) -
-książę Siemowit - książę Lestek - książę Siemomysł - książę Mieszko I - król Bolesław Chrobry - król Mieszko II - książę Kazimierz Odnowiciel - król Bolesław II Śmiały - książę Władysław Herman koniec księgi I
Ks II - Bolesław III Krzywousty i jego brat książę Zbigniew koniec ks. II
KS II - Bolesław Krzywousty i Zbigniew koniec ks III
Cd opracowania na podstawie „Średniowiecza” Teresy Michałowskiej str 107 - 129, 103 - 106.
1. Średniowieczne dziejopisarstwo europejskie
Dziejopisarstwo europejskie wieków średnich:
I okres - od ok. VI w. (okres wczesnego średniowiecza)
II okres - XI i XII w. (dojrzała faza rozwoju „mediare aetalis”
Germańskie podania ustne o protoplastach i prekursorach z pokolenia na pokolenie. - Utrwalanie pisemnie w kronikach (Europa Zachodnia w. VI) - Podania etnogenetyczne stały się nieodłącznym składnikiem kronik średniowiecznych i utrzymywały się w dziejopisarstwie aż do wieku XV, kiedy to zostały wyparte pod wpływem krytyki humanistów.
Formy piśmiennictwa dziejopisarskiego:
- kronika
kroniki świata
kroniki narodowe
kroniki lokalne
kroniki wojen
-roczniki
-żywoty - hagiografia
-gesta
Gall Anonim „Gesta królów i książąt polskich”
Gallem Anonimem nazwał go Marcin Kromer.
Dzieło zostało podzielone na trzy księgi:
Pierwsza „gesta polskich królów i książąt” doprowadza do momentu cudownego poczęcia Bolesława przez jego matkę, Judytę, żonę księcia Władysława Hermana (a więc do r. 1084 lub 1085); drugi - obejmuje okres życia Bolesława od narodzin (2 września 1085 lub 1086 roku) do r. 1109;
trzecia - przedstawia dzieło księcia będącego już w pełni władzy i sukcesów militarnych, począwszy od walk z Pomorzanami pod Nakłem w roku 1109 po rok 1113, na którym relacja urywa się nagle, bez spodziewanego literackiego zakończenia.
Budowa poszczególnych ksiąg:
Ks I: List (Epistola)/ „Skrót” (Epilogus)/Przedmowa (Proedium)
Ks II: List/ „Skrót”
Ks. III: List/ „Skrót”
Kolejne opisy w Kronice:
Księga I
Chorografia (opis geograficzny kraju)
Cykl podań o przodkach Bolesława Krzywoustego
Księga II
Ujęcie Bolesława Krzywoustego w 2 kategoriach: duszy i ciała; kreowanie bohatera poprzez eksponowanie wybranych zalet jego duszy i ciała
Księga III
Zwycięstwa Bolesława nad Pomorzanami, cesarzem niemieckim, Czechami
Historiografia - gesta
Zachowując porządek chronologiczny autor dokonuje selekcji zdarzeń i skupia je wokół postaci władcy. Stają się one w ten sposób „czynami” (gesta, facta) bohatera, służącymi jego pochwale. Taka organizacja materii pisarskiej znamienna była dla gatunku historiografii europejskiej zwanego gestą (res, geste). Podkreślając wielokrotnie, iż jego zamiarem jest przedstawienie dokonania królów i książąt polskich, a zwłaszcza Bolesława, Anonim wpisał swe dzieło w tradycję ściśle określonej formy literackiej. Średniowieczne gesta, będące zakotwiczone w ustnej epoce heroicznej, wyrosły z dwóch nurtów piśmiennictwa europejskiego: starożytnej biografistyki historycznej oraz chrześcijańskiej literatury hagiograficznej. Dwoistość tradycji spowodowała ukształtowanie się w dojrzałym średniowieczu dwóch odmian gatunkowych: kościelnej (gesta episkopamm, gesta abbatym itp.) oraz świeckiej (gesta regum, gesta dicum).
W XI i XII w powstało w Europie Zachodniej wiele łacińskich dzieł o rycerskich czynach bohaterów. Wkrótce obok prozaicznych pojawiły się wierszowane utwory o podobnej treści. W lingua vulgaris łacińskie słowa gesto przyjęło formę geste, stając się z czasem nazwą gatunkową starofrancuskiej epiki rycerskiej (chansons de geste)l rozwój tej ostatniej przypadł zwłaszcza na koniec XI i początek XII w.
Układając gesta księcia Bolesława Gall - zgodnie z konwencjami poetyki - skupiał się na panegirycznej intencji swego dzieła, zapewniając sobie jednocześnie prawo komentowania zdarzeń i sugerowania ocen moralnych. Taka postawa twórcy zadecydowała o sposobie prowadzenia narracji.
Narrator - jest nieustannie obecny w opowiadaniu i wykazuje chęć podtrzymania kontaktu z odbiorcą. Znamienne jest to w gramatycznej formie wypowiedzi. Narracja toczy się zasadniczo w trzeciej osobie, jednakże ta zobiektywizowana relacja często przeradza się w subiektywną, silnie zretoryzowaną mowę w pierwszej osobie („ja”, „my”). Zdarza się to najczęściej na początku lub na końcu rozdziału. Przebieg wydarzeń jest podporządkowany Opatrzności.
W kompozycji dzieła Galla uderza konsekwentnie stosowana zasada triadyczności. Trójka była liczbą symboliczną, a w tradycji chrześcijańskiej w sposób szczególny została naznaczona piętnem Świętości (np. Trójca Święta). Równocześnie odgrywała ona już od starożytności doniosłą rolę w europejskiej poezji i prozie. Nie jest zatem dziełem przypadku, iż „Kronika” Galla dzieli się na 3 księgi, że pojawiają się w niej 3 „listy” - przedmowy, 3 „skróty” (epilogi), a w każdej księdze znaleźć można po 3 fikcyjne mowy oraz po jednej pieśni (które w sumie dają 3 utwory wkomponowane w treść narracji). Dostrzec można również chęć szczególnego wyróżnienia w dziejach Polski 3 władców - Bolesławów: Chrobrego, Szczodrego oraz Krzywoustego.
3.Utwory poetyckie w „Kronice” Galla Anonima
Wiersze Galla odznaczają się wielką różnorodnością. Wykształcony na miarę europejską i utalentowany twórca sięgał do wzorów współczesnej sobie literatury łacińskiej, przesiąkniętej zarówno tradycją starożytną, jak i biblijno - chrześcijańską, czerpiąc z niej struktury wierszowe i gatunkowe, a także inspiracje ideowe i tematyczne. Narodziny w Polsce na początku XII w. łacińskiej poezji dokonały się pod znakiem ścisłego związku z twórczością Europy Zachodniej, a w szczególności - Francji.
Inne kroniki średniowiecza (T. Michałowska „Średniowiecze”)
- „Kronika polska” mistrza Wincentego Kadłubka str 129 - 144
- „Kronika wielkopolska”; „Kronika” Janka z Czarnkowa str 187 - 198
- Twórczość Jana Długosza str 766 - 778