H. Markiewicz: Rodzaje i gatunki literackie

• podział na epikę, lirykę i dramat - ze starożytności. Trudności sprawiała liryka. Zasada podziału poezji - ze względu na charakter podmiotu mówiącego:

• wypowiedzi postaci stworzonych przez autora - dramat (genus dramaticum),

• wypowiedzi poety - genus enarrativum - poezja dydaktyczna i gnomiczna, epika,

• utwór łączący narrację autorską i przytoczone wypowiedzi genus commune - tu może być epika,

• liryka - albo do genus narrativum, albo do genus mixtum, albo jako poezja niedoskonała;

• w XVIII wieku - Włochy, Niemcy - liryka jako forma, która wyraża entuzjastyczne podniecenie (Goethe).

2 tendencje w literaturze naukowej:

• diagnostyczna - definiuje rodzaje literackie, wskazując cechy obiektywne i łatwo dostrzegalne, analityczna, sprawozdawcza, tworzy pojęcia klasowe;

• esencjalna - stara się wykryć cechy istotne dla danego rodzaju, prowadzi do pojęć typologicznych.

Do definicji diagonostycznych można zaliczyć definicje antyczne.

• teraz - Kleiner: w liryce podmiot mówiący jest zindywidualizowany, a epice - nieokreślony, znika poza przedstawionym światem; w dramacie - występują zobiektywizowane, samoistne podmioty mówiące, przynależne do rzeczywistości literackiej;

• liryka wg Juliusa Petersena to monologiczna prezentacja stanu, epika - monologiczna relacja o czynności, dramat - dialogiczna prezentacja czynności;

• według Schlegela - subiektywność to liryka, obiektywność - epika, połączenie ich - dramat;

• Emil Ermatinger - liryk - osobowość możliwa, bierna, pełna zahamowań; epik - osobowość rozważna, spokojna, nastawiona materialistycznie; dramaturg - osobowość aktywna;

• Staiger - liryka - sfera emocjonalna, epika - sfera percepcji obrazowej, dramat - sfera logiczna istoty ludzkiej;

• Goethe i Schiller - działanie wewnętrzne - domena dramatu, zewnętrzne - epiki;

• Jean Paul - (odrębność czasu właściwa różnym rodzajom) liryka - teraźniejszość, epika - przeszłość; dramat - przyszłość ze względu na kierunek napięcia uwagi bohaterów i widzów;

• poezja dydaktyczna (pouczenia moralne, poezja filozoficzna, opisowa, satyra, bajka) - albo jako czwarty rodzaj literacki, albo włączana do epiki, albo usuwana poza granice poezji;

• współcześnie niektórzy zrywają z trójrodzajowością literatury pięknej. Kleiner - liryka to poezja subiektywnego ujęcia tematu, epika - poezja zobiektywizowanego tematu, dramat to poezja subiektywnego słowa zobiektywizowanych podmiotów mówiących;

• Frye:

	Autor	Postacie	Audytorium
Epika (wygłaszana)	+	-	+
Fiction (napisana)	-	-	+
Dramat (odgrywany)	-	+	+
Liryka (śpiewana)	+	-	-

Odróżnia też Frye w literaturze 2 tryby - fikcjonalny (plan I - postacie fikcyjne) i tematyczny (plan I - autorzy i odbiorcy);

• poezja - dziś - gatunki liryczne;

• literatura piękna - pojęcie nieostre, łączy się z występowaniem przynajmniej 1 z cech: 1) fikcjonalna modyfikacja wypowiedzi, 2) obrazowość bezpośrednia (tekst wywołuje przedstawienia wyobrażeniowe), 3) obecność funkcji autotelicznej. Wtedy: utwór epicki to tekst monologiczny o funkcji przedstawiającej. Dramat - tekst wielopodmiotowy, w którym występuje funkcja przedstawiająca i wolicjonalna i czasem funkcja emotywna i wyróżniająca. Liryka - tekst monologiczny o funkcji przedstawiającej (często autoprezentacyjnej) lub wolicjonalnej, przy dużym nasileniu funkcji emotywnej i autotelicznej;

• dłuższe utwory wierszowane - do epiki;

• w epoce przedromantycznej utwory to urzeczywistnienie norm gatunkowych;

• romantyzm - zaburzenie hierarchii gatunków, pojawiają się też nowe nazwy gatunków i odmian gatunkowych;

• s. 167 - 168 -jeśli w okresie przedromantycznym gatunkową przynależność utworu literackiego była założeniem twórczym autora, była uregulowana przez normy, była określona przez jego tytuł czy podtytuł, to później stała się nieprzewidywalną z góry wypadkową tradycji gatunkowych i swobodnie przekształcającego je zamiaru twórczego;

• nie wiadomo, czy genologia ma charakter teoretyczno- czy historycznoliteracki;

• pojęcia gatunkowe z tradycji klasycznych są teraz niewspółrzędne pod względem logicznym (rezultat rozwoju historycznoliterackiego);

• nie można zbudować systematyki pojęć wewnątrzrodzajowych, więc teoretycy tworzą pojęcia odmian wewnątrzrodzajowych / gatunków teoretycznych;

• liryka - kiedyś podział na lirykę bezpośrednią (wypowiadającą wprost przeżycia podmiotu) i pośrednią (posługującą się opisem / narracją). Lub podział oparty o charakter podmiotu lirycznego: liryka indywidualna i zbiorowa, liryka „ja autorskiego”, liryka maski, liryka roli (W. Scherer).

Współczesny podział:

1. liryka bezpośrednia (autoprezentacyjna):

• słowne odtworzenie uczucia upodobnione do monologu wewnętrznego / wyznania,

• relacja o przeżyciu, nazywająca jego cechy, składniki, objawy zewnętrzne,

• transpozycja sytuacji uczuciowej (życzenie, bezcelowy zamiar), apostrofa do przedmiotu abstrakcyjnego;

• liryka apelu - o funkcji postulatywnej wobec adresata;

• liryka przedstawiająca:

• opisowa - rzeczywistość statyczna, przedstawiona w ujęciu subiektywnym / symbolicznym,

• narracyjna - rzeczywistość zdarzeniowa, przedstawiona w ujęciu subiektywnym / symbolicznym,

• liryka uogólnień pojęciowych,

• liryka kreacyjna (opisowa / narracyjna) - rzeczywistość przedstawiona - światem autonomicznym, całkowicie niewspółmiernym z rzeczywistością obiektywną.

Epika - powszechne rozróżnienie wielkich i małych form epickich. Współczesna teoria literatury - podział w oparciu o dominantę kompozycyjną.

Typologia narratora ze względu na jego stosunek do rzeczywistości przedstawionej:

1. narrator autorski - nie jest w rzeczywistości przedstawionej, niekonkretyzowany jako postać fikcyjna - a) wszechwiedzący, b) z wiedzą pozornie ograniczoną, c) obserwator interpretujący i oceniający, d) obserwator neutralny, rejestrujący, e) z perspektywą wielopostaciową (narracja w trzeciej osobie, punkt obserwacyjny przesuwa się przez świadomość kilku postaci), f) z perspektywą jednopostaciową;

2. narrator jako fikcyjny podmiot autorski (nie należy do rzeczywistości przedstawionej w utworze literackim), ma cechy zaprzeczające jego tożsamości z twórcą dzieła (a, b, c jak wyżej);

3. narrator jako postać fikcyjna (należy do rzeczywistości przedstawionej w utworze literackim) - a) rejestrujący aktualne przeżycia i doznania, b) wiodący narrację retrospektywną;

4. narrator należący pozornie do świata przedstawionego, posiadający wszechwiedzę narratora autorskiego.

Dramat - tradycyjnie - komedia, tragedia, farsa, tragikomedia, dramat właściwy (podział oparty na dominującej jakości emotywnej), podział oparty o przeznaczenie realizacyjne - dzieło teatralne, operowe, filmowe, dramat książkowy.

Inne podziały dramatu - ze względu na zwartość (forma zamknięta i otwarta), dominantę, charakter dziania się (dramat o akcji jednolitej, epizodyczny, panorama wydarzeń równoczesnych, statyczny).

1

---