ZASADY STOSOWANIA ZABIEGÓW ODNOWY

Zasada świadomego stosowania środków odnowy

Postępowanie zgodne z tą zasadą wyklucza przypadkowość doboru środ­ków fizjoterapeutycznych oraz nakazuje ich stosowanie w oparciu o znajomość podstaw fizjoterapii z jednej strony, a fizjologii wysiłków fizycznych i procesów odnowy oraz specyfiki poszczególnych dyscyplin sportu z drugiej. Postępowanie takie gwarantuje niejako uzyskiwanie odczynów zgodnych z oczekiwaniami i za­pobiega niwelowaniu efektów treningowych poprzez niewłaściwie dobrane za­biegi odnawiające. Zasadzie tej podporządkowane są następne zasady.

2. Zasada indywidualnego doboru środków odnowy

W odnowie biologicznej występuje konieczność ścisłego odnoszenia poczynań odnawiających do podmiotu oddziaływań. Zatem, zasada ta oznacza po­trzebą uwzględnienia takich cech jak: wiek i płeć zawodnika, jego stan zdrowia poziom wytrenowania, rodzaj odczynów powysiłkowych itp.

3. Zasada specyficznego doboru środków odnowy
Zasada ta jest zbliżona do poprzedniej, jednakże odnosi ona dobór środków

odnowy do pewnych wymogów natury sportowej. Dobór ten musi bowiem uwzględniać potrzeby wynikające z: rodzaju uprawianej dyscypliny sportowej, etapu przygotowań zawodnika, specyfiki okresu treningowego, objętości i intensywności ostatniego treningu, wielkości obciążeń startowych, zadań na następne dni i tygodnie (a czasem nawet godziny) itp.

4. Zasada stopniowania intensywności zabiegów i ich zróżnicowania

Zróżnicowanie środków fizjoterapeutycznych pod względem intensywno­ści i rodzaju jest konieczne, ponieważ przy długotrwałym i niezmiennym stosowa­niu tych samych zabiegów efektywność ich oddziaływania stopniowo wygasa. Przestrzeganie tej zasady warunkuje więc większą skuteczność, bowiem ciągłe zwiększanie siły i czasu trwania (działania) określonych bodźców fizykalnych oraz ich przemienność zapobiega niejako niekorzystnemu w tych przypadkach zjawisku przystosowania się ustroju.

5. Zasada kompleksowego stosowania środków odnawiających
Wskazane jest stosowanie możliwie dużej ilości środków i metod odnowy.

Przeciwdziała to przedstawionemu już wyżej niekorzystnemu zjawisku nadmier­nej adaptacji. Postępowanie zgodne z tą zasadą cechuje większa skuteczność, wynikająca z wielokierunkowego i synergistycznego oddziaływania różnych środków na ustrój człowieka.

6. Zasada cyklicznego stosowania środków odnowy
Przestrzeganie ściśle określonego czasu przerw i powtórzeń poszczegól­nych zabiegów fizykalnych w korelacji z harmonogramem treningowym, czyni
proces przygotowań zawodniczych bardziej wartościowym. Optymalizacja wpły­wu rozmaitych zabiegów odnawiających na organizm, wymaga bowiem, podob­nie jak trening sportowy, określonej periodyki ich stosowania.

7. Zasada systematycznego stosowania środków odnawiających
   Zasada ta wywodzi się ze spostrzeżeń dotyczących zarówno efektywno­ści systematycznego treningu sportowego, jak i skuteczności systematycznego
   stosowania zabiegów odnawiających. Przestrzeganie tej zasady pozwala nie tyl­ko na uzyskanie trwalszych efektów, ale prowadzi również do uruchomienia spe­cyficznych mechanizmów adaptacyjnych.

Programowanie zabiegów odnowy biologicznej

Właściwy dobór środków restytucji i odnowy biologicznej w głównej mie­rze zależny jest od specyfiki okresu treningowego w jakim znajduje się zawodnik. Obciążenia treningowe w cyklu całorocznym (mikro-, mezo- i makrocyklach) mają różne przeznaczenie i realizowane są w odmienny sposób. Zmienia się cha­rakter wysiłków (ogólne, lokalne) oraz ich intensywność i objętość, co konse­kwentnie pociąga za sobą konieczność ciągłego modyfikowania schematu apliko­wanych zabiegów odnowy biologicznej.

Aktualny stan wiedzy o procesach wypoczynkowych organizmu człowie­ka zachodzących pod wpływem różnych zabiegów odnawiających - zwłaszcza fizykoterapeutycznych - jest zbyt skromny aby można było podać w pełni „sku­teczne" i ostateczne zalecenia w tym względzie. W oparciu o wieloletnie do­świadczenia praktyczne w sporcie oraz gruntowną wiedzę teoretyczną z zakresu medycyny fizykalnej wskazywać może jedynie na pewne kierunki postępowania w odnowie biologicznej.

W przypadku, gdy plan treningowy pokrywa się z jednym cyklem trenin­gowym i nastawiony jest na przygotowanie zawodnika do imprezy głównej np. mistrzostw Polski, Europy itd. zwykle dzieli się go na okresy przygotowania ogól­nego, specjalnego i głównego. Temu samemu podziałowi podporządkowany po­winien być również plan odnowy biologicznej.

Odnowa biologiczna w podokresie przygotowania ogólnego

W okresie tym przeważają treningi o charakterze ogólnym albowiem ak­cent szkolenia przypada na kształtowanie wytrzymałości ogólnej i wytrzymałości siłowej. Trening taki obciąża równomiernie cały organizm - układ krążenia, odde­chowy, wegetatywny i nerwowo-ruchowy. Zabiegi odnawiające adekwatnie do zastosowanych obciążeń, czy też objawów zmęczeniowych, przede wszystkim oddziaływać powinny na całe ciało lub miejscowo, gdy dominuje zmęczenie lo­kalne. Celem naczelnym jest tutaj wspomaganie i usprawnianie wypoczynku

nieomal we wszystkich przerwach międzytreningowych. Zaleca się również apli­kowanie dużej ilości zabiegów hartujących, zwłaszcza rano. Przykładowo w okresie tym stosowane mogą to być:

1. Chłodne lub ciepło-zimne natryski poranne, zakończone energicznym pocieraniem ciała.

2. Ciepło-chłodno-ciepłe natryski bezpośrednio po treningach z przewagą
   ćwiczeń siłowych lub chłodno-ciepło-chłodne po dużych przegrzaniach
   wysiłkowych.

3. Dwa-trzy razy w tygodniu, w kilka godzin po treningach, kąpiele ciepłe
   zwykłe lub mineralne, masaż ręczny lub podwodny; przy codziennym tre­ningu o dużej intensywności można na zmianę, przeplatać ciepłą kąpiel -
   masaż ręczny - masaż podwodny.

4. Naświetlanie lampą kwarcową ogólnie (małe dawki) i solluxem (ogólnie
   czy też lokalnie, o ile zachodzi taka potrzeba), całość codziennie lub co
   drugi dzień w serii zabiegów.

5. Jeden raz na 7-10 dni sauna lub kąpiel gorąca.

Przy metodzie treningowej ciągłej, interwałowej, a szczególnie w ćwiczeniach siłowo-szybkościowych zabiegi przegrzewające można ordynować nieco częściej, pamiętając o odpowiednio dużej przerwie po treningu przeznaczonej na wypo­czynek bierny.

Odnowa biologiczna podokresu przygotowania specjalnego

Gdy przeważają elementy treningu specjalistycznego np. szybkość, siła specjalna, wytrzymałość szybkościowa, technika (różnie w poszczególnych dys­cyplinach), obok zmęczenia ogólnego występować mogą objawy zmęczenia ob­wodowego i nerwowo-mięśniowego. W tym czasie zaleca się poza wymieniony­mi w poprzednim podokresie - częściej zabiegi lokalne, na szczególnie eksploato­wane grupy mięśniowe i stawy. Mogą to być kąpiele mineralne ciepłe lub gorą­ce, masaże, wirówki, naświetlania solluxem, ciepłe kompresy. Zabiegi przegrze­wające ogólnie (sauna lub kąpiel ciepła) stosuje się 1-2 a nawet 3 razy w tygo­dniu, pod warunkiem, że realizowane obciążenia treningowe nie powodują nadmiernego odwodnienia ustroju. Głównie w celach profilaktyki przeciążenio­wej i urazowej zaleca się uwzględnianie w osnowach treningowych szerokiej gamy ćwiczeń wyrównawczych.

Odnowa biologiczna głównego okresu treningowego

Charakteryzuje się niemalże wyłącznym treningiem specjalistyczno-naśladowczym. Duże obciążenia ustroju zawodnika wynikają z częstych startów, sprawdzianów kontrolnych oraz pomocniczych. Okres ten cechuje także wystę­powanie znacznych obciążeń sfery psychicznej zawodnika, co wymaga zastoso­wania metod psychoregulacyjnych i relaksacyjnych. Postępowanie fizykalne w poszczególnych dyscyplinach sportowych będzie zróżnicowane ze względu na odmienny kierunek realizowanych obciążeń treningowych.

/. Grupa sportów wytrzymalościowych (biegi średnie i długie, kajakar­stwo, wioślarstwo, kolarstwo, wieloboje zimowe). Pożądane są zabiegi ogólne ła­godnie tonizujące (kąpiele letnio-ciepłe) oraz lokalne przegrzewająco-rozluźniające (kąpiele ciepłe lub gorące, masaże, naświetlania IR).

2. Grupa sportów szybkościowych (sprinty w l.a., kolarskie, wioślarskie).
   Głównie dominuje tutaj obciążenie układu nerwowo-mięśniowego oraz beztlenowej strefy przemian metabolicznych. Przy dużej intensywności ćwiczeń 1-2 razy dziennie, zabiegi miejscowe przegrzewająco-rozluźniające (kąpiele, wirówki, ma­saże, kompresy), 2 razy w tygodniu zabiegi ogólnie przegrzewające z obfitym po­ceniem (np. kąpiel gorąca lub sauna).

3. Grupa sportów techniczych (gimnastyka, łyżwiarstwo figurowe, skoki
   do wody, strzelectwo itp.). Dominują obciążenia ośrodkowego układu nerwowe­
   go, istotna jest precyzja i koordynacja ruchowa, odporność i koncentracja psychiczna. Zabiegi odnawiające oddziaływać powinny na powstałe napięcie (zmę­czenie) w ośrodkowym układzie nerwowym oraz na obwodzie (szczególnie eks­ploatowane partie mięśniowe). Stosuje się natryski letnio-ciepie o słabym pocho­dzeniu mechanicznym, kąpiele mineralne także letnio-ciepłe, masaże podwodne do 34°C. Specjalną przydatność mają także zabiegi hartujące - poza okresem startów.

Grupa sportów walki (boks,szermierka,judo,itp.). Dominują obciążenia
wytrzymałościowo-siłowe, szybkość eksplozywna, refleks, odporność i koncen­tracja psychiczna. Zaleca się dosyć dużą różnorodność stosowanych zabiegów
fizykoterapeutycznych. Codziennie zabiegi lokalne np. masaż, kąpiel solankowa
przed snem, co drugi dzień zabiegi ogólne: kąpiel letnio-ciepła, masaż podwodny
do 34°C, sauna. O ile trening łączy się z dużymi stratami wodno-elektrolitowymi,
ogólnie przegrzewające formy zabiegowe stosujemy niezwykle ostrożnie raz w tygodniu albo też z nich rezygnujemy. Dbamy o uzupełnienie zasobów wodno-elektrolitowych (podaż płynów).

5. Grupa sportów silowo-dynamicznych (podnoszenie ciężarów, rzuty,
   l.a, skoki narciarskie itp.). Szczególnie obciążają aparat nerwowo-mięśniowy.
   Ze względu na charakter wysiłku, który prowadzi do powstania nadmiernych na­
   pięć dużych grup mięśniowych celowe będzie aplikowanie zabiegów oddziaływu­jących obwodowo, lokalnie: kąpiele ciepłe zwykłe lub mineralne z nacieraniem
   ostrą szczotką lub gąbką. Po kąpieli lokalnej dodatkowo zaleca się masaż rozluźniający. Zabiegi przegrzewające z obfitym poceniem się tj. kąpiel gorąca z kocowaniem lub sauną stosuje się sporadycznie ze wskazań lekarskich.

6. Zespołowe gry sportowe (koszykówka, siatkówka itp.). Na ogół powo­dują duże obciążenie ośrodkowego układu nerwowego i aparatu ruchu, często
   doprowadzając do przegrzania organizmu. Po treningu lub meczu zaleca się
   chłodno-ciepło-chłodny prysznic (przegrzanie wysiłkowe), codziennie wieczorem
   kąpiele ciepłe ogólne zwykłe, mineralne z masażem ręcznym lub jako pojedynczy
   zabieg masażu podwodnego w wodzie ciepłej, l raz w tygodniu zabieg przegrze­wający ogólnie sauna lub kąpiel gorąca. Z uwagi na dużą urazowość prowadzą­cą do częstych przeciążeń zwłaszcza stawów, w tej grupie dodatkowo zastoso­wać należy lokalnie zabiegi typu: kompresy, kąpiele solankowe, wcierania maści rozgrzewających, masaż techniką rozcierania, naświetlania podczerwienią.

Niezwykle istotną uwagą do przedstawionych propozycji zabiegów prze­grzewających ogólnych typu sauna, ciepłe lub gorące kąpiele, we wszyskich trzech podokresach treningowych, jest wymóg zastosowania ich tylko i zarazem wyłącznie w kilka a jeszcze lepiej w kilkanaście godzin po ostatnim obciążeniu. Natomiast, w przypadku planowanego udziału w zawodach zabiegi te powinny być wykonywane z przynajmniej trzydniowym wyprzedzeniem.

W bardzo interesującej formie i zarazem dogodnej dla praktyki zasady do­boru zabiegów fizykoterapeutycznych w odnowie biologicznej przedstawili auto­rzy radzieccy W.U. Awaniesow i I.M. Tałyszew. Bazując na tych samych zało­żeniach teoretycznych, które omówiono wyżej, proponują oni zastosowanie swe­go rodzaju „klucza", który jednocześnie uwzględnia wielkość (zakres) obciążeń, okres przygotowania treningowego oraz rodzaj dyscypliny sportowej.

Przedstawia się on następująco:

1. Obciążenie treningowe na określone grupy mięśni - głównie środki
   odnowy miejscowej, jak: masaż wibracyjny, kąpiele wirowe, ciśnieniowy masaż
   suchy, kąpiele solankowe ciepłe lub gorące, sollux, okłady parafinowe itp.

2. Obciążenia treningowe o charakterze ogólnym - środki o działaniu
   ogólnym:

a) trening o dużej objętości - sauna z użyciem wody, kąpiele całkowite ciepłe lub

gorące, bicze szkockie, solanki ogólne, naświetlenia,

b) trening o dużej intensywności - kontrastowy (termicznie) prysznic, kąpiele
wodne do 36°C, masaż suchy rozluźniający.

Z powyższych ogólnych ustaleń, można planować odnowę biologiczną uwzględniając poszczególne okresy przygotowania zawodnika do startu tj.:

a) podokres przygotowania ogólnego - preferuje się środki z grupy 2b, jeden lub

dwa razy tygodniowo środki z grupy 2a,

2. podokres przygotowania specjalnego - głównie środki z grupy l, dwa-trzy
   razy w tygodniu środki 2b, a jeden raz na 7-10 dni z grupy 2a,

3. okres główny - w zasadzie środki z grupy l i 2b w sposób zróżnicowany
   w zależności od dyscypliny sportowej:

dyscypliny wytrzymałościowe - codziennie z grupy l i 2b,

dyscypliny szybkościowe - codziennie z grupy l, dwa razy w tygodniu

z grupy 2b

dyscypliny techniczne - codziennie z grupy 2b naprzemiennie
z środkami z grupy 2a

sporty walki - codziennie z grupy 2b naprzemiennie
z grupą 2a

dyscypliny siłowe - codziennie z grupy l, jeden raz w tygodniu z

grupy 2b, ewentualnie z grupy 2a

gry sportowe - codziennie z grupy l oraz 2b, jeden raz
w tygodniu z grupy 2a

Mechanizmy działania zabiegów fizykoterapeutycznych

 

1. Miejscowe

A. W skórze i odpowiednio w błoonach śluzowych

•   Zmiany naczynioruchowe

•   Zmiany przepuszczalności ścian naczyń

- Zwiększenie dostaw tlenu, substratów energetycznych, czynnościowych

•   Zwiększenie wydalania odpadowych produktów przemiany materii

•   Uwolnienie hormonów tkankowych

•   Zmiany pobudliwości zakończeń nerwowych

•   Pobudzenie receptorów

•   Wywołanie odruchów aksonowych i rdzeniowych

•   Zmiana funkcji gruczołów potowych i łojowych

•   Przyspieszenie procesów przemiany materii •

   B. W mięśniach

•   Zmiana ukrwienia

•   Zwiększenie dostaw tlenu, substratów energetycznych itd.

•   Zwiększenie wydalania odpadowych produktów przemiany materii

•   Przyspieszenie przemiany materii

•   Zmiana napięcia i kurczliwości

•   Wywoływanie skurczów

3. Ogólne (na drodze humoralnej i nerwowej)

•   Zmiana i usprawnienie funkcji poszczególnych układów narządów

•   Poprawa wydolności ogólnej i odporności

•   Usprawnienie procesów adaptacji i jej rozwój

Wodolecznictwo, - hydroterapia

(najstarszy dział fizykoterapii).:

- Obejmuje prawie 120 różnych rodzajów zabiegów wykorzystujących do celów leczniczych, profilaktycznych i rehabilitacyjnych zwykłą gospodarczą wodę w różnych postaciach:

 ciekłej,

 stałej

 pary wodnej.

- Zwykła woda jest wykorzystywana do zabiegów jako nośnik bodźców fizycznych i chemicznych

- Podstawę leczniczego działania stanowi działanie:

 termiczne,

 hydrostatyczne

 hydrodynamiczne wody

Właściwości fizyczne wody:

pojemność cieplna, przewodnictwo cieplne, ciśnienie hydrostatyczne, wypór, opór, przewodnictwo elektryczne, rozpuszczalność związków chemicznych.

Pojemność cieplna

Jest to zdolność pobierania i zachowywania ciepła, a wyraża ją ilość ciepła potrzebna do ogrzania l g jakiegoś materiału o l stopień C.

-do ogrzania l g powietrza potrzeba 0,241 cal ciepła, do ogrzania

l g wody potrzeba l cal, a do ogrzania l g parafiny 0,70 cal.

Przewodnictwo cieplne

- woda może szybko pobierać i szybko oddawać ciepło.

- woda szybko dostarcza ciepło skórze i szybko je też odbiera..

-utrata przez organizm ciepła do wody jest 250 razy większa niż do powietrza.

-temperatura obojętna powietrza wynosi ok. 21-22°C (294-295 K), a temperatura obojętna wody gospodarczej 34-35°C (307-308 K).

-przeciętnie woda musi mieć temperaturę o ok. 10°C (10 K) wyższą, lub niższą

od temperatury powietrza, by wywołać takie samo wrażenie cieplne.

Skala temperatur wody stosowanej w wodolecznictwie

Granice tolerancji skóry na ciepło różnych ośrodków kąpielowych

Zakres temperatur właściwych dla niektórych

zabiegów wodoleczniczych

Mechaniczne oddziaływanie na organizm kąpieli całkowitej o temperaturze obojętnej

1. Ciśnienie hydrostatyczne

- ucisk tkanek miękkich

- wzrost ciśnienia śródbrzusznego

- utrudnienie wdechów

- ułatwienie wydechów

- przesunięcie krwi w części żyłnej z obwodu do serca i wskutek tego:

wypełnienie żył szyjnych

wzrost centralnego ciśnienia żylnego

zwiększenie objętości serca

wyzwolenie na drodze hormonalnej i odruchowej diurezy (kąpielowej)

2. Wypór wody

 utrata pozorna masy ciała

 ułatwienie ruchów

 rozluźnienie mięśni

3. Lepkość

• odgrywa rolę oporu przy ruchach

Wybrane reakcje fizjologiczne po zabiegach wodoleczniczych o różnych wartościach temperatury

Bodźce chłodne i zimne

- Pod wpływem chłodnych zabiegów początkowo dochodzi do odruchowego zwężenia naczyń skórnych, po czym do ich rozszerzenia w miejscu zadziałania bodźca.

• trzecią fazę działania (chłód czy zimno przedłuża się), polega na zwężaniu tętniczek przy rozszerzonych włośniczkach i żyłach (szybkość krążenia w skórze zmniejsza się).

Bodźce ciepłe i gorące

Ciepło suche i wilgotne może być aplikowane przy użyciu:

ogrzanej wody, parafiny, komór cieplnych itp.

Pod wpływem ciepła dochodzi do:

- obwodowego przekrwienia czynnego z rozszerzeniem naczyń włosowatych i połączeń tętniczo-żylnych,

- wzmożenia przepływu krwi i limfy,

- zwiększenia wymiany wody, substancji i gazów między przestrzenią wodną komórkową, śródtkankową a naczyniową.

Dzięki zabiegom cieplnym:

- skraca się odruch mięśniowy,

- otwierają się kapilary śródmięśniowe,

- następuje szybsze wypłukiwanie produktów przemiany materii, przede wszystkim nadmiernej ilości kwasu mlekowego.

- zwiększony dowóz tlenu oraz substancji energetycznych.

Nie należy stosować przegrzewań ogólnych (zwłaszcza w wodzie) bezpośrednio po intensywnym treningu.

-zabieg przegrzania ogólnego powinien rozpoczynać się kąpielą o temperaturze 36-37°C,

a następnie stopniowo podwyższa się temperaturę do uprzednio zaplanowanej wartości maksymalnej, w której przebywać można 3-5 min.

Po zabiegu przegrzania należy stopniowo ochładzać ciało pod natryskiem, a następnie wypoczywać 30-50 min. w pozycji leżącej.

10

Woda ciepła

Temperatura

Woda zimna

Temperatura

Ciepła

Bardzo ciepła

Gorąca

38-40°C (311-313 K)

40-42°C (313-315 K)

42-44°C (315-317 K)

Chłodna

Zimna

Bardzo zimna

30-24°C (303-297 K)

24-1 8°C (297-291 K)

18-12°C (291-285 K)

Ciepło-letnie

Gorące

Zimne

1

2

3

4

Naczynia

rozszerzone miernie

silnie rozszerzone

zwężone potem rozszerzone (faza porażenia)

Mięśnie

rozluźnione

początkowo silniejsze, potem rozluźnione i osłabione

początkowo napięte, łatwo reagują, potem osłabione

Akcja serca

zwolniona lub lekko przyspieszona

znacznie i długotrwale przyspieszona

różnie

Pojemność minutowa

zmniejszona

zwiększona

Ciśnienie krwi

lekko obniżone

obniżone

lekki wzrost

Pocenie

nieznaczne

bardzo znaczne

zahamowane

Hemoglobina, erytrocyty

obniżone

Wzrost

wzrost

Oddech

zwolniony; pogłębiony

przyspieszony znacznie

Metabolizm

niezmieniony

Wzrasta

wzrasta

Przewodnictwo nerwowe

zwiększone

obniżone

zwiększone

Pobudliwość CUN

obniżona

osłabienie czucia

początkowo wzrasta

b. silnie, potem maleje

Samopoczucie

senność, uspokojenie

uczucie ociężałości i zmęczenia

początkowo orzeźwienie, potem złe

Woda

Peloidy (borowiny)

Suchy piasek

Parafina

Suche powietrze

43-45°C (316-318 K)

50-60°C (323-333 K)

52-55°C (324-326 K)

55-60°C (326-333 K)

<100°C (<373 K)

Kąpiel całkowita

Kąpiel przegrzewająca

Gimnastyka podwodna

Pływanie

Kąpiel na powietrzu

Zimne polewanie

Brodzenie po saunie

36-38°C (309-311 K)

39-43°C (312-316 K)

29-32°C (302-305 K)

25-29°C (298-302 K)

16-24°C (289-297 K)

10-18°C (283-291 K)

4-15°C (277-288 K)

---