PRAWO PRYWATNE
POLSKIEGO ŚREDNIOWIECZA
Zdolność prawna - podmiotem prawa nie mogli być niewolnicy i wywołańcy.
Zdolność do czynności prawnych - uzyskanie pełnoletniości (statut warcki - 15/12 lat)
Przynależność do stanu - najszerszy zakres z.p. miało rycerstwo-szlachta.
Płeć - dziewczyna niezależnie od wieku pozostawała pod opieką rodziny/męża. Wyjątek - wdowa - dożywotni zarząd nad majątkiem i opieka nad małoletnimi dziećmi. → od XIII w kobiety wyłączone od spadkobrania ziemi.
Obywatelstwo - ograniczone prawa cudzoziemców → ius albinagii - spadek w dziedziczeniu beztestamentowych przypadał władcy, tak samo główszczyzna.
Przynależność etniczno-wyznaniowa - szczególnie ograniczana z.p. Żydów („servi camerae” - sługi skarbu) - zakaz małżeństw z chrześcijanami, nakaz mieszkania w określonych miejscach, ale też uprawnienia: lichwa, w procesie z żydem powód musiał oprócz świadków szlachty, podać świadków żydów; Tatarzy - zakaz małżeństw z chrześcijanami, zakaz uczestniczenia w sejmikach i urzędach.
MAŁŻEŃSTWO I RODZINA
Zawarcie i rozwiązanie małżeństwa
Poligamia - za córkę dla ojca „podarek swadziebny”
początkowo poprzez wspólne mieszkanie, potwierdzone oświadczeniem woli.
Zmówiny - umowa przedślubna zawierana między obiema rodzinami określała warunki zawarcia małżeństwa. Dziewosłęb - ważna rola (?)
Zdawiny - oddanie oblubienicy panu młodemu → szereg obrzędów.
Przenosiny (przeprowadzka panny młodej) i pokładziny.
Konieczna zgoda rodziny dziewczyny, inaczej traciła prawo do posagu. Jedynie wdowa wychodziła za mąż samodzielnie.
od 1197 r. kościelna forma wprowadzona jako obowiązkowa., choć w praktyce wśród ludności utrzymały się sposoby nieformalne → do poł. XVI w Kościół uważał je za ważne, jeśli dopełniło się kościelnej formy (małżeństwa tajemne)
od 1215 r. - sobór - obowiązek zapowiedzi → szlachta osiadła zwolniona w XV w. (Kalisz)
szlachta osiadła - ślub w domu panny młodej.
Zaręczyny - przy kościelnej formie małżeństwa jako umowa przedślubna.
Rozwiązanie małżeństwa: śmierć, rozwód (przed kościelną formą oddanie żony do domu) → od XIII w małżeństwo regulują przepisy kanoniczne.
Posag i wiano
wg ks. elbląskiej - żona rycerza sama kierowała gospodarstwem domowym i służbą żeńską, miała też własne dochody, np. z tkania lnu.
Wyprawa (szczebrzuch) - ruchomości przeznaczone do jej użytku oraz przedmioty gospodarstwa domowego. → stanowiło własność żony i powiększało się.
Posag - jej część spadkowa, ruchomości, czasem dobra nabyte, dobra dziedziczne w formie zastawu użytkowego, od końca XIII w czasem na własność.
Wiano - zapisywane po spełnieniu małżeństwa - zabezpieczenie posagu przez męża (oprawa sumy posagu) i odwzajemnienie się (wiano sensu stricto - przywianek). Zapisywano je Listem Wiennym - od XIV w. wpisywany do ksiąg sądowych. Dobra te nie mogły być obciążane długami męża i podlegały dziedziczeniu wg reguł dóbr macierzystych.
czasem vadium na wypadek zerwania małżeństwa
Stosunki majątkowe między małżonkami
Wspólnota majątkowa - majątek męża i żony tworzył całość, która po śmierci jednego przypadała drugiemu.
Rozdzielność majątkowa - przez całe małżeństwo majątki są rozdzielone.
Jedność zarządu - mąż administrował majątkiem żony → typowe w prawie ziemskim - mąż administrował majątkiem posagowym, który wciąż był własnością żony, a dobrami wiennymi mógł rozporządzać tylko za zgodą żony. → w razie jej śmierci posag wraz z oprawa dziedziczyły dzieci, a w razie ich braku wracał do jej rodziny.
dobrami własnymi mężatka rozporządzała sama.
Stanowisko majątkowe wdowy
rozporządzała posagiem i wianem; na równi z synami korzystała z majątku męża aż do śmierci lub ponownego małżeństwa.
zwyczaj ziemski - „stolec wdowi” zarząd nad całym majątkiem → statuty K.W ograniczenie na rzecz dorosłych synów (tylko wianem i darowiznami od męża) → nie przestrzegane aż do statutu warckiego.
wdowie w spadku przypadały sprzęty domowe, konie którymi jeździła i połowa szat, a męskim spadkobiercom broń, konie rycerskie i skarbiec.
W braku wiana - wieniec - ok. 30 grzywien, odszkodowanie za utracone dziewictwo.
Pokrewieństwo naturalne i sztuczne. Wspólnoty rodzinne.
pokrewieństwo odgrywało rolę w prawie spadkowym, prawie rzeczowym (bliższość do dowodu) i karnym (ściganie zabójców i główszczyzna)
pokrewieństwo sztuczne → adopcja (od. XIII w.) → często adopcja zięciów, albo „adoptio christi”.
Wspólnota domowa (rodzinna) → niedział rodzinny (szlachta i chłopi)
ojcowski - ojciec na czele, ale alienacja za zgodą synów
braterski - tez z niezamężnymi siostrami, równość wszystkich, ale starszy niedziału reprezentował na zewnątrz.
statut K.W. - umacnia własność indywidualną - wyjątek - synowie mogą używać pieczęci ojca (niedział), bo dla prawa są 1 osoba (wspólnota naturalna).
Litwa i Ruś - wspólnoty obejmowały też liczniejszy krąg krewnych.
Opieka
sprawowana początkowo w interesie rodziny
zwykle przez wdowę, czasem ze współopiekunem
O. naturalna - matka lub krewni (jeśli nie żyła lub wyszła za mąż) → pobierał dochody z dóbr pupila, ale miał obowiązek utrzymania i kształcenia pupila.
O. zapisana (testamentowa) - z rodziny lub spoza niej ojciec ustanawiał w testamencie
O. nadana - przez króla lub urząd
Kuratela - opieka nad osobami starszymi i ich majątkiem, gdy nie mogli sami sobie poradzić.
WŁASNOŚĆ I INNE PRAWA RZECZOWE
Własność w średniowieczu
termin upowszechnił się w XVI w.
dawniej określano jako dzierżenie, dzierżenie wieczyste, władanie
istota - władanie fizyczne z podaniem tytułu
prawo własności = prawo użytkowania, posiadania, dysponowania
Dobra dziedziczne i nabyte
nieruchomości - ziemia i wszystko co z nią trwale złączone.
Dobra dziedziczne - majątek rodziny ulegał najczęściej podziałom w 3 pokoleniu chyba, że przekształcił się w niedział. Ograniczenie w rozporządzaniu nim (bliższość kupna) i w testowaniu (tylko dla spadkobierców testamentowych)
Dobra nabyte → nadane (np. przez władcę, nie wchodziły do spadku) i kupne (w chwili śmierci, stawały się dobrami dziedzicznymi)
Posiadanie
Posiadanie prawne i bezprawne → sąd sprawdzał w procesie petytoryjnym kto ma lepszy tytuł posiadania (niezależnie od innych okoliczności, jak zajazd).
Od XIII w. początki ochrony samego posiadania, bez sprawdzania tytułu → władca/starosta ustanawiał zakład pieniężny, w razie groźby zajazdu.
Proces posesoryjny - początek XV w. → w razie wyzucia siłą, należało jedynie udowodnić że dokonano zajazdu. Proces przyspieszony przed sądem grodzkim, chronił sam fakt posiadania.
praktyka - wciąż odwoływano się do tytułu dzierżenia → elementy procesu petytoryjnego.
Własność podzielona
od XIII w prawo niemieckie wprowadziło ujednolicenie praw własności podległej (prawo zakupne):
nie można odebrać bez odszkodowania
dziedziczenie zstępnych w linii prostej
alienacja za zgodą pana
chłop nie mógł być pozwany za długi pana (statut K.W.)
Niedział (własność pospólnej ręki)
uczestnicy stanowili jedność, w razie śmierci nie przekazywano spadkobiercom → prawo niezbywalne.
niedział częściowy - gdy własność indywidualna łączyła się z niedziałem lasów, wód itd.
Zbiorowa własność - pastwisk, lasów na wsiach.
Ograniczenia własności
Regalia - stopniowo wchodziły w skład własności ziemskiej
Prawo bliższości - prawo-ekspektatywa
prawo pierwokupu
prawo retraktu - odzyskanie dóbr poprzez skup za cenę za jaką kupił → retrakt-zabór - w przypadku darowizny.
zwalczane przez Kościół
kompromis w XIV/XV w - trzecizna (1/3) nie wymagała zgody krewnych → w Polsce nie przyjęte, na Litwie przyjęte.
Ograniczenia → w kierunku wł. indywidualnej:
Statuty K.W. - dla retraktu dawność po 3 latach i 3 dniach,
dawność dla pierwszeństwa - 1 rok i 6 tyg. → ograniczone do 6 tyg.;
statut warcki - zakaz żądania przez synów wydzielenia im część majatku, nawet pomimo ponownego ślubu ojca.
Prawa sąsiedzkie - jeśli chmiel przerastał, a nie został usunięty na żądanie, wtedy przepadał, prawo swobodnego przechodu, przejazdu, przepędu bydła, prawo „kobylego pola” (→ prawa w interesie szlachty.);
przymus uprawy
Sposoby nabycia własności
Pierwotne:
Zasiedzenie rzeczy niczyjej lub porzuconej przez zabór (ruchomości), stałe użytkowanie (nieruchomości) → Zapowiedź - akt zwyczajowy zabraniający wstępu na ziemie i korzystania z nich → rozgraniczenia dokonywał władca.
granice objeżdżano → stąd nazwa ujazd na ziemie szlachty lub obejście dla chłopów.
od. XIII w znaki graniczne opisywano szczegółowo i wpisywano do dokumentu będącego dowodem rozgraniczenia.
Zasiedzenie - nie potrzebna dobra wiara, ani słuszny tytuł, czas - „z dawien dawna”, „od niepamiętnych czasów” - sąd określał czy wystarczająco długo. Statut K.W. - 30 lat dla dóbr zastawnych - potwierdzone statutem warckim.
Zdobycz wojenna - rzeczy ruchome i niewolnicy; koniec XII w. zakaz niewolenia ludności nie biorącej udziału w walce (w walkach międzydzielnicowych).
Prawo nadbrzeżne - rzeczy niczyje i statki wyrzucone na brzeg (wraz z ludźmi) - początkowo jako regale, XIII w. ograniczano, aż do zniesienia.
Pochodne:
spadek
nadanie - bezwarunkowo lub prawem lennym
umowa przenosząca własność (kupno-sprzedaż jako zobowiązanie)
wzdanie (zdanie) - umowa przenosząca własność, dokonywana przed obliczem księcia, który wydawał dokument potwierdzający, akt formalny - zwyczajowa forma słowna i wypicie wody zrzeczenia, od poł. XIV w. wpisywano do ksiąg sądowych.
wwiązanie - przenosiła posiadanie
Dawność - utwierdzenie posiadanego prawa. Statuty K.W. rozbudowały tą instytucję → 3 lata.
Zastaw
Z. użytkowy czysty (antychretyczny):
z dzierżeniem, pobierał pożytki (nie na spłatę długu)
forma alienacji bez zgody krewnych
wykupiony tylko w określonych warunkach
przedmiotem: dobra szlacheckie, chłopskie, dochody z żup, ceł, starostwa.
zastaw na upad → gdy zastrzegano termin do wykupu; czasem w umowie powiększano kwotę wykupy, by krewni nie wykupili.
Zastaw do wydzierżenia (eksteunacja) od XIII-XIV w.
użytkownik zaliczał pożytki na poczet spłaty długu.
Zastaw bez dzierżenia (od XIV w.)
powstawał przez zapis w księdze sądowej
można kilka sum zapisać
spłata zgodnie z kolejnością
zmieniał się w zestaw z dzierżeniem w razie braku spłaty w terminie
od XV w. pozwolono 10% odsetek.
zastaw ruchomości zawsze z dzierżeniem
podzastaw - możliwy, ale na mniejszą sumę
zastawnik i zastawca uważani za posesjonatów.
Kupno renty (wyderkauf)
od XIV-XV w.
posiadacz kapitału dawał właścicielowi nieruchomości pieniądze, w zamian za wypłacanie określonych sum (ok. 5-10%) przez X lat/dożywotnio/wieczyście; możliwość wykupienia renty poprzez spłatę długu, a posiadacz kapitału nie mógł żądać spłaty.
Lichwa
tylko Żydzi, urastali do roli bankierów monarchów, niezadowolenia spowodowane lichwą wykorzystywano przeciwko nim.
SPADKI
Dziedziczenie beztestamentowe
dziedzice konieczni - wszyscy synowie w równych częściach, a od XIII w też krewni boczni do 4 stopnia. Krewni bliżsi usuwali dalszych.
prawo akrescendii - prawo przyrostu
córki - tylko ruchomości stanowiące posag, od XIV w. mogą dziedziczyć w braku synów (wcześniej dla władcy), dobra macierzyste na równi z braćmi. → na Mazowszu dziedziczka mogła być skupiona przez krewnych bocznych.
Dobra ojczyste - do statutów K.W. po śmierci żony ojciec miał obowiązek odpisać część swojego majątku dla dzieci (obawa przed pokrzywdzeniem ich)
Dobra macierzyste - dobra posagowe, oprawne, odziedziczone; po równie jeśli mieli lata sprawne.
Wdowa wychodząca ponownie za mąż musiała oddać dzieciom całe dobra wienne i ½ dóbr macierzystych.
Testamenty
od końca XIII w, początkowo ustny, a pisemny od końca XIII w.
zapis pobożny - na Kościół
czasem służył do dokładnego podziału dóbr między dziedziców
kościół walczył o swobodę testowania i o nakaz by przy spisywaniu testamentu był ksiądz.
Puścizna (kaduk)
dla władcy
dziedziczenie chłopskie - do XV w tylko synowie → potem też w linii bocznej (statut K.W.)
ZOBOWIĄZANIA
Istota zobowiązania
najmniej rozwinięte w prawie ziemskim, najbardziej w prawie miejskim
Powstanie zobowiązań
ex contractu → początkowo stosowano symbole umowy, od XIII w spisywano umowy
ex delicto
Odpowiedzialność z tytułu zobowiązania
dłużnik albo od razu wykonywał świadczenie albo dawał rękojmię czy zastaw.
Rękojmia - był odpowiedzialny, ale nie był dłużny → w XIV w stopniowo rękojmia jako posiłkowa.
gwarancje osobiste i majątkowe
początkowo odpowiadał (dłużnik/rękojmia) całym majątkiem - stopniowo następuje indywidualizacja do określonej części majątku lub zastawionej nieruchomości.
Sposoby umacniania umów
Przysięga
Litkup - biesiada urządzona przez nabywcę, potem nabywca dawał niewielką kwotę zbywcy (zadatek)
Załoga - dłużnik w razie nie uiszczenia świadczenia, miał zjechać do gospody z określoną służbą i końmi i żyć w niej na własny rachunek przez określony czas.
Łajanie - oparte na czci rycerskiej - dłużnik z góry godził się że będzie łajany - ustnie i pisemnie.
Zakład (vadium) - umowny lub urzędowy (należał się władcy/urzędnikowi). Obowiązek zapłaty określonej kwoty w razie niespełnienia świadczenia lub na wypadek dokonania deliktu.
Cenzura kościelna - groźba narażenia się na gniew boży
Zadatek - jako dowód że dłużnik chce dotrzymać umowy, zaliczany na poczet spłaty długu.
Zastaw - należał do praw rzeczowych.
Rękojemstwo - dłużnik w razie spłaty długu przez rękojmię stawał się odpowiedzialnym dłużnikiem przed rękojmią.
Zastęp (ewikcja)
odpowiedzialność zbywcy za wady prawne → w razie pozwania o kradzież przez prawowitego właściciela, posiadacz w dobrej wierze powoływał zbywcę, który miał obowiązek zastąpić go (nazywany zachodźcą)
Rodzaje umów
Zamiana - w okresie komasacji dóbr szczególnie częste, w razie nierówności płacono naddatek.
Darowizna - początkowo wzajemna, choć niekoniecznie równa; w razie niespełnienia możliwe odwołanie; statuty K.W. - nieodwołalność.
Kupno-sprzedaż - powstała z zmiany, cena możliwa też w namiastce pieniędzy; czasem część pieniędzy, a część przedmiot niezamienny (umowa mieszana);
by powstała odpowiedzialność należało zastosować jeden ze sposobów umacniania umów, lub gdy jedna strona spełniła świadczenie.
ważne znaczenie miała sprzedaż dóbr ziemskich, dokonywana w inny sposób (zastaw, darowizna odpłatna), gdyż uznawano sprzedaż dóbr ziemskich za rzecz niegodziwą.
Umowa o usługi - odpłatna umowa o pracę
Umowa zlecenia - upoważnienie do dokonania czynności za zleceniodawcę.
Najem rzeczy (arenda) - odpłatne,
dzierżawa dóbr szlacheckich/chłopskich z możliwością pobierania pożytków - terminowa lub dożywotnia.
Pożyczka - umowa nieodpłatna, wobec zakazu procentów - zastaw użytkowy i kupno renty. Statuty K.W. - ograniczenie egzekucji do wysokości długu.
Zmiana i wygaśnięcie zobowiązania
Zmiana - treści lub stron poprzez zmianę umowy lub śmierć i wejście na jej miejsce spadkobierców.
Wygaśnięcie - przez akt przeciwny, a nie przez spełnienie świadczenia.
kwit - pisemny akt o specjalnej formule zwolnienia z długu.
RZECZYPOSPOLITA SZLACHECKA
XVI w. - jednolite dla całej Korony lata sprawne 15/12.
od 2-giej poł. XVII w. - stopniowo podnoszono do 18/14, a lata roztropne 24.
prawo miejskie - lata sprawne 14, lata roztropne 21.
osobowość prawna - biskupstwa, kapituły, klasztory, miasta, gromady.
XV w. upowszechnienie nazwisk - szlachta i mieszczaństwo.
pełna zdolność prawna i z. do cz. pr. - szlachcic o dobrym imieniu i czci → utrata czci: kara hańbiąca, 3-krotne oskarżenie o niektóre przestępstwa, zajmowanie się handlem.
Cudzoziemcy - spadek tylko dla spadkobierców mieszkających w RP lub dla króla → czasem zmienione przez umowy międzynarodowe lub przywileje jednostkowe; zakaz nabywania nieruchomości; nakaz sprzedaży posiadania (1589 - konstytucja)
Król - zakaz nabywania dóbr dziedzicznych dla swojej rodziny (1631); zakaz wyjazdu za granicę (1641); zakaz zawarcia małżeństwa bez zgody sejmu (1573)
Ustawy amortyzacyjne
w XVI w nowe ograniczenia dla Kościoła (ze względu na dużą liczbę darowizn), np. zakaz dysponowania w testamencie dobrami nieruchomymi
XVII w. - ustawy amortyzacyjne - od rozporządzeń mortis causa.
1635 r. - najpełniejsza ustawa a. → zakaz alienacji dóbr ziemskich na rzecz instytucji kościelnych i na rzecz duchownych będących w zakonach.
od XVI w. - zakonnicy i zakonnice w razie odziedziczenia majątku nie mogli nim zarządzać osobiści, ale robił to krewny (1/2 dochodu dla niego), a jeśli był obowiązek służby wojskowej to obowiązek sprzedaży.
MAŁŻEŃSTWO I RODZINA
Zawarcie małżeństwa i jego ważność
1577 - polska przyjmuje postanowienia soboru trydenckiego (dekret Tametsi) → obowiązkowa kościelna forma małżeństwa (zgodna wola nupturientów wyrażona przed proboszczem parafii jednej ze stron, w obecności min. 2 świadków) → jeśli nie ta forma to małżeństwo potajemne - zawierano je nadal, a w 1741 r papież zmuszony był je uznać.
Unieważnienie małżeństwa (małżeństwo = umowa + sakrament) wtedy gdy kontrakt nieważny → matrimonium ratum - gdy zawarte ale nie spełnione.
Przeszkoda zrywająca
brak świadomego oświadczenia woli (przymus, błąd)
choroba umysłowa
nierówność stanowa
pominięcie istotnej formy oświadczenia woli lub samego aktu
impotencja
istniejące małżeństwo
brak chrztu
wyższe święcenia duchowe
śluby zakonne
pokrewieństwo w linii prostej, a bocznej do 4 stopnia.
Przeszkody wzbraniające (zabraniały, ale nie unieważniały)
różnorodność wyznania
dalsze pokrewieństwo przy braku dyspensy
Separacja od stołu i łoża → stała lub czasowa
1511 - konstytucja - małżeństwa córek rolniczych są wolne → praktyka - jeśli u innego pana to zgoda jej pana (odpłatna zwana kunnicą)
Stosunki majątkowe między małżonkami
wraz z zaręczynami intercyza - umowa co będzie w posagu, wianie, wyprawie → wpisywana do ksiąg sądowych
1588 - konstytucja (po śmierci ojca obowiązek posagu na braciach, a jeśli oni stracą dobra na wierzycielach; posag - pieniądze lub zastaw użytkowy; nakaz oprawienia, dobra wienne nie podlegają zadłużaniu chyba, że długi wcześniejsze.
Prawo magdeburskie - odrębność majątkowa, prawo chełmińskie - wspólność majątkowa → ½ dla wdowy, ½ dla spadkobierców.; prawo wiejskie - najczęściej wspólność majątkowa.
od XV w. - Dożywocie - zapis, że w razie śmierci drugi małżonek może bez prawa dysponowania używać majątku. → stało się regułą, czasem z warunkiem, że nie będzie kolejnego ślubu, ok. XVII w ograniczano do 1/3 lub ¼.
Stosunki majątkowe między rodzicami i dziećmi w prawie wiejskim
dzieci w momencie ślubu otrzymywały wydział (część inwentarza i ziemi)
gdy rodzice byli za starzy oddawali gospodarstwo dzieciom zastrzegając sobie tzw. wymowy (mieszkanie, opał, czasem kawałek ziemi na ogród, jedzenie, obronę, obowiązek pogrzebu) → wpisywane do ksiąg wiejskich.
Przysposobienie; dzieci nieślubne
XVI w. cel: przekazanie spadku → adoptowany dziedziczył w obu rodzinach, a nazwisko przybierał dopiero w momencie przyjęcia spadku.
Adoptować mogła też kobieta.
Adopcja braterska - na przeżycie
Adopcja do herbu - zakazana konstytucją z 16161 r.
Bękart - dziecko z nieprawego łoża, nie można legitymować później (dziecko 2 szlachty ale bez ślubu, dziecko szlachcica z plebejką) → król traci prawo legitymowania dzieci do szlachty, ale utrzymuje do mieszczaństwa.
Opieka i kuratela
1565 - konstytucja - nakaz sporządzenia listy inwentarza przez obejmującego opiekuna w obecności krewnych ojca.
obowiązek kształcenia
skarga pupila, krewnych, osób postronnych - sąd lub król zwalniał opiekuna
od XVI w jeśli opiekun szlachcianki nie chciał jej wydać za mąż mogła prosić dalszych krewnych o zgodę lub króla o zmianę opiekuna.
od XVI w kuratela dla niedojrzałych, chorych fizycznie i umysłowo, marnotrawnymi (marnotrawny - król na wniosek rodziny)
wdowy - kurator tylko do sporządzania aktów prawnych
do XVIII w nie odróżniano kurateli od opieki.
WŁASNOŚĆ I INNE PRAWA RZECZOWE
Posiadanie
od 1543 r - konstytucja - w razie wybicia z dóbr w ciągu miesiąca do sądu grodzkiego, który sprawdzał (skrutynium) czy doszło do wybicia i wprowadzał w dobra poszkodowanego.
Własność
1576 r - konstytucja - zniesienie ostatniego regale (górnicze)
z reguły własność alodialna
własność lenna - pograniczne królewszczyzny na ziemiach ruskich → grupa szlachty zależna od starosty nie posiadająca praw politycznych
XVII - odradzanie się własności zależnej w latyfundiach magnackich - man - nie posiada praw politycznych, dzierży ziemię na prawie lennym i podlega swemu panu.
grunty folwarczne utraciły wiele niezależności na rzecz panów
niektóre grupy ludności wiejskiej otrzymały tzw. „dobre prawo do ziemi” - szczególnie królewszczyzny - w postaci „prawa zakupnego lub wieczystej dzierżawy (emfiteuza) → możność dziedziczenia i dysponowania (kontrola przez sądy dominalne wiejskie)
zachowały się inne formy własności podległej - sołectwa, wójtostwa, olędrzy, młyny.
własność działek miejskich i podmiejskich ogrodów - własność alodialna, a czynsz nabrał charakteru ciężaru realnego.
przy przeniesieniu własności - wpis do ksiąg sądowych.
Ordynacje (fideikomisy)
powstały w XVI w
kompleks dóbr wyjęty spod ogólnego prawa
dziedziczył najstarszy syn (prawo primogenitury)
miały swój statut
nie można sprzedać ani zastawić
ustanowienie za zgodą sejmu.
Schyłek prawa bliższości
XVI w - prawo pierwokupu z 1rok i 6 tyg. do 6 tyg.
wykluczono prawo bliższości przy darowiznach i zamianach
prawo miejskie - wg sądu asesorskiego prawidłowo wpisana do ksiąg alienacja nie potrzebuje zgody.
prawo wiejskie → pierwokup dla dawnych dziedziców.
XVII w - miasta - zakaz sprzedaży działek duchownym i szlachcie - możliwość przymusowego skupu.
Ograniczone prawa rzeczowe na rzeczy cudzej
ciężary realne - obowiązek dokonywania periodycznych świadczeń → czynsz i pańszczyzna; renty wieczyste i wykupne.
Renta wieczysta:
szczególnie prawo miejskie
rentier nabywał prawo do określonej części dochodu u dłużnika rentowego
nierozwiązywalne
konieczność płacenia aż do śmierci
Renta wykupna (wyderkauf)
prawo ziemskie
dłużnik mógł wykupić rentę, ale nie można go było do tego zmusić.
Hipoteka
zastaw bez dzierżenia
umowa miedzy dłużnikiem a wierzycielem wpisywana do ksiąg sądowych
1588 - ustawa o ważności zapisów
pierwszeństwo wg wpisu
księgi sądu ziemskiego lub grodzkiego wg położenia dóbr
jeśli wpis do niewłaściwej księgi - pierwszeństwo od momentu przepisania
zasada jawności - za niewielką opłatą do ksiąg sądowych
zasada szczegółowości - kwota, który majątek
zasada dobrej wiary - stan faktyczny taki jak w księgach
w XVII w ustawa wchodzi w życie w miastach
jej minus - brak ustanowienia ksiąg hipotecznych
wciąż był zastaw z dzierżeniem → ze względu na status szlachcica.
SPADKI
Ziemskie prawo spadkowe
ograniczenia kierowane przeciwko kościołowi → 1505, 1510 - konstytucje - zakaz dysponowania dobrami na rzecz kościoła, chyba że za zgoda sejmu
od XVII w - pod wpływem prawa węgierskiego Czwarcizna → synowie dziedziczą ¾; córki ¼, nawet jeśli synowie utracą swoją cześć. Dobra macierzyste nadal w częściach równych.
masę spadkową dzielił najstarszy syn, a potem od najmłodszego wybierali dla siebie części.
Miejskie prawo spadkowe
jednakowe działy spadkowe dla kobiet i mężczyzn
Zróżnicowania w specyficznych instytucjach (z prawa niem.):
Gerada - wyprawa wniesiona przez żonę i uzupełniania w trakcie małżeństwa → córki lub synowie duchowni, albo najbliższa krewna
Hergewet - odzież męska, konie z uprzężą, broń i zbroja.
spory bo Gerada miała większą wartość
swoboda testowania nieruchomości na rzecz kościoła (też dobra dziedziczne) → zwiększenie dóbr w rękach kościoła.
ZOBOWIĄZANIA
Powstanie i umocnienie zobowiązań
prawo ziemskie - pisemna forma umów wpisywana do ksiąg sądowych.
zanikają symbole w prawie ziemskim, pozostają w miejskim i wiejskim → przekazanie nieruchomości zieloną gałązką, przybicie dłoni kontrahenta, litkup.
przesuwanie odpowiedzialności z osoby dłużnika na majątek → zanik załogi i łajania, czy poręczania życiem i zdrowiem; wzrasta znaczenie vadium, rękojemstwa, zastawu (szczególnie bez dzierżenia).
w prawie wiejskim utrzymuje się rękojemstwo w sprawach karnych.
Rodzaje zobowiązań
Kupno-sprzedaż - szczególne znaczenie w prawie miejskim.
Pożyczka - częsta w prawie ziemskim i miejskim, reglamentowana przez ustawy w prawie wiejskim.
uznanie przez Kościół pobierania odsetek jeśli kredyt na cele przemysłowe lub handlowe → praktyka: wysokie odsetki.
Weksel - skrypt dłużny na okaziciela; forma zagwarantowania pożyczki (XVII w.); na wzór zachodni; głównie miasta pomorskie; stwarzał abstrakcyjne zobowiązanie, był przedmiotem obrotu; pierwsza ustawa wekslowa w 1701 w Gdańsku, potem Elbląg, potem ogólnopaństwowa w 1775 r.
Spółka - prawo miejskie; cele handlowe, z reguły równe udziały, wkład: kapitał i/lub praca
Umowa o dzieło - zobowiązanie do starannego wykonania zlecenia; w razie niewykonania zwrot zadatku i zapłaty kary konwencjonalnej, czasem wilkierze przewidywały uwięzienie niestarannych rzemieślników.
Umowa o pracę - wilkierze - obowiązek zwrotu w dwójnasób pobranej dotąd płacy w razie porzucenia pracy.