Historia Rosji w pigułce

Historia Rosji w pigułce

Historia Rosji w pigułce

Historia Rosji w pigułce

1. Narodziny Rusi (774-1240)

Najazdy Pieczyngów, Ru

ś

Kijowska, Złota Orda, Aleksander Newski.

Najazdy Pieczyngów

- czarnomorskie plemiona tureckie.

Ziemie wschodniej Europy mi

ę

dzy Bałtykiem a Morzem Czarnym zamieszkałe były w VIII w. przez

rozproszone plemiona wschodniosłowia

ń

skie, zorganizowane w federacje i ksi

ę

stwa. Ludno

ść

słowia

ń

ska trudniła si

ę

łowiectwem i rolnictwem, karczuj

ą

c lasy pod grunty orne. Dlatego skupiała si

ę

przede wszystkim na lesistych terenach od

ś

rodkowego Dniepru na północ. Natomiast stepowe

obszary, bli

ż

ej Morza Czarnego, zasiedlone zostały w IX w. przez pasterskie plemiona Pieczyngów,

pochodzenia tureckiego. Pieczyngowie naje

ż

d

ż

ali w celach łupie

ż

czych s

ą

siednie ksi

ę

stwa

słowia

ń

skie, co zmusiło je o zwrócenie si

ę

o pomoc wojskow

ą

do Waregów, jak nazywała miejscowa

ludno

ść

szwedzkich Wikingów. Penetrowali oni szlaki wodne rzek D

ź

winy, Wołchow oraz Dniepru, a

nawet Wołgi i Donu, przepływaj

ą

c na swych statkach-łodziach ze Skandynawii a

ż

na Morze Czarne.

Trudnili si

ę

handlem i rozbojem i byli bitnymi wojownikami. Grupy Waregów osiedlały si

ę

tak

ż

e na

stałe na terenach, zamieszkałych przez Słowian, przyjmuj

ą

c od nich j

ę

zyk i obyczaje. Waregowie

przej

ę

li wi

ę

c władz

ę

w poszczególnych ksi

ę

stwach. Pierwszym ksi

ę

ciem Nowogrodu Wielkiego w 862

r. został Ruryk, który dał pocz

ą

tek dynastii panuj

ą

cych.

Ru

ś

Kijowska

Po

ś

mierci ksi

ę

cia Ruryka, jego nast

ę

pca, Oleg M

ą

dry (879-912) zdobył gród Kijów nad Dnieprem i

utwo-rzył Ksi

ę

stwo Ru

ś

Kijowsk

ą

przez zjednoczenie ziem kijowskich z Nowogrodem w 882 r. Od

pocz

ą

tku swego istnienia Ru

ś

Kijowska miała o

ż

ywione kontakty, głównie handlowe, z Cesarstwem

Bi-zantyjskim. Ksi

ę

stwo szybko si

ę

rozrastało i powi

ę

kszyło znacznie swe terytorium, zwłaszcza za

panowania

Ś

wiatosława (945-972), walcz

ą

cego zwyci

ę

sko z Chazarami, Pieczyngami i Bułgarami.

Syn

Ś

wiatosława Włodzimierz I Wielki (980-1015) po

ś

lubił ksi

ęż

niczk

ę

bizantyjsk

ą

Ann

ę

, siostr

ę

cesarza Bazylego II Bułgarobójcy, po czym w 989 r. dokonana została chrystianizacja Rusi przez
greckich duchow-nych z Konstantynopola. Kijów stał si

ę

odt

ą

d siedzib

ą

metropolity i centrum

religijnym Rusi. Oprócz wiary chrze

ś

cija

ń

skiej Rusini przej

ę

li równie

ż

z Bizancjum zasady powi

ą

zania

religii i władzy, natomiast zastoso-wali własny, nieco odmienny, porz

ą

dek liturgiczny.

Za panowania ksi

ę

cia Jarosława M

ą

drego (1019-54) jego wojska w wyprawach wojennych docierały

na Mazowsze, Litw

ę

i ziemie Estów (Estoni

ę

). Ksi

ążę

dbał o rozwój miast, rozwijała si

ę

bujnie kultura

chrze-

ś

cija

ń

ska, głównie pi

ś

miennictwo w j

ę

zyku starocerkiewnym, wybudowany został sobór Sofijski

w Kijowie. Jarosław podzielił w testamencie pa

ń

stwo mi

ę

dzy swych synów przy zachowaniu senioratu.

Mimo to nast

ą

-piło rozbicie pa

ń

stwa na oddzielne ksi

ę

stwa, z których najwa

ż

niejszymi były: Ru

ś

Halicko-Woły

ń

ska i Ru

ś

Włodzimiersko-Suzdalska. Kijów natomiast utracił swe znaczenie, zwłaszcza

po zburzeniu miasta w 1240 r. przez Tatarów.

Złota Orda

- pa

ń

stwo Mongołów nad Wołg

ą

i Kam

ą

W pocz

ą

tkach XIII w. ksi

ę

stwa ruskie zostały najechane przez plemiona Mongołów, którzy przybyli ze

Ś

rodkowej Azji, pod dowództwem D

ż

ingis-chana. W 1223 r. Mongołowie rozgromili zjednoczone

wojska ksi

ążą

t wielkoruskich nad rzek

ą

Kałk

ą

na nizinie nad Morzem Azowskim, poczym

podporz

ą

dkowali sobie kolejno ksi

ę

stwo Kijowskie, Bułgari

ę

Kamsk

ą

, ksi

ę

stwa riaza

ń

skie i

włodzimiersko-suzdalskie a

ż

do Nowogrodu na północy. Mongołowie wsz

ę

dzie po sobie zostawiali

zgliszcza miast i osad i tysi

ą

ce zabitych. Niektóre ksi

ę

stwa ruskie, jak perejasławskie, czernichowskie i

siewierskie, po straszliwych zniszczeniach i pogromach, przestały w ogóle istnie

ć

. Cz

ęść

zachodnich

ksi

ę

stw ruskich dostało si

ę

wtedy pod panowanie Wielkiego Ksi

ę

stwa Litewskiego.

W podbitych ksi

ę

stwach władza ksi

ążą

t ruskich została utrzymana, lecz na ich dworach przebywali

namiestnicy chana, którzy pilnowali poboru podatków i rekrutów do mongolskiej armii Złotej Ordy.
Konsekwen-cj

ą

panowania mongolskiego było zerwanie kontaktów prawosławnej Rusi z Bizancjum

(Cesarstwem Łaci

ń

skim) i jej izolacja od Europy Zachodniej.

Po 1260 r.

ś

rodkowo-azjatyckie imperium Mongołów zacz

ę

ło si

ę

stopniowo rozpada

ć

. Natomiast na

tere-nach wschodniej Europy, w rejonie rzeki Kamy i

ś

rodkowej Wołgi, Mongołowie zało

ż

yli pa

ń

stwo

Złot

ą

Ord

ę

, ze stolic

ą

w Seraju u uj

ś

cia Wołgi do Morza Kaspijskiego. W połowie XV w. uległo ono

podziałowi na kilka oddzielnych chanatów: Kaza

ń

ski, Krymski, Astracha

ń

ski i Syberyjski. Najdłu

ż

ej z

nich, bo a

ż

do 1774 r., przetrwał Chanat Krymski ze stolic

ą

w legendarnym Bakczyseraju. Pa

ń

stwo to

utrzymywało si

ę

głównie z łupie

ż

czych wypraw czambułów mongolsko-tatarskich na s

ą

siednie ziemie

nad Donem, Dnieprem i Dnie-strem.

Aleksander Newski (ur.1220-1263)

- wielki ksi

ążę

Rusi Włodzimiersko-suzdalskiej.

Od połowy XII w. nast

ą

piła ekspansja Niemców, Szwedów i Du

ń

czyków na terytoria przybałtyckie

mi

ę

dzy Zatokami Rysk

ą

i Newsk

ą

. Na terytorium Inflant w 1202 r. utworzony został przez papie

ż

a

Innocentego III niemiecki Zakon Kawalerów Mieczowych, który sił

ą

nawracał poga

ń

sk

ą

ludno

ść

na

wiar

ę

chrze

ś

cija

ń

sk

ą

. Natomiast w okresie najazdów mongolskich na wschodnie i południowe

ksi

ę

stwa ruskie, w Zatoce Newskiej wyl

ą

dowali Szwedzi z zamiarem zaj

ę

cia Rusi Nowogrodzkiej. W

1240 r. zostali jednak

ż

e sromotnie pokona-ni w bitwie nad New

ą

przez wojska młodego ksi

ę

cia

włodzimierskiego, Aleksandra Newskiego, st

ą

d przy-domek.

2. Ksi

ę

stwo Moskiewskie (1240-1340)

Po rozbiciu przez Mongołów w 1240 r. Rusi Kijowskiej, zachodni

ą

jego cz

ęść

zaj

ę

ło, jakby przy okazji,

Wielkie Ksi

ę

stwo Litewskie. Podbój rozległych terytoriów, obejmuj

ą

cych dorzecze Dniepru, a

ż

po

Smole

ń

sk, Wia

ź

m

ę

, Nowogród Siewierski i Morze Czarne, zaj

ę

ło Litwinom ponad sto lat. Zasłu

ż

yli si

ę

w tym wielkim dziele zwłaszcza wielki ksi

ążę

Giedymin (1316-1341), jego syn Olgierd (1345-1377) i

Witold (1392-1430).
Na pozostałych terenach ziem słowia

ń

skich wschodniej Europy rozwin

ę

ło si

ę

szereg odr

ę

bnych

ksi

ę

stw ruskich, b

ę

d

ą

cych w lennej zale

ż

no

ś

ci od chana Złotej Ordy. Były to ksi

ę

stwa: Pskowskie,

Nowogrodzkie, Twerskie, Włodzimierskie, Suzdalskie, Moskiewskie i Riaza

ń

skie. Najwa

ż

niejszym z

nich było Ksi

ę

stwo Mo-skiewskie, wyłonione w 1276 r. z Ksi

ę

stwa Włodzimiersko-suzdalskiego, Jego

stolic

ą

było miasto Moskwa, zało

ż

one w 1147 r., nad rzek

ą

Moskw

ą

, dopływem Wołgi.

Władcy Ksi

ę

stwa Moskiewskiego wywodzili si

ę

z dynastii Rurykowiczów Ksi

ę

stwa Kijowskiego, a w

bezpo

ś

redniej linii od Aleksandra Newskiego (1252-1263), panuj

ą

cego w Ksi

ę

stwie Włodzimiersko-

suzdalskim. Byli to: Daniel (1276-1303), Jerzy (1303-1325), i Iwan I Kalita (1325-1340).

2. Wielkie Ksi

ę

stwo Moskiewskie (1340-1500)

W 1340 r. Ksi

ę

stwo Moskiewskie przekształciło si

ę

w Wielkie Ksi

ę

stwo Moskiewskie. Poczynaj

ą

c od

Iwana I Kality, władcy ksi

ę

stwa zapocz

ą

tkowali długotrwały proces jednoczenia ksi

ę

stw

wschodnioruskich, dokony-wany w drodze dobrowolnych fuzji, b

ą

d

ź

podbojów. Ksi

ę

stwo Moskiewskie,

jako pierwsze, podj

ę

ło te

ż

walk

ę

z dominacj

ą

mongolsk

ą

. Pierwsze swe du

ż

e zwyci

ę

stwo nad

Tatarami odniosły wojska ruskie, pod wodz

ą

Dymitra Do

ń

skiego, w 1380 r. w bitwie na Kulikowym

Polu nad Donem.
Dzieło zjednoczenia kontynuował intensywnie ksi

ążę

Iwan III Srogi, przył

ą

czaj

ą

c do swej domeny

ksi

ę

stwa Tweru i Nowogrodu. W 1472 r. po

ś

lubił on bratanic

ę

ostatniego cesarza bizantyjskiego

Paleologa, w zwi

ą

z-ku z czym, wobec upadku Cesarstwa Bizantyjskiego, uwa

ż

ał si

ę

potem za

dziedzica całego Ko

ś

cioła Pra-wosławnego. Iwan III uniezale

ż

nił si

ę

te

ż

całkowicie od dominacji

tatarskiej Złotej Ordy (1480). Przestał mianowicie płaci

ć

podatki lenne chanowi tatarskiemu, a

nast

ę

pnie odparł kilka jego odwetowych wypraw. Złota Orda upadła zreszt

ą

ostatecznie w 1502 r.,

pobita przez krymskich Tatarów.
Przez cały czas istnienia Ksi

ę

stwa Wielkomoskiewskiego panowali w nim ksi

ążę

ta dynastii

Rurykowiczów. Byli to: Siemion Dumny (1340-1353), Iwan II Pi

ę

kny (1353-1359), Dymitr Do

ń

ski

(1359-1389), Wasyl I (1389-1425), Wasyl II

Ś

lepy (1425-1462) i Iwan III Srogi (1462-1505). Za

Iwana III ksi

ę

stwo powi

ę

kszone zostało o ksi

ę

stwa Jarosławskie oraz Nowogrodzkie i stało si

ę

jednolitym pa

ń

stwem narodowym, została rozbudowana Moskwa, jako stolica, a tak

ż

e Kreml, jako

rezydencja władcy. Równocze

ś

nie pa

ń

stwo zacz

ę

to nazywa

ć

greck

ą

nazw

ą

Rusi: Rossija - Rosja.

3. Rosja w XVI wieku

Zbieranie ziem ruskich, wojny o dost

ę

p do Bałtyku, rozbicie i wchłoni

ę

cie tatarskich chanatów po Złotej

Ordzie, obrona przed Tatarami krymskimi,BR> Władcy: Wasyl III (1505-1533), wielki ksi

ążę

moskiewski, Iwan IV Gro

ź

ny (1533-1584), od 1547 car Rosji; Fiodor I (1584-98)

Wasyl III(1505-1533)

- wielki ksi

ążę

moskiewski, syn Iwana III Srogiego (1462-1505).

W pierwszych dziesi

ę

cioleciach XVI w. ksi

ążę

moskiewski Wasyl III, kontynuuj

ą

c, po swym ojcu

Iwanie III Srogim, dzieło zespolenia ziem ruskich, wdał si

ę

w wojny z Litw

ą

i Koron

ą

(1507-1508 i

1512-1522) i zdobył w 1510 r. Psków, a w 1514 r. Smole

ń

sk. W 1521 r. przył

ą

czył do swojej domeny

Ksi

ę

stwo Riaza

ń

skie. Umocnił te

ż

sw

ą

władz

ę

kosztem bojarów, to jest wielkich feudalnych wła

ś

cicieli

ziemskich na Rusi. Bojarowie nadal jednak sprawowali władz

ę

administracyjn

ą

w kraju,

ś

ci

ą

gali

daniny, zasiadali w Dumie Bojarskiej, b

ę

d

ą

cej organem doradczym wielkiego ksi

ę

cia, potem cara. W

feudalnych strukturach ksi

ę

stwa najni

ż

sz

ą

warstw

ę

społeczn

ą

stanowiło chłopstwo pa

ń

szczy

ź

niane,

przypisane do ziemi, b

ę

d

ą

cej własno

ś

ci

ą

bojarów lub ksi

ę

cia.

Za Wasyla III zako

ń

czona została rozbudowa Kremla, który otoczony został murem ceglanym ze

słynnymi wie

ż

ami kremlowskimi. Zaznaczyło si

ę

równie

ż

o

ż

ywienie kulturalne, pi

ś

miennictwa,

malarstwa, po okresie mongolskich zniszcze

ń

i upadku. Wielki ksi

ążę

Wasyl III zmarł w 1533 r.

Iwan IV Gro

ź

ny (1533-1584)

- od 1547 car Rosji, syn Wasyla III (1505-1533).

W 1533 r,. gdy zmarł wielki ksi

ążę

moskiewski Wasyl III, jego prawowity nast

ę

pca, syn Iwan miał 3

lata. Władz

ę

regencyjn

ą

sprawowała jego matka Helena Gli

ń

ska wespół ze specjalnie powołan

ą

rad

ą

regencyjn

ą

. Przez cały okres regencji istniały w Rosji tendencje separatystyczne, spiski i walka o

wpływy i władz

ę

pomi

ę

dzy poszczególnymi rodami bojarskimi. W latach 1534-1537 odbyła si

ę

kolejna

wojna litewsko-rosyjska, zainicjowana przez Litwinów, którzy chcieli wykorzysta

ć

okres niepokojów w

Rosji dla odzyskania utraconych wcze

ś

niej terytoriów. Nie przyniosła ona efektów

ż

adnej ze stron, a

jedynie pogromy i zniszczenia przygranicznych terytoriów.
Osobiste rz

ą

dy Iwan IV zacz

ą

ł sprawowa

ć

po koronacji na cara w 1547 r. W tym

ż

e roku o

ż

enił si

ę

z

Anastazj

ą

, z rodu bojarskiego Romanowych i miał te

ż

miejsce wielki po

ż

ar Moskwy. Ju

ż

na samym

pocz

ą

tku swego panowania nowy władca rozprawił si

ę

zdecydowanie i krwawo ze swymi bojarskimi

rywalami, utwierdzaj

ą

c sw

ą

absolutn

ą

władz

ę

. Równocze

ś

nie w pierwszych 10 latach rz

ą

dów Iwan IV

przeprowadził w pa

ń

stwie szerokie, nowoczesne reformy w administracji, finansach, wojsku,

s

ą

downictwie i w Ko

ś

ciele prawosławnym. W zarz

ą

dzaniu pomocne mu były Rada Wybrana, zło

ż

ona

ze szlachty bojarskiej oraz [[Sobór Ziemski]], zwoływany co roku w sprawach nowych ustaw, poboru
podatków, wojny i pokoju. Lecz głównym osi

ą

gni

ę

ciem Iwana IV było rozbicie tatarskich chanatów

Kaza

ń

skiego w 1552 r., Syberyjskiego cz

ęś

ciowo w 1555 r., a ostatecznie w 1598 r. i Astracha

ń

skiego

w 1556 r., przej

ę

cie ich terytoriów, i szeroka ekspansja Rosji na wschód po góry Ural i na południe po

Morze Kaspijskie. Równocze

ś

nie w kraju rozwin

ą

ł si

ę

znacznie handel, a stołeczna Moskwa stała si

ę

miastem stutysi

ę

cznym. W posiadło

ś

ci cara, to jest na Kremlu, architekci włoscy wybudowali kilka

reprezentacyjnych soborów oraz

ś

wieckich obiektów w stylu renesansowym. W tym te

ż

czasie powstał

w Moskwie sobór Wasyla Błogosławionego.
Nie udało si

ę

natomiast Iwanowi IV poszerzy

ć

granic swego pa

ń

stwa w kierunku zachodnim do Morza

Bałtyckiego. W latach 1554-57 przeprowadził pierwsz

ą

wojn

ę

ze Szwecj

ą

o Finlandi

ę

, a w 1558 r.

rozpocz

ą

ł wojn

ę

o przybałtyckie terytorium Inflant, b

ę

d

ą

cych w posiadaniu niemieckiego Zakonu

Kawalerów Mieczowych. Zakon ten rozpadł si

ę

w 1561 r. i nast

ą

piła jego sekularyzacja, przy czym

wielki komtur przeszedł na protestantyzm. Inflanty dostały si

ę

wtedy pod panowanie litewskie, a zaraz

potem polsko-litewskie. Wojna Rosji z Zakonem przekształciła si

ę

wi

ę

c w wojn

ę

z Litw

ą

i Polsk

ą

i

ostatecznie Rosja przegrała sw

ą

pierwsz

ą

, trwaj

ą

c

ą

15 lat, wojn

ę

o Inflanty, trac

ą

c ponadto miasta

Połock i Wielkie Łuki, jakie zaj

ę

te zostały przez wojska polsko-litewskie Stefana Batorego. Wojna

zako

ń

czona została 10-letnim rozejmem w Jamie Zapolskim, przy mediacji wysłannika papieskiego

jezuity Antonio Possevina. Estoni

ę

utrzymali Szwedzi wraz z twierdz

ą

Narwa.

Równie

ż

nieustanne niebezpiecze

ń

stwo groziło Rosji ze strony Chanatu Tatarskiego na Krymie.

Mi

ę

dzy innymi w 1571 r. jego wojska złupiły i spaliły Moskw

ę

, z wyj

ą

tkiem Kremla. W latach

panowania Iwana IV rozpocz

ę

ła si

ę

szeroka penetracja terenów północnej Azji na wschód od Uralu.

Wielk

ą

rol

ę

w tej kolonizacji odegrała rodzina kupców rosyjskich Strogonowów, którzy zorganizowali

gospodarcz

ą

eksploatacje soli, futer, minerałów na nowych terenach. Do ich opanowania posługiwali

si

ę

oddziałem kozackim, dowodzonym przez Jermaka, a licz

ą

cym tysi

ą

c ludzi.

Car Iwan IV Gro

ź

ny był człowiekiem porywczym i gwałtownym, jego szale

ń

stwa tonowała jednak

ż

ona

Anastazja. Po jej

ś

mierci w 1560 r., ogarn

ę

ły go depresja i szale

ń

stwo. Przekonany,

ż

e została ona

otruta, m

ś

cił si

ę

na podejrzanych, ka

żą

c ich wi

ę

zi

ć

i mordowa

ć

. Podzielił wtedy kraj na dwie cz

ęś

ci,

przy czym cz

ęść

lepsza, zwana oprycznin

ą

, obj

ę

ła stare ksi

ę

stwa i stała si

ę

jego prywatn

ą

własno

ś

ci

ą

.

Nie obowi

ą

zywały tam dotychczasowe prawa i ustawodawstwo, a tylko dora

ź

ne polecenia cara,

realizowane przez zaufanych i oddanych ludzi, tzw. opryczników, którzy bogacili si

ę

w wyniku grabie

ż

y

bojarów, miast i cerkwi. Chaos, samowola, wyprawy karne, samos

ą

dy, jakie opanowały Rosj

ę

,

zrujnowały całe połacie kraju. Po

ś

mierci Iwana IV Gro

ź

nego w 1584 r., rz

ą

dy przej

ą

ł jego syn z

pierwszego mał

ż

e

ń

stwa Fiodor I .

Fiodor I (1584-1598)

- car Rosji, syn Iwana IV (533-1584).

Po

ś

mierci Iwana IV Gro

ź

nego w 1584 r., rz

ą

dy przej

ą

ł jego syn z pierwszego mał

ż

e

ń

stwa Fiodor I .

Car Iwan IV Gro

ź

ny miał trzech synów: najstarszego Iwana zabił w porywie szału w 1581 r. Drugi

Fiodor został carem. Najmłodszy 9-letni Dymitr, z siódmego mał

ż

e

ń

stwa, w 1591 r. stracił

ż

ycie w

ataku epilepsji podczas chłopi

ę

cej zabawy na podwórku pałacu Godunowych w Ugliczu. Tak

przynajmniej orzekła specjalna komisja, przysłana z Moskwy. Jednak

ż

e wg szerokiej opinii publicznej

zabójstwo to zostało ukartowane przez ksi

ę

cia Borysa Godunowa, który mógł spodziewa

ć

si

ę

,

ż

e

Dymitr po osi

ą

gni

ę

ciu pełnoletnio

ś

ci, przejmie carsk

ą

władz

ę

.

Car Fiodor I nieustannie chorował, nie zajmował si

ę

sprawami pa

ń

stwowymi, troszczył si

ę

jedynie o

swój pałac kremlowski. Faktyczne rz

ą

dy w Rosji od 1587 r. sprawował jego szwagier i doradca, ksi

ążę

Borys Godunow. W wojnie ze Szwecj

ą

(1590-95) odebrał on kilka miast w rejonie Jeziora Ładoga, i

skutecznie bronił kraj przed wypadami tatarskimi z Krymu, przeciwko którym zbudowano w
południowych rejonach Rosji szereg twierdz, ostrogów i linii obronnych. Znacz

ą

cym wydarzeniem było

uniezale

ż

nienie si

ę

cerkwi prawosławnej w Rosji od patriarchów w Konstantynopolu, Jerozolimie ,

Antiochii i Aleksandrii.
Na Fiodorze I zako

ń

czyła si

ę

dynastia rodu ksi

ążę

cego Rurykowiczów, panuj

ą

cego od 862 r.

4. Rosja w XVII wieku

Czasy wielkiej smuty (1605-1613), wojny z Polsk

ą

i Turcj

ą

, unia perejesławska z Ukrain

ą

, ekspansja

kolo-nialna w północnej Azji, reformy pa

ń

stwowe.

Władcy: Borys Godunow (1598-1605), Michał (1613-1645) - pocz

ą

tek dynastii Romanowych, Aleksy

(1645-1675); Fiodor III(1676-1682); Zofia (1682-1689) - regentka dwóch młodocianych carów; Piotr I
Wielki (1689-1725)

Borys Godunow (1598-1605)

- car Rosji, wybrany po Fiodorze I.

Po bezpotomnej

ś

mierci w 1598 r. cara Fiodora I, Sobór Ziemski w Moskwie wybrał carem ksi

ę

cia

Borysa Godunowa. Dbał on o rozwój gospodarczy i kulturalny kraju. Post

ę

powała kolonizacja

terytoriów północnej Azji na wschód od Uralu, gdzie koloni

ś

ci rosyjscy zało

ż

yli szereg miast, m.in.

Tomsk nad rzek

ą

Irtysz. Jednak w latach 1601-1603 wielka susza w Rosji spowodowała głód w wielu

rejonach kraju, niepokoje i w

ę

drówki zbiegłych i bezdomnych chłopów, którzy porzucili swe miejsca

zamieszkania. Niepokoje wzmagały te

ż

pogłoski o tym,

ż

e Dymitr, syn Iwana Gro

ź

nego,

ż

yje i nale

ż

y

mu si

ę

dziedzictwo.

Pierwszy Dymitr Samozwaniec ujawnił si

ę

w 1603 r. Był to prawdopodobnie mnich, zbiegły z klasztoru

Czudnowskiego na Litw

ę

, wychowany na dworze ksi

ę

cia Adama Wi

ś

niowieckiego na Polesiu. Stamt

ą

d

wraz ze zbrojnym oddziałem, zło

ż

onym głównie z Polaków, ruszył na Moskw

ę

. Po kilku potyczkach z

wojskami cara opanował stolic

ę

Rosji w czerwcu 1606 r., co ułatwione zostało przez

ś

mier

ć

Borysa

Godunowa dwa miesi

ą

ce wcze

ś

niej.

Ś

mier

ć

Godunowa otwarła okres tzw. Wielkiej smuty, to jest

anarchii i zamieszek, trwaj

ą

cych do 1913 r.

Wielka smuta (1605-1613)

- okres anarchii i zamieszek w Rosji.

Po

ś

mierci Borysa Godunowa carem został jego syn Fiodor II (1606). Lecz rz

ą

dził, przy pomocy swej

matki, tylko dwa miesi

ą

ce. Został zamordowany, wraz z cał

ą

rodzin

ą

Godunowych w trakcie

zamieszek, jakie wy-buchły po zaj

ę

ciu Moskwy przez oddziały Dymitra Samozwa

ń

ca I, którego

okrzykni

ę

to wtedy carem Rosji.

Dymitr Samozwaniec I (1605-1606), zadeklarował pokojowe panowanie, zniósł kar

ę

ś

mierci i

amnestionował swych przeciwników. Chciał zorganizowa

ć

wypraw

ę

wojenn

ą

przeciwko Tatarom

krymskim i szukał sujuszników do niej. Lecz odmówił poselstwu polskiemu Zygmunta III Wazy
przekazanie Smole

ń

ska i Siewierszczyzny w zamian za pomoc w zamierzonej wojnie. O

ż

enił si

ę

z

Polk

ą

Maryn

ą

Mnichówn

ą

, która przybyła z du

ż

ym orszakiem i ojcem do Moskwy, po czym uznana

została za carow

ą

. Wówczas bojarzy wzniecili powstanie antypolskie, podczas którego Dymitr

Samozwaniec I i 2 tys. jego popleczników, głównie Polaków, zostało zabitych, a ksi

ążę

Mniszech z

córk

ą

internowani poza Moskw

ę

.

Kolejnym carem obwołany został wtedy przywódca spisku, bojar Wasyl Szujski (1606-10). Nie
spowodowało to

ż

adnej poprawy sytuacji w Rosji, w której utrzymywał si

ę

od lat silny kryzys

gospodarczy i anarchia. Stały si

ę

one powodem wybuchu wielkiego antyfeudalnego powstania

chłopskiego, pod przywództwem Iwana Bołotnikowa. Za

ś

po jego stłumieniu pojawił si

ę

kolejny

pretendent do tronu Dymitr Samozwaniec II, którego zwolennicy zbrojnie wyst

ą

pili przeciwko carowi.

Wówczas Szujski zawarł pakt ze Szwecj

ą

, otrzymuj

ą

c wsparcie ich wojsk, w zamian za zrzeczenie si

ę

swych praw do Inflant.
Stało si

ę

to pretekstem do wznowienia przez Polsk

ę

wojny z Rosj

ą

(1609-18) i w 1610 r. polskie

oddziały hetmana Stanisława

ś

ółkiewskiego zaj

ę

ły Moskw

ę

, a car wywieziony został i uwi

ę

ziony w

Polsce, gdzie wkrótce zmarł. Polacy zostali jednak

ż

e wyparci z miasta w sierpniu 1612 r. w wyniku

powstania jego mieszka

ń

ców, kierowanego przez ksi

ę

cia Dymitra Po

ż

arskiego. Wówczas Sobór

Ziemski, zwołany przez miesz-czan i szlacht

ę

rosyjsk

ą

, obrał na cara ksi

ę

cia Michała Romanowa. Dał

on pocz

ą

tek nowej dynastii, panuj

ą

cej w Rosji do 1762 r., a licz

ą

c z liniami bocznymi, a

ż

do 1917 r.

Michał Romanow (1613-1645)

- car Rosji, zapocz

ą

tkował dynasti

ę

Romanowych..

Car Michał, wybrany przez Sobór Ziemski po 8-letnim okresie smuty, przede wszystkim musiał
rozprawi

ć

si

ę

z szajkami i bandami, grasuj

ą

cymi po całej Rosji. Nale

ż

ały do nich równie

ż

oddziały

polskich lisowczyków Aleksandra Lisowskiego, słu

żą

cych wpierw drugiemu Dymitrowi Samozwa

ń

cowi,

a potem trudni

ą

cych si

ę

rozbojem. W 1617 r. Michał Romanow zako

ń

czył wojn

ę

ze Szwecj

ą

, a

nast

ę

pnie, po nieudanej wyprawie wojsk polskich na Moskw

ę

, tak

ż

e z Rzeczypospolit

ą

. Mianowicie w

1619 r. zawarty został w Dywilino (Deulin) rozejm rosyjsko-polski na 14 lat, pozostawiaj

ą

cy w r

ę

kach

polskich Smole

ń

sk] i ziemie czernichowskie oraz siewierskie.

Pokój zewn

ę

trzny był Michałowi niezb

ę

dny dla odbudowy gospodarczej kraju, spustoszonego w

okresie smuty, i dla umocnienia centralnej władzy carskiej. Rozwój gospodarczy Rosji faktycznie
powoli nast

ę

pował, za

ś

szczególnie intensywnie rozwijała si

ę

kolonizacja północnej Azji przez Rosjan.

Za panowania Michała doszli oni do rzeki Amur i morza Ochockiego na wschodnim kra

ń

cu kontynentu

azjatyckiego, zakładaj

ą

c po drodze warowne osady i miasta: Jakuck, Jenisejsk, Irkuck, Krasnojarsk,

Ochock, Wierchoja

ń

sk i inne.

W latach 1632-34, przed upływem okresu rozejmu z Polsk

ą

, wykorzystuj

ą

c okres bezkrólewia po

ś

mierci Zygmunta III Wazy, Rosjanie oblegli Smole

ń

sk, pragn

ą

c odebra

ć

ziemie smole

ń

skie, lecz

uniemo

ż

liwiła im to odsiecz nowego króla polskiego Władysława IV. Ta kolejna wojna polsko-rosyjska

zako

ń

czona została „pokojem wieczystym" w Polanowie, zgodnie z którym Polska zatrzymała terytoria

uzyskane w rozejmie dywili

ń

skim, ale równocze

ś

nie król Polski zrzekł si

ę

wszelkich roszcze

ń

do tronu

moskiewskiego.
Po

ś

mierci Michała Romanowa, carem został jego syn Aleksy.

Aleksy (1645-1676)

- car Rosji, syn Michała (1613-1645), z dynastii Romanowych

Car Aleksy obj

ą

ł rz

ą

dy w wieku 16 lat, był bardzo pobo

ż

ny, dbał o splendor swego dworu, lecz nie

radził sobie w sprawach gospodarczych. Przyznawał ulgi handlowe szybko bogac

ą

cym si

ę

kupcom i

bojarom, oraz przywileje dla duchowie

ń

stwa. Za

ś

z drugiej strony nowy kodeks s

ą

dowy wprowadził

ostre kary za najmniejsze przest

ę

pstwa, a chłopi w pełni podporz

ą

dkowani zostali i uzale

ż

nieni od

feudalnych wła

ś

cicieli ziemskich. Natomiast dla ludno

ś

ci miejskiej bardzo uci

ąż

liwe było podwy

ż

szenie

podatku od soli. W rezultacie doszło do szerokich wyst

ą

pie

ń

chłopstwa i miast przeciwko bojarom i

władzom pa

ń

stwowym. Najwi

ę

ksze konsekwencje miał tzw. „bunt solny" w miastach i car musiał

wycofa

ć

si

ę

z cz

ęś

ci swych decyzji.

W 1654 r. Rosja zawarła w Perejasławiu uni

ę

z Ukrain

ą

, kierowan

ą

przez atamana Bohdana

Chmielnickie-go. Było to równoznaczne z rozpocz

ę

ciem nowej wojny rosyjsko-polskiej. Wojska

rosyjskie zaj

ę

ły wtedy Smole

ń

sk, cał

ą

Białoru

ś

i cz

ęść

Litwy z Wilnem. Lecz zaraza, panuj

ą

ca w Rosji

i napa

ść

Szwedów na Rzeczpospolit

ę

, spowodowały wstrzymanie walk rozejmem w Niemie

ż

y, po

czym tak

ż

e Rosja rozpocz

ę

ła wojn

ę

ze Szwecj

ą

. Prowadzona ona była jednak ospale, zako

ń

czyła si

ę

rozejmem w 1668 r. Po odej

ś

ciu Szwedów z Rzeczpospolitej i uznaniu przez hetmana Wychowskiego

jej zwierzchnictwa nad Ukrain

ą

, car Aleksy wznowił wojn

ę

z Polsk

ą

. Zako

ń

czył j

ą

dopiero pokój w

Andruszowie w 1667 r., w którym ostatecznie przyznane zostały Rosji ziemie smole

ń

skie,

czernichowskie i siewierskie oraz cała Ukraina Zadnieprza

ń

ska wraz z Kijowem.

W latach 1668-1671 miały miejsce w Rosji liczne bunty i powstania chłopskie, wzniecane przeciwko
pa

ń

szczy

ź

nianemu uciskowi ze strony wielkich wła

ś

cicieli ziemskich. Najwi

ę

kszy, pod przywództwem

Stiepana Razina, miał charakter wojny chłopskiej, obj

ą

ł tereny nad dolnym Donem i prawie całe

Powoł

ż

e, trwał dwa lata. Zako

ń

czył si

ę

rozbiciem przez regularne wojska carskie i ci

ęż

kimi represjami

wobec opozycji chłopskiej. Po

ś

mierci cara Aleksego rz

ą

dy w Rosji przej

ą

ł jego najstarszy syn, Fiodor

III.

Fiodor III (1676-1682)

- car Rosji, syn Aleksego (1645-1676).

iodor III został carem, maj

ą

c 15 lat. Był bardzo chorowity, a przy tym wszechstronnie wykształcony.

Znał j

ę

zyk polski, który za jego panowania był j

ę

zykiem dworu. Wprowadził szereg reform w pa

ń

stwie.

Zniesione zostały niektóre drastyczne kary, ujednolicone podatki ludno

ś

ci, zwi

ę

kszone kompetencje

wojewodów, przy równoczesnym zmniejszeniu ilo

ś

ci urz

ę

dów i in.

Pragn

ą

c unormowa

ć

pokojowo stosunki z Polska przedłu

ż

ył w 1678 r. rozejm andruszowski i

zadeklarował ch

ęć

zawarcia pokoju. Nie uchronił si

ę

jednak

ż

e od wojny z Turcj

ą

na Ukrainie, gdy

hetman Doroszenko, zwasalizowany przez Turcj

ę

, próbował podporz

ą

dkowa

ć

sobie cał

ą

lewobrze

ż

n

ą

Ukrain

ę

. Wojna zako

ń

czyła si

ę

w 1681 r. uznaniem przez Turcje praw Rosji do terenów Ukrainy

zadnieprza

ń

skiej i zakazem zasiedlania tzw. Dzikich Pól na południu Ukrainy.

Po

ś

mierci Fiodora III bezpo

ś

rednia władz

ę

regencyjn

ą

w Rosji sprawowała jego córka, Zofia.

Zofia (1682-1689

- regentka i siostra carów Iwana i Piotra, córka Fiodora III (1676-1682)

Po

ś

mierci cara Fiodora III, w wyniku sporów i krwawych porachunków pomi

ę

dzy strzelcami carskimi i

bojarami, ogłoszono równolegle carami dwóch braci zmarłego: 15-letniego Iwana i 10-letniego Piotra,
zreszt

ą

z ró

ż

nych mał

ż

e

ń

stw, i przydano im za regentk

ę

25-letni

ą

ich siostr

ę

, Zofi

ę

. Faktycznie

rezolutna Zofia sprawowała niepodzielnie władz

ę

przez 7 lat, gdy

ż

Iwan był niesprawny umysłowo, za

ś

Piotr zbyt młody.
W 1684 r. Zofia potwierdziła, zawarty wcze

ś

niej, traktat pokojowy ze Szwecj

ą

, a w 1686 r. zawarty

został w Moskwie traktat z Polsk

ą

, zwany pokojem Grzymułtowskiego. Nazwa st

ą

d,

ż

e na czele

polskiego poselstwa stał wojewoda pozna

ń

ski Krzysztof Grzymultowski. Traktat utrwalił warunki

rozejmu andruszowskiego i stanowił pakt obronny obu pa

ń

stw przeciwko Turcji.

Przez cały XVII w. trwały odkrywcze wyprawy rosyjskich podró

ż

ników, naukowców i pionierskich

osadników w gł

ą

b Azji na wschód od Uralu. W pierwszej połowie XVII w. Rosjanie skolonizowali ju

ż

prawie cał

ą

Azj

ę

na północ od Mongolii i rzeki Amur, z wyj

ą

tkiem Półwyspu Kamczatki. Jednak w 1689

r. Rosja zawarła wymuszony traktat z Chinami, w którym, w zamian za przywileje handlowe, odst

ą

piła

Chinom Kraj Nadamurski, to jest pas terytorium na północ od Amuru. Głównym eksploatowanym
ówcze

ś

nie bogactwami Syberii były futra i skóry zwierz

ę

ce, oraz drewno, stanowi

ą

ce podstawowy,

wła

ś

ciwie jedyny, materiał budowlany.

W XVII w. Rosja poczyniła te

ż

pewne post

ę

py w rozwoju swej gospodarki, w miastach powstały liczne

manufaktury, rozwijał si

ę

handel zagraniczny. Głównymi towarami eksportowymi były: futra

syberyjskie, zbo

ż

e, sól, ryby, kawior, len, olej konopny i drewno, spławiane wielkimi rzekami. Znaczn

ą

przeszkod

ą

w kontaktach zagranicznych był brak dost

ę

pu Rosji do Bałtyku i Morza Czarnego.

Zofia wraz ze swym głównym doradc

ą

ksi

ę

ciem Wasylem Golicynem zamierzali przej

ąć

równie

ż

formalnie władz

ę

carsk

ą

, spisek jednak

ż

e si

ę

nie udał i Zofia została zesłana do klasztoru. Pełn

ą

władz

ę

w Rosji, jako jedyny car, przej

ą

ł wtedy Piotr I Romanow.

Piotr I Wielki (ur.1672-1725)

-car Rosji od 1682, cesarz Wszechrosji od 1721, syn Fiodora III

(1676-1682), z dynastii Romanowych.

Piotr I otrzymał staranne wykształcenie, w młodo

ś

ci nauczył si

ę

j

ę

zyka holenderskiego i niemieckiego,

interesowały go szczególnie zagadnienia wojskowe i techniczne. Był pierwszym z carów rosyjskich,
który podró

ż

ował za granic

ę

. W 1697 uczestniczył incognito w wyprawie do krajów europejskich pod

nazwiskiem Piotr Michajłow. Odwiedził wówczas kraje Rzeszy, Holandi

ę

oraz Angli

ę

, spotkał si

ę

z

wieloma monarchami europejskimi, poznał stosunki społeczne krajów zachodnioeuropejskich, ich
osi

ą

gni

ę

cia techniczne, organizacj

ę

społecze

ń

stwa.

Po powrocie z rekonesansu zagranicznego Piotr I zainicjował wdra

ż

anie szerokich reform, maj

ą

cych

na celu unowocze

ś

nienie pa

ń

stwa. Wprowadzane na przestrzeni wielu lat reformy dotyczyły wojska,

administracji i gospodarki pa

ń

stwa, a tak

ż

e o

ś

wiaty, kultury i Cerkwi prawosławnej. Wszak jako

pierwsze wprowadzone zostały zmiany w zakresie obyczajowo

ś

ci. Bojarzy zostali przymuszeni do

skrócenia szat i ogolenia bród, w ogóle brody mogli nosi

ć

tylko duchowni, chłopi i kupcy, ci ostatni za

specjaln

ą

opłat

ą

. Zaprowadzono nauk

ę

ta

ń

ców zachodnich, wprowadzono palenie tytoniu itp.

Piotr I zreformował armi

ę

, przez coroczny obowi

ą

zkowy pobór do słu

ż

by stałej w regularnej armii. Przy

pułkach gwardyjskich utworzył szkoły kadetów, gdzie młodzi szlachcice zdobywali szlify oficerskie.
Wprowadził nowy podział administracyjny, dziel

ą

c kraj na gubernie, prowincje i dystrykty. A tak

ż

e

zmiany w systemie zarz

ą

dzania miastami, tworz

ą

c magistraty z burmistrzami na czele. Na czele

nowych urz

ę

dów umieszczał podległych sobie ludzi, utrwalaj

ą

c w ten sposób absolutyzm carski i

centralizacj

ę

władzy.

ś

ywo interesował si

ę

sprawami gospodarczymi, dbał o rozwój manufaktur i handlu, w obrotach z

zagranic

ą

stosował polityk

ę

protekcyjn

ą

. Zorganizował sie

ć

szkół

ś

wieckich na poziomie

elementarnym. Utworzył Akademi

ę

Nauk. Zmienił kalendarz na julia

ń

ski w miejsce stosowanego

dotychczas w Rosji kalendarza "od stworzenia

ś

wiata", wprowadził nowy alfabet - gra

ż

dank

ę

.

Podporz

ą

dkował te

ż

pa

ń

stwu Ko

ś

ciół prawosław-ny, przez co Rosja przej

ę

ła kulturow

ą

tradycj

ę

Bizancjum.
Jednak głównym celem, jaki wytyczył sobie Piotr I było „wyr

ą

banie” dost

ę

pu Rosji do ciepłych mórz, to

jest do Bałtyku i Morza Czarnego. Ju

ż

w 1696 r. urz

ą

dził wypraw

ę

wojenn

ą

przeciwko Turcji i zdobył

port-twierdz

ę

Azow, u uj

ś

cia Donu do Morza Azowskiego. Na dalsz

ą

ekspansj

ę

na wybrze

ż

a Morza

Czarnego w tym czasie Rosjanie nie mogli sobie jednak pozwoli

ć

, wobec braku na zachodzie Europy

koalicjantów do wojny z Turcj

ą

.

6. Rosja w XVIII wieku

Zwyci

ę

stwo w II wojnie północnej (1700-1721), uzyskanie dost

ę

pu do Bałtyku i Morza Czarnego

uczyniło Rosj

ę

pot

ę

g

ą

ś

wiatow

ą

, interwencja przeciwko rewolucyjnej Francji.

Władcy: Piotr I Wielki (1685-1725) - Rosja nowoczesny mocarstwem

ś

wiatowym, Katarzyna I (1725-

1727), Piotr II (1727-1730) - car-chłopiec; Anna (1730-1740) - otoczyła si

ę

doradcami niemieckimi;

Iwan VI (1640-1641) - car-niemowl

ę

; El

ż

bieta (1741-1762) - przywileje dla szlachty bojarskiej;Piotr III

(1763) - kochał Prusy, nienawidził Rosji; Katarzyna II Wielka (1762-1796) - otwarcie czarnomorskiego
okna na

ś

wiat; Paweł I (1796-1801)

Druga wojna północna

Prolog - W latach 1700-1721 w północno-wschodniej Europie rozegrana została druga wojna o
panowanie nad Bałtykiem, tzw. II wojna północna. Wzi

ę

ła w niej udział koalicja sze

ś

ciu pa

ń

stw

przeciwko Królestwu Szwecji, b

ę

d

ą

cemu hegemonem w regionie Morza Bałtyckiego. Nale

ż

ały do niej:

Dania, Sak-sonia, Rosja i Rzeczpospolita, w trakcie wojny doł

ą

czyły Królestwo Prus i Ksi

ę

stwo

Hanoweru. Wszyscy uczestnicy koalicji mieli własne, cz

ęś

ciowo rozbie

ż

ne, cele i interesy, jakie chcieli

uzyska

ć

w wojnie.

Natarcie koalicji - Wiosn

ą

1700 r., jako pierwsza, działania wojenne przeciwko Szwecji podj

ę

ła

Dania, pragn

ą

ca odebra

ć

prowincj

ę

Szlezwik u podstawy Półwyspu Jutlandzkiego. Prawie

równocze

ś

nie do wojny przyst

ą

pił król Polski August II Mocny, który zamierzał zdoby

ć

dla siebie

Inflanty. Pocz

ą

tkowo wyst

ę

pował tylko jako elektor saski, lecz ju

ż

wcze

ś

niej w 1699 r., jako król Polski,

zawarł antyszwedzkie przymierze z Rosj

ą

i Dani

ą

, pragn

ą

c wci

ą

gn

ąć

w konflikt równie

ż

Rzeczpospolit

ę

. Swe działania wojenne wojska saskie rozpocz

ę

ły od próby zdobycia miasta Rygi. Za

ś

Rosja przyst

ą

piła do wojny jesieni

ą

1700 r. z głównym zamiarem wywalczenia dost

ę

pu do Morza

Bałtyckiego, przy czym wojska rosyjskie obległy miasto-twierdz

ę

Narw

ę

.

Obie operacje nie powiodły si

ę

, głównie dzi

ę

ki przewadze Szwedów w artylerii i taktycznym

zdolno

ś

ciom młodego króla szwedzkiego Karola XII („ostatniego wikinga”), kieruj

ą

cego bezpo

ś

rednio

swymi wojskami oraz działaj

ą

cemu z wielk

ą

energi

ą

. Przede wszystkim zmusił Dani

ę

do szybkiego

wycofania si

ę

z wojny ju

ż

w sierpniu 1700 r., gro

żą

c zaj

ę

ciem jej stolicy Kopenhagi, w czym uzyskał

wsparcie marynarki wojennej W. Brytanii i Holandii. Nast

ę

pnie szybko przeprawił swe wojska przez

Bałtyk na odsiecz Rydze i Narwie i rozgromił wojska rosyjskie oraz saskie, działaj

ą

ce w Inflantach.

Szwedzki potop w Rzeczypospolitej - Wykorzystuj

ą

c swe zwyci

ę

stwa, butny król szwedzki Karol XII

zamierzył wówczas dokona

ć

dzieła całkowitego pobicia swych przeciwników na ich własnych

terytoriach. Na pierwsz

ą

ofiar

ę

swego rewan

ż

u wybrał Rzeczpospolit

ę

. Rozprawa z ni

ą

przyszła mu

rzeczywi

ś

cie wzgl

ę

dnie łatwo, gdy

ż

liczni magnaci i mo

ż

ni w Koronie, a zwłaszcza na Litwie, woleli

podporz

ą

dkowa

ć

si

ę

królowi szwedzkiemu, ni

ż

słu

ż

y

ć

dalej własnemu. To te

ż

Karol XII, gromi

ą

c słaby

opór, w kilku kolej-nych kampaniach w latach 1701-1705 opanował prawie całe terytorium
Rzeczypospolitej.
Gdy król August II Mocny uciekł do Drezna, Karol XII latem 1706 r. ruszył ze swym wojskiem na
Saksoni

ę

. Faktycznie, by nie dopu

ś

ci

ć

do spl

ą

drowania swojego dynastycznego królestwa, August II

rychło zawarł ze Szwedami traktat pokojowy w Altranstädt, zgodnie z którym mieli oni otrzyma

ć

wielk

ą

kontrybucj

ę

, a on sam zrzekł si

ę

korony polskiej na rzecz Stanisława Leszczy

ń

skiego, ogłoszonego

wcze

ś

niej królem Polski przez Karola XII.

Pogrom połtawski - Dopiero wiosn

ą

1708 r. 40-tys. armia szwedzka ruszyła z baz w

Rzeczypospolitej na wschód, by rozprawi

ć

si

ę

z drugim bałtyckim rywalem. Ju

ż

na samym pocz

ą

tku

kampanii Szwedzi doznali zawodu, nie otrzymuj

ą

c przyobiecanej pomocy ze strony Inflant i

ukrai

ń

skiego hetmana Mazepy, z którym wcze

ś

niej si

ę

sprzymierzyli. A 8 lipca 1709 r. w wielkiej bitwie

z wojskami rosyjskimi, rozegranej pod Połtaw

ą

na Ukrainie, ponie

ś

li sromotn

ą

kl

ę

sk

ę

. Sam król Karol

XII wprawdzie ocalał, dzi

ę

ki ucieczce z placu boju i schronieniu si

ę

w tureckim Stambule, lecz jego

niezwyci

ęż

ona dot

ą

d armia, jak

ą

poprowadził ze sob

ą

, przestała praktycznie istnie

ć

. Powrócił do kraju

dopiero w 1713 r., ju

ż

po utracie wi

ę

kszo

ś

ci terenów przybałtyckich, by zgin

ąć

w 1718 r. w starciu z

Du

ń

czykami.

Druga wojna północna ostatecznie zako

ń

czyła si

ę

w 1721 r. pokojem w Nysztad w Finlandii. W jego

wyniku Szwecja utraciła wszystkie terytoria na południe od Morza Bałtyckiego, zmuszona została do
likwidacji swej floty wojennej i w konsekwencji straciła te

ż

, zreszt

ą

bezpowrotnie, status mocarstwa

europejskiego. Drugim, znacznie istotniejszym, rezultatem wojny było wybicie si

ę

Rosji na najwi

ę

ksze

kontynentalne mocarstwo w Europie.

Piotr I Wielki (ur.1672-1725)

- okres rz

ą

dów od 1700 r., II wojna północna, ekspedycje do Azji

Ś

rodkowej.

W 1700 r. Rosja wzi

ę

ła udział w drugiej wojnie północnej (1700-1721), w ramach koalicji

antyszwedzkiej, a skład której wchodziły te

ż

Dania, Prusy, Rzeczpospolita Polska i Saksonia. Wojna

rozpocz

ę

ła si

ę

w 1700 r. od zwyci

ę

stw wojsk szwedzkich Karola XII w Kurlandii, po czym Szwedzi

okupowali prawie całe terytorium Polski i Litwy.
Kilkuletni pobyt wojsk szwedzkich w Rzeczypospolitej i
Saksonii, Piotr I wykorzystał na powi

ę

kszenie i dozbrojenie

swych armii. Zadbał zwłaszcza o rozbudow

ę

i unowocze

ś

nienie

artylerii, niweluj

ą

c dotychczasow

ą

przewag

ę

Szwedów w tym

wzgl

ę

dzie. Kontynuuj

ą

c działania wojenne na terytoriach

przybał-tyckich Rosjanie zdobyli południowe wybrze

ż

a Zatoki

Fi

ń

skiej, a

ż

do Jeziora Ładoga, oraz twierdze Dorpat i Narw

ę

.

W 1703 r. u uj

ś

cia rzeki Newy rozpocz

ę

to budow

ę

twierdzy

Pietropawłowskiej, jako zal

ąż

ek nowego miasta portowego

Sankt Petersburga.
Dopiero wiosn

ą

1708 r. Szwedzi ruszyli z Rzeczypospolitej na

rozpraw

ę

z Rosj

ą

. Lecz tym razem, po kilku, jeszcze

zwyci

ę

skich, potyczkach, po przej

ś

ciu ci

ęż

kiej, mro

ź

nej zimy na

Ukrainie, zostali rozbici 8 lipca 1709 r. w bitwie pod Połtaw

ą

. Po

niej Szwedzi wycofali si

ę

z terenów rosyjskich i

Rzeczypospolitej. Wszak wojna rosyjsko-szwedzka była nadal
kontynuowana, ale ju

ż

bez

ż

adnych szans dla Szwecji, która

ostatecznie utraciła na rzecz Rosji całe Inflanty z Ryg

ą

, Estoni

ę

,

Kareli

ę

i tereny wokół Jeziora Ładoga. Formalnie druga wojna

północna zako

ń

czyła si

ę

w 1721 r. pokojem w Nysztad w

Finlandii.
Po II wojnie północnej Rosja uzyskała szeroki dost

ę

p do Bałtyku i mo

ż

liwo

ść

rozwoju swej floty, oraz

nieograniczonego handlu z całym

ś

wiatem. Piotr I Wielki zrealizował wi

ę

c swój plan otwarcia dla Rosji

„okna na

ś

wiat”. Kontynuował te

ż

intensywnie budow

ę

Sankt Petersburga i ju

ż

w 1712 r. przeniósł do

tego miasta stolic

ę

imperium. W dniu pokoju nysztadzkiego przybrał tytuł cesarza Wszechrosji.

Po zwyci

ę

stwie połtawskim Piotr I mógł ju

ż

wzgl

ę

dnie swobodnie przyst

ą

pi

ć

do realizacji swego

drugiego wielkomocarstwowego celu, jakim było wyparcie Turków za Morze Czarne. To te

ż

ju

ż

w 1710

r. rozpo-cz

ą

ł działania wojenne przeciw nim w Mołdawii, zreszt

ą

po wcze

ś

niejszym wypowiedzeniu

Rosji wojny przez Wysok

ą

Port

ę

. Nie uzyskał jednak

ż

e powodzenia i szybko wycofał si

ę

z wojny,

zawieraj

ą

c pokój za cen

ę

oddania Turcji twierdzy Azow nad Donem, zniszczenia kilku innych oraz

znacznej kontrybucji. Oczywi

ś

cie strategiczny cel jej pokonania pozostał bez zmian, lecz jego

realizacja zaj

ę

ła jeszcze sie-demdziesi

ą

t lat.

Równie

ż

n

ę

c

ą

cym i perspektywicznym celem Rosji było opanowanie i kolonizacja północnej i

ś

rodkowej Azji. Piotr I w 1717 r. podj

ą

ł ekspedycj

ę

wojskow

ą

do Azji

Ś

rodkowej, a na flance

południowej wszcz

ą

ł wojn

ę

z Persj

ą

, zdobywaj

ą

c dla Rosji pas terenów wzdłu

ż

południowych brzegów

Morza Kaspijskiego.
Piotr I Wielki zmarł w 1725 r. Na krótko nast

ę

pczyni

ą

po nim została jego

ż

ona Katarzyna I,

Katarzyna I (1725-1727)

- carowa Rosji,

ż

ona Piotra I Wielkiego (1685-1725).

Zgodnie z testamentem Piotra I, tron cesarski po nim przej

ę

ła jego

ż

ona Katarzyna, która została

koronowana jeszcze w 1724 r. Faktycznie rz

ą

dy, w jej imieniu, sprawował ksi

ążę

Aleksander

Mienszykow, który przewodniczył specjalnie utworzonej 6-osobowej Najwy

ż

szej Tajnej Radzie,

b

ę

d

ą

cej organem doradczym carowej. Katarzyna wkrótce ci

ęż

ko zachorowała i umarła po dwóch

latach rz

ą

dów. Historia za-notowała tylko jedn

ą

istotn

ą

jej decyzj

ę

, zawart

ą

w testamencie. Mianowicie

wyraziła w nim wol

ę

, aby nast

ę

pc

ą

na tronie po jej

ś

mierci został Piotr II, wnuk Piotra I, a syn

Aleksego. Po nim władcami miały by

ć

kolejno Anna i El

ż

bieta, córki Piotra I.

Piotr II (1727-30)

- wnuk cara Piotra I (1678-1682).

W chwili przej

ę

cia tronu po Katarzynie I (1725-1727) Piotr II miał 12 lat. Rz

ą

dy regencyjne, zgodnie z

wol

ą

Katarzyny I, wyra

ż

on

ą

w jej testamencie, miały sprawowa

ć

obie córki Piotra I, Anna i El

ż

bieta,

pospołu z Najwy

ż

sz

ą

Tajn

ą

Rad

ą

. Faktycznie car-chłopiec znajdował si

ę

pod opieka i przemo

ż

nym

wpływem ksi

ę

cia Aleksandra Mienszykowa, wówczas najbogatszego bojara w Rosji. Miał on i jego

rodzina wielkie plany wykorzystania młodego cara dla swych rozlicznych interesów i nawet zar

ę

czył go

w wieku 12 lat, ze sw

ą

córk

ą

, Mari

ą

. Ale Piotr poprzez swego przyjaciela rówie

ś

nika Iwana

Dołgorukiego zwi

ą

zał si

ę

blisko z ksi

ążę

c

ą

rodzin

ą

Dołgorukich, zwa

ś

nion

ą

z rodem Mienszykowów.

Wkrótce te

ż

znienawidził ksi

ę

cia Mienszykowa i zarz

ą

dził zesłanie go wraz z rodzin

ą

na dalek

ą

Syberi

ę

, a ich wielkie maj

ą

tki nakazał skonfiskowa

ć

.

W 1730 r. Piotr II umarł na osp

ę

, gdy miał 15 lat.

Anna (1730-1740)

- carowa Rosji, córka Iwana V, brata cara Fiodora III.

Zgodnie z testamentem Katarzyny I, rz

ą

dy w Rosji po Piotrze II miały sprawowa

ć

kolejno córki Piotra I,

Anna i El

ż

bieta. Tymczasem Anna zmarła dwa lata wcze

ś

niej, za

ś

przej

ę

cie tronu przez El

ż

biet

ę

nie

było na r

ę

k

ę

Dołgorukim, którzy zamierzali przechwyci

ć

pełni

ę

władzy w swe r

ę

ce. Spowodowali wi

ę

c,

ż

e carow

ą

została Anna, córka Iwana V, starszego brata Piotra I. Była ona wdow

ą

po niemieckim

ksi

ę

ciu Kurlandii, gdzie od 19 lat przebywała. Dołgorukim wydawało si

ę

bowiem,

ż

e oderwana od

ś

rodowiska rosyjskiego, łatwiej pozwoli sob

ą

manipulowa

ć

.

Faktycznie nie interesowały j

ą

prawie zupełnie sprawy pa

ń

stwowe, zajmowała si

ę

osobi

ś

cie jedynie

dworem, balami oraz strojami. Natomiast wa

ż

niejsze stanowiska w pa

ń

stwie przejmowali Niemcy, pod

którymi wpływami carowa si

ę

znajdowała. Realnie rz

ą

dy w Rosji sprawował jej faworyt Ernst Biron,

utworzona przez niego Tajna Kancelaria i Gabinet (trzech ministrów). Niemieccy zarz

ą

dcy szybko

odsun

ę

li od władzy wszechwładn

ą

dot

ą

d rodzin

ę

Dołgorukich, która zesłana została na Sybir, akurat

do tej samej miejscowo

ś

ci, w jakiej za ich spraw

ą

przebywali wcze

ś

niej Mienszykowie. Zlikwidowana

te

ż

została Najwy

ż

sza Tajna Rada.

Za panowania carowej Anny rozszerzone zostały znacznie przywileje szlachty bojarskiej, Rosja
prowadziła wojn

ę

z Turcja z umiarkowanymi sukcesami i odst

ą

piła Persji pas terenów wzdłu

ż

południowych wybrze

ż

y Morza Kaspijskiego, zdobytych przez Piotra I. Zawarty te

ż

został tzw. traktat

"trzech czarnych orłów", w którym Rosja, Austria i Prusy zobowi

ą

zywały si

ę

wzajemnie,

ż

e nie

dopuszcz

ą

do powrotu Stanisława Leszczy

ń

skiego na tron Polski.

Carowa Anna wyznaczyła na swego nast

ę

pc

ę

Iwana VI (1740-1741), wnuka swej siostry Katarzyny,

b

ę

d

ą

cej

ż

on

ą

niemieckiego ksi

ę

cia meklemburskiego.

Iwan VI (1740-1741)

- car Rosji, wnuk Katarzyny, siostry carowej Anny (1730-1740).

Iwan VI, gdy wyznaczony został na cara miał raptem dwa miesi

ą

ce

ż

ycia. Rz

ą

dy regencyjne w imieniu

niemowl

ę

cia sprawowa

ć

miał niemiecki ksi

ążę

Ernst Biron, faworyt zmarłej carowej Anny. Ale rychło

rozgorzała walka o tron carski pomi

ę

dzy niemieckimi koteriami dworskimi. Biron został aresztowany,

za

ś

regencj

ę

przej

ę

ła matka cara-niemowl

ę

cia. To wszystko bardzo nie podobało si

ę

elitom bojarskim,

zawi

ą

zali oni spisek i w drodze zamachu stanu, zgodnie z testamentem Katarzyny I, carow

ą

obwołano

córk

ę

Piotra I Wielkiego, El

ż

biet

ę

.

El

ż

bieta (1741-1762)

- carowa Rosji, córka Piotra I Wielkiego

(1685-1725)
El

ż

bieta, druga córka Piotra została imperatorow

ą

w wyniku przewrotu

pałacowego, skierowanego przeciwko panosz

ą

cym si

ę

na dworze

carskim wielkorz

ą

dcom niemieckim, sprawuj

ą

cych regencj

ę

nad

nieletnim Iwanem VI (1740-1741). Pozbawiła władzy kilku Niemców,
piastuj

ą

cych wysokie urz

ę

dy, ale i tak wpływy niemieckie utrzymały si

ę

w Rosji nadal.
Carowa znacznie poszerzyła przywileje szlachty. Mi

ę

dzy innymi mogli

oni zsyła

ć

chłopów, za ró

ż

ne przewinienia, na dalek

ą

Syberi

ę

, lecz

tylko w wieku do 45 lat i sprawnych do pracy. Chodziło bowiem o
zasiedlenie i zagospodarowanie surowych terytoriów azjatyckich.
Zniesione zostały dotychczasowe wewn

ę

trzne cła, które wpływały

hamuj

ą

co na handel, wiele zrobiono w dziedzinie o

ś

wiaty i kultury. Za

panowania El

ż

biety zbudowany został m. in. barokowy Pałac Zimowy,

rezydencja carów w Petersburgu.
W 1757 r. Rosja wł

ą

czyła si

ę

do wojny siedmioletniej, toczonej

przeciwko Prusom przez Austri

ę

i Francj

ę

. Wojska rosyjskie zaj

ę

ły tereny od Królewca po Berlin,

stwarzaj

ą

c w 1762 r. sytuacj

ę

blisk

ą

kapitulacji króla Prus Fryderyka II. Lecz wtedy wła

ś

nie zmarła

cesarzowa, za

ś

jej nast

ę

pca Piotr III nakazał natychmiastowy odwrót zwyci

ę

skiej armii rosyjskiej.

Swego nast

ę

pc

ę

wyznaczyła El

ż

bieta ju

ż

20 lat przed sw

ą

ś

mierci

ą

. Był nim syn siostry Anny, ksi

ążę

niemieckiego Holsztynu, Piotr III .

Piotr III (1763)

- imperator Rosji, ksi

ążę

Holsztynu, syn Anny, siostry carowaj El

ż

biety (1741-1762)

Piotr III, jako potomek Piotra I Wielkiego ze strony matki, był niemieckim ksi

ę

ciem Holsztynu. W 1745

r. powrócił do Rosji, przeszedł na prawosławie i o

ż

enił si

ę

z ksi

ęż

niczk

ą

niemieck

ą

Zofi

ą

Anhalt-

Zerbst, która przybrała imi

ę

Katarzyny. Piotr III uwielbiał Prusy i ich króla Fryderyka II, a nienawidził

Rosji. Dlatego te

ż

po doj

ś

ciu do władzy natychmiast zarz

ą

dził przerwanie wojny z Prusami, zawarł z

nimi sojusz i wycofał zwyci

ę

skie wojska rosyjskie spod Berlina. Owocowało to nienawi

ś

ci

ą

ze strony

szlachty rosyjskiej. Po półrocznych rz

ą

dach został zamordowany przez spiskowców, oficerów gwardii.

Cesarzow

ą

okrzykni

ę

to jego

ż

on

ę

Katarzyn

ę

II, stuprocentow

ą

Niemk

ę

.

Katarzyna II (1762-1796)

- caryca Rosji,

ż

ona cara Piotra III

(1763)
Urodziła si

ę

w 1729 r. w Szczecinie, jako córka niemieckiego ksi

ę

cia

Christiana Augusta w prowincji Anhalt-Zelbst. Na chrzcie otrzymała
imiona Sophie Friederike Auguste. W 1745 r. po

ś

lubiła ksi

ę

cia

holszty

ń

skiego Piotra Ulryka, pó

ź

niejszego cara rosyjskiego Piotra III.

W 1762 r., po półrocznych rz

ą

dach, został on zamordowany i carow

ą

została jego

ż

ona, która przybrała imi

ę

Katarzyny II. Katarzyna II była

bystra, inteligentna, bardzo urodziwa i dobrze rozumiała interesy Rosji
jako mocarstwa. Przede wszystkim zerwała

ś

wie

ż

y sojusz z Prusami i

potwierdziła dekret Piotra III o uprawnieniach dla szlachty, czym
zyskała sobie jej uznanie. W ci

ą

gu swego długiego panowania

uczyniła bardzo wiele, zarówno w dziedzinie stosunków
zagranicznych, jak i wewn

ę

trznych, dla wzmocnienia pot

ę

gi pa

ń

stwa,

władzy centralnej i absolutyzmu panuj

ą

cego. W okresie jej rz

ą

dów

terytorium Rosji znacznie si

ę

powi

ę

kszyło, a ludno

ść

z 20 wzrosła do

ok. 35 mln. Przyczyniło si

ę

do tego, mi

ę

dzy innymi, zorganizowanie

masowego osadnictwa kolonistów niemieckich na górnym Powoł

ż

u, gdzie zapewniono im ulgi

podatkowe, wolno

ść

wyznania i opiek

ę

prawn

ą

.

W latach 1762-66 przeprowadzono w Rosji sekularyzacj

ę

dóbr duchownych. Cerkwie i klasztory

przeszły na utrzymanie skarbu pa

ń

stwowego, który przej

ą

ł posiadane przez nie maj

ą

tki ziemskie,

obejmuj

ą

ce około 900 tysi

ę

cy poddanych. Grunty u

ż

ytkowane bezpo

ś

rednio przez chłopów zostały

przekazane im na własno

ść

, a obowi

ą

zki pa

ń

szczy

ź

niane nieco pomniejszone.

Katarzyna II była bardzo aktywna w sprawach stosunków z Polsk

ą

. Po

ś

mierci w 1763 r. króla

polskiego Augusta III Wettina, jego nast

ę

pc

ą

, za jej

żą

daniem i działaniem, został stolnik litewski

Stanisław August Poniatowski. Był on byłym faworytem Katarzyny II, a koronacja odbyła si

ę

25

listopada 1764 r., w dniu imienin protektorki. Cz

ęś

ciowo z jej inspiracji w 1767 r. zawi

ą

zała si

ę

w

Radomiu Konfederacja Generalna przeciwko królowi i reformom Familii, jak nazywano stronnictwo
Czartryskich. Gdy potem sejm konfederacyjny 1767-1768 uchwalił tzw. Prawa Kardynalne, to poseł
rosyjski Nikołaj Wasiliewicz Repnin sprawił,

ż

e gwarantem tych praw została Rosja.

Na Sejmie Repninowskim, prócz utrzymania dotychczasowych praw szlacheckich, zgłoszone zostały
te

ż

m.in. postulaty równouprawnienia innowierców. Głównie przeciwko tym zamiarom konserwatywna

szlachta zorganizowała w lutym 1768 r. Konfederacj

ę

barsk

ą

, jaka wszcz

ę

ła wojn

ę

domow

ą

przeciwko

królowi i przeciwko Rosji w obronie starej wolno

ś

ci szlacheckiej i niepodległo

ś

ci. Gdy wojska rosyjskie

spacyfikowały konfederatów w Barze, przenie

ś

li oni działania wojenne na Ukrain

ę

, licz

ą

c na wł

ą

czenie

si

ę

do wojny Turcji. Wybuchło tam wtedy powstanie pa

ń

szczy

ź

nianego chłopstwa ukrai

ń

skiego

przeciwko Polakom. Katarzyna II odegrała w nim dwuznaczn

ą

rol

ę

. Wpierw po cichu je poparła, a

nast

ę

pnie pomogła wojskom koronnym w jego stłumieniu.

Faktycznie rosyjskie walki z konfederatami barskimi wykorzystała Turcja i w pa

ź

dzierniku 1768 r.

wypowiedziała wojn

ę

Rosji. Katarzyna II zaproponowała wówczas Stanisławowi Poniatowskiemu

przyst

ą

pienie Rzeczypospolitej do wojny z Turcj

ą

i gotowa była odda

ć

pod jego naczelne dowództwo

równie

ż

wojska rosyjskie. Obie propozycje król Polski odrzucił. Wojna rosyjsko-turecka rozwijała si

ę

niepomy

ś

lnie dla Turcji, mi

ę

dzy innymi rosyjska flota bałtycka, po opłyni

ę

ciu Europy, w bitwie w

Zatoce Czesme

ń

skiej w 1770 r. zniszczyła tureck

ą

marynark

ę

wojenn

ą

. Wojna trwała do 1774 r. i

zako

ń

czyła si

ę

korzystnie dla Rosji, która powi

ę

kszyła swe terytorium w rejonie Krymu, uzyskała

szerszy dost

ę

p do Morza Czarnego, prawo korzystania z przejazdu swych statków i okr

ę

tów

wojennych przez Bosfor, nast

ą

piło uniezale

ż

nienie Chanatu Krymskiego od Turcji itp.

Z kolei zaanga

ż

owanie Rosji w wojnie z Turcj

ą

postanowił wykorzysta

ć

król pruski Fryderyk II dla

zaj

ę

cia Pomorza Gda

ń

skiego, oddzielaj

ą

cego jego prowincj

ę

Magdeburgi

ę

od Prus Ksi

ążę

cych.

Zaproponował wi

ę

c rozbiór Rzeczypospolitej pomi

ę

dzy Prusy, Rosj

ę

i Austri

ę

. Po dłu

ż

szym wahaniu

Katarzyna II, która była raczej zainteresowana w utrzymaniu w cało

ś

ci Rzeczypospolitej, jako swego

protektoratu, uległa namowom i zgodziła si

ę

na rozbiór niesfornej Polski. Podpisanie traktatów

rozbiorowych nast

ą

piło w Petersburgu 5 sierpnia 1772 r. Rosja zaj

ę

ła tereny wokół Połocka, Witebska,

Mohylewa i Orszy, utrzymuj

ą

c nadal swój protektorat nad reszt

ą

Rzeczypospolitej.

Jeszcze w czasie trwania wojny rosyjsko-tureckiej o Krym, w styczniu 1773 r., na Powoł

ż

u w Rosji wy-

buchło wielkie powstanie chłopskie. Jego przywódca, zbieg z armii rosyjskiej, Jemielian Wasiliewicz
Pu-gaczow, podawał si

ę

za cara Piotra III, niby cudem ocalonego z zamachu na jego

ż

ycie.

Mistyfikacja ta miała na celu zyskanie przychylno

ś

ci ludno

ś

ci chłopskiej, która z władz

ą

carsk

ą

wi

ą

zała

nadziej

ę

na popraw

ę

swego bytu. Faktycznie powstanie poparte zostało z entuzjazmem przez ludno

ść

wiejsk

ą

całego Powoł

ż

a, a tak

ż

e przez robotników manufaktur i hut na Uralu,

ż

yj

ą

cych te

ż

w wielkiej

n

ę

dzy. Tysi

ę

czne oddziały Pugaczowa odbyły daleki rajd wzdłu

ż

rzek Uralu, Kamy i Wołgi,

zdobywaj

ą

c liczne miasta i siej

ą

c popłoch w

ś

ród szlachty i ziemia

ń

stwa. Powstanie trwało prawie 3

lata i stłumione zostało dopiero przez oddziały wojskowe Suworowa, ju

ż

po zako

ń

czeniu wojny z

Turcj

ą

. Przywódca rebelii Pugaczow został stracony publicznie w styczniu 1775 roku w Moskwie na

placu Bołotnym.
Powstanie wykazało słabo

ść

i nieudolno

ść

władz terenowych, wi

ę

c Katarzyna II dokonała gruntownej

reformy struktur administracyjnych Rosji. Imperium podzielono na 50 guberni po 300-400 tysi

ę

cy

miesz-ka

ń

ców ka

ż

da, a te na powiaty po 20-30 tys. ludzi, okre

ś

lone te

ż

zostały

ś

ci

ś

le kompetencje

organów i urz

ę

dów zarz

ą

dzaj

ą

cych, s

ą

dowych i skarbowych. Utwierdzono prawa i zwi

ę

kszono zakres

samorz

ą

dno

ś

ci szlachty, wprowadzono ró

ż

ne przywileje dla miast, których celem była stymulacja

rozwoju kapitału handlowego i manufaktur. Oczywi

ś

cie decyzje zasadnicze, wojsko i polityka

zagraniczna zachowane zostały nadal w gestii władzy centralnej, to jest absolutystycznego
imperatora.
W polityce zagranicznej Katarzyna II starała si

ę

zachowa

ć

dystans do wszelkich konfliktów,

rozgrywaj

ą

-cych si

ę

w

ś

rodkowej czy zachodniej Europie. Np. nie przył

ą

czyła si

ę

do blokady

handlowej Ameryki Północnej w trakcie trwaj

ą

cej tam wojny niepodległo

ś

ciowej przeciwko Anglii.

Natomiast dyplomacja rosyjska nieustannie koncentrowała si

ę

na regionie Morza Czarnego. W 1783 r.

zmuszono chana krymskiego do abdykacji i natychmiast wojska carskie zaj

ę

ły Półwysep Krymski i

wszystkie pozostałe tereny Chanatu Krymskiego. Od razu rozpocz

ę

to te

ż

wielk

ą

, planow

ą

kolonizacj

ę

nowych terenów, przesiedlaj

ą

c dziesi

ą

tki tysi

ę

cy chłopów, głównie z Powoł

ż

a, oraz zakładaj

ą

c szereg

nowych miast i portów, jak Symferopol, Sewastopol, Cherso

ń

, Odessa i inne.

Faktycznie rozwój gospodarczy Krymu i całego północnego wybrze

ż

a Morza Czarnego był bardzo

szybki. By o tym przekona

ć

si

ę

naocznie, Katarzyna II urz

ą

dziła w 1787 r. uroczyst

ą

wypraw

ę

swego

dworu na te nowe ziemie, których pozyskanie dla Rosji było głównym jej celem, jako cesarzowej
imperium. W trakcie podró

ż

y spotkała si

ę

w Kaniowie nad Dnieprem z królem Polski St. Poniatowskim,

swym kochankiem sprzed ponad trzydziestu lat, a w Chersoniu z cesarzem austriackim, Józefem II.
Zarz

ą

dca południowej Rosji ksi

ążę

G. Potiomkin nie szcz

ę

dził pieni

ę

dzy i stara

ń

, by dostojnym

go

ś

ciom jak najlepiej zaprezentowa

ć

swe osi

ą

gni

ę

cia, kazał nawet pobudowa

ć

makiety wiosek (''wsie

potiomkinowskie'') które ogl

ą

dane z daleka, miały

ś

wiadczy

ć

o zaludnieniu pustych stepów.

Przez cały XVIII w. trwała te

ż

kolonizacja rosyjska północnej cz

ęś

ci kontynentu azjatyckiego. Do 1784

r. Rosjanie zaj

ę

li ju

ż

ostatnie dalekowschodnie terytoria Azji, to jest Kamczatk

ę

i Półwysep Czukocki, a

tak

ż

e opanowali Alask

ę

na kontynencie Ameryki Północnej. Wsz

ę

dzie tam budowali drewniane forty i

osady handlowe.
W 1787 r. Turcja, nie mog

ą

c przebole

ć

straty Krymu, wdała si

ę

w czwart

ą

ju

ż

wojn

ę

z Rosj

ą

.

Pocz

ą

tko-wo Rosjanie, i sprzymierzeni Austriacy, ponosili kl

ę

ski, co zach

ę

ciło równie

ż

Szwecj

ę

do

wypowiedzenia wojny Rosji. Ale po 1789 r. sytuacja wojenna si

ę

odmieniła. Pierwsza z wojny wycofała

si

ę

Szwecja, nie uzyskuj

ą

c

ż

adnych sukcesów. Jako druga Austria, a to na skutek

ś

mierci cesarza

Józefa II. Za

ś

po serii kl

ę

sk w Mołdawii i nad Dunajem, o pokój poprosiła tak

ż

e Turcja. Traktat

pokojowy z 1792 r. potwierdził wszystkie dotychczasowe zdobycze Rosji na północ od Morza
Czarnego.
Po zawarciu pokoju z Turcj

ą

, Katarzyna II mogła spokojnie zwróci

ć

wzrok na zachód od imperium. A

działo si

ę

tam wiele. We Francji od 1789 r. rozwijała si

ę

rewolucja społeczna i zaczynała si

ę

formowa

ć

przeciwko niej koalicja absolutystycznych monarchii Anglii, Holandii, Austrii i Prus. Natomiast w
s

ą

sied-niej Rzeczypospolitej Sejm Wielki w Warszawie uchwalił w 1791 r. now

ą

konstytucj

ę

ustrojow

ą

.

W Pol-sce od 1780 r. nie było wojsk rosyjskich, znajdowała si

ę

ona wprawdzie pod politycznym

protektoratem Rosji, lecz w zasadzie rz

ą

dziła si

ę

sama, cho

ć

raczej nie najlepiej. Lecz zmiana ustroju

w Polsce, na wzór haseł rewolucji francuskiej, oraz zapowied

ź

przekazania tronu po

ś

mierci St.

Poniatowskiego elek-torowi saskiemu Fryderykowi, wnukowi Augusta III, były dla Katarzyny II nie do
przyj

ę

cia. To te

ż

wsparła z cał

ą

moc

ą

i wojskiem Konfederacj

ę

Targowick

ą

, zawi

ą

zan

ą

w maju 1792 r.

przez polskich magnatów w celu obalenia Konstytucji 3 Maja i króla St. Poniatowskiego.
Rozpocz

ę

ła si

ę

wojna rosyjsko-polska. Polskie wojska królewskie nie miały szans w walkach z

przewa-

ż

aj

ą

cymi siłami rosyjskimi, które okupowały wnet wi

ę

ksz

ą

cz

ęść

kraju, wraz z Warszaw

ą

, a

wojewódz-two Pozna

ń

skie zaj

ę

te zostało przez Prusy. Władz

ę

w kraju przej

ę

li konfederaci. Wszak nie

na długo, gdy

ż

na wniosek króla pruskiego Fryderyka Wilhelma II w kwietniu 1793 r. przeprowadzony

został II roz-biór Rzeczypospolitej pomi

ę

dzy Rosj

ę

i Prusy. Rosji przypadły rozległe tereny na wschód

od Pi

ń

ska, Niemna i Zbrucza.

Przeciwko tym decyzjom rozbiorowym wybuchło w Polsce w marcu 1794 r. spontaniczne powstanie
na-rodowe, kierowane przez gen. Tadeusza Ko

ś

ciuszk

ę

, które przerodziło si

ę

w wojn

ę

z

rozproszonymi wojskami rosyjskimi i pruskimi. Ostatecznie powstanie ko

ś

ciuszkowskie zostało

stłumione a w 1795 r. dokonany został trzeci, całkowity III rozbiór Polski pomi

ę

dzy Rosj

ę

, Prusy i

Austri

ę

. Rosji przypadły Li-twa, Grodzie

ń

szczyzna i zachodnia cz

ęść

Wołynia.

Katarzyna II zamierzała tak

ż

e wyst

ą

pi

ć

zbrojnie przeciwko Wielkiej Rewolucji Francuskiej. W latach

1792-95 było to niemo

ż

liwe wobec zaanga

ż

owania si

ę

w wojn

ę

, rozbiory i powstanie w Polsce.

Dopiero w 1795 r. Rosja mogła przyst

ą

pi

ć

do koalicji antyfrancuskiej, jak

ą

zawi

ą

zały monarchie

zachodnie. Przygotowywano realnie 60-tys. korpus wojskowy, wszak bez wi

ę

kszego po

ś

piechu. W

trakcie tych przygotowa

ń

, 17 listopada 1796 r., cesarzowa Rosji Katarzyna II zmarła w Carskim Siole

w pobli

ż

uPetersburga, prze

ż

ywszy 67 lat.

Nast

ę

pc

ą

Katarzyny został jej syn Paweł II.

Paweł I (1796-1801)

- car Rosji, syn Katarzyny II (1762-1796).

Jedn

ą

z jego pierwszych decyzji Pawła I, jako imperatora Rosji, było

zwolnienie z twierdzy w Petersbur-gu gen. Tadeusza Ko

ś

ciuszk

ę

.

Wolno

ść

t

ę

Ko

ś

ciuszko opłacił zreszt

ą

przysi

ę

g

ą

wiernopodda

ń

cz

ą

.

Za-przyja

ź

nili si

ę

nawet obaj, a Paweł I chciał podarowa

ć

Ko

ś

ciuszce

1000 „dusz”, który uprosił o zamian

ę

ich na 60 tys. rubli. To był wielki

maj

ą

tek, jaki umo

ż

liwił Ko

ś

ciuszce wyjazd po raz drugi do Ameryki,

sk

ą

d jednak

ż

e po kilkunastu miesi

ą

cach wrócił do Europy,

zamieszkuj

ą

c w Pary

ż

u, a nast

ę

pnie w Szwajcarii.

Najwa

ż

niejszym w sprawach gospodarki wewn

ę

trznej było wydanie

przez Pawła I manifestu, ogranicza-j

ą

cego prac

ę

pa

ń

szczy

ź

nian

ą

chłopów na rzecz obszarników do trzech dni w tygodniu. Pozostałe 3
dni mieli po

ś

wi

ę

ca

ć

na prac

ę

na własnej ziemi, za

ś

niedziela miała by

ć

wolna od pracy. W niewielkim stopniu, ale jednak, ul

ż

yło to doli

pa

ń

szczy

ź

nianych chłopów rosyjskich.

W sprawach polityki zagranicznej Paweł I kontynuował działania matki,
Katarzyny II. Przyst

ą

pił do koalicji z Angli

ą

, Austri

ą

i Turcj

ą

,

wypowiedział wojn

ę

rewolucyjnej Francji i wysłał wojska ekspedycyjne

do Italii przeciwko Francuzom. Cz

ęść

wojsk przetransportowana została na statkach floty

czarnomorskiej na Sycyli

ę

, sk

ą

d zaatakowały one południow

ą

Itali

ę

. Wi

ę

ksze oddziały, pod

dowództwem Suworowa, zaj

ę

ły cał

ą

francusk

ą

, północn

ą

Itali

ę

i przez Alpy przebiły si

ę

nad Ren.

Jeszcze inne oddziały rosyjskie, wraz z Anglikami, wzi

ę

ły udział w desancie morskim na Holandi

ę

. Na

wszystkich tych trzech frontach sojusznicy faktycznie pozostawili Rosjan bez wsparcia ze swej strony i
rozgoryczony Paweł I wycofał swe wojska ekspedycyjne do Rosji.
Paweł I nie był lubiany przez szlacht

ę

i arystokracj

ę

rosyjsk

ą

za próby umniejszenia ich przywilejów,

niespodziewane dymisje i poni

ż

anie podwładnych. To te

ż

w 1801 r. doszło do zawi

ą

zania spisku kilku

wy

ż

szych oficerów, którzy po opanowaniu pałacu imperatora, za

żą

dali jego dymisji na rzecz syna.

Gdy odmówił, w zamieszaniu, został zabity.
Po

ś

mierci w 1801 r. cara Pawła I tron po nim obj

ą

ł jego syn 23-letni Aleksander I

7. Rosja w XIX wieku

Wojny Napoleo

ń

skie, Kongres Wiede

ń

ski (1815), wielkie mocarstwo zewn

ę

trzne, kl

ę

ska wojny

krymskiej (1853-1856), penetracja Azji

Ś

rodkowej; wielkie problemy wewn

ę

trzne, wojna rosyjsko-

japo

ń

ska, rewolucja 1905.

Władcy: Aleksander I (1801-1825) - pogromca napoleo

ń

skiej Francji; Mikołaj I (1825-1855) - wojny

na Bałkanach; Aleksander II ( 1855-1881) - reformowanie Rosji; Aleksander III (1881-1894) - zabity

przez spiskowców; Mikołaj II ( (1894-1917)

Aleksander I (1801-1825)

- cesarz Rosji, syn Pawła I (1796-1801), z dynastii Romanowów.

Aleksander pierwszy był wszechstronnie wykształcony, miał 23 lata
gdy przejmował rz

ą

dy w Rosji. Pierwsze jego liczne dekrety

dotyczyły rehabilitacji ludzi usuni

ę

tych przez Pawła I z urz

ę

dów i

wojska, zwi

ę

kszenia roli senatu, zniesienia podda

ń

stwa chłopów w

guberniach nadbałtyckich, likwidacji cenzury ksi

ąż

ek, zakazu

stosowania tortur w

ś

ledztwie, liberalizacji handlu zagranicznego i

reform w szkolnictwie. Utworzone zostały Uniwersytety w
Charkowie i Kazaniu oraz reaktywowany Uniwersytet Wile

ń

ski z

polskim j

ę

zykiem nauczania. Był przyjazny Polakom, jego przyjaciel

Adam Czartoryski był ministrem spraw zagranicznych.
Nowy cesarz starał si

ę

zachowa

ć

neutralno

ść

w sprawach

europejskich i w 1801 r. Rosja zawarła traktat o pokoju i przyja

ź

ni z

Francj

ą

, a w 1802 r. z Prusami. Przyjazne stosunki z Francj

ą

uległy

jednak

ż

e powa

ż

nej erozji po ogłoszeniu si

ę

przez Napoleona I

Bonapartego do

ż

ywotnim konsulem, a pó

ź

niej cesarzem, i po

zamordowaniu ewentualnego kandydata do tronu francuskiego,
Ludwika XVII z rodu Kondeuszów. Ostatecznie w 1805 r. Rosja
przyst

ą

piła do koalicji antyfrancuskiej, zawi

ą

zanej przez Angli

ę

,

Austri

ę

i Szwecj

ę

. Zgodnie z warunkami paktu, w trakcie najazdu

wojsk francuskich na Austri

ę

w 1806 r. i Prusy w 1807 r. w bitwach pod Austerlitz, Iław

ą

i Frydlandem

uczestniczył rosyjski korpus wojskowy marsz. Michała Kutuzowa.
Po zwyci

ę

stwach Napoleona I i okupacji przez jego armie Austrii, a pó

ź

niej równie

ż

Prus, Aleksander I

spotkał si

ę

z Napoleonem I Bonaparte 7 lipca 1807 r. w Tyl

ż

y nad Niemnem, gdzie obaj cesarze

zawarli traktat pokojowy. Aleksander I nie chciał bowiem, by Rosja prowadziła wojn

ę

z Francj

ą

w

pojedynk

ę

, za

ś

Napoleon uczynił ró

ż

ne koncesje na rzecz Rosji. Przypadł jej m.in. obwód białostocki

po pobiciu Prus, za

ś

po roku, po kolejnej wojnie francusko-austriackiej tak

ż

e obwód Tarnopolski.

Wcze

ś

niej w 1801 r. Rosja zawładn

ę

ła terytorium Gruzji na Kaukazie. Spowodowało to wieloletni

ą

jej

wojn

ę

z Persj

ą

, która doznała licznych pora

ż

ek. Mi

ę

dzy innymi Rosjanie zaj

ę

li Dagestan i północny

Azerbejd

ż

an z Baku nad Morzem Kaspijskim. Wojna ta trwała, z przerwami do 1813 r. W latach 1806-

12 Rosja prowadziła te

ż

wojn

ę

z Turcj

ą

. Działania wojenne obejmowały tereny Mołdawii oraz

Wołoszczyzny i wi

ą

zały si

ę

równie

ż

z powstaniem narodowym o niepodległo

ść

Serbii. Ostatecznie po

kilkuletnim rozejmie został zawarty w maju 1812 r. traktat pokojowy w Bukareszcie, zgodnie z którym
Rosja uzyskała Besarabi

ę

, a Serbowie autonomi

ę

w ramach imperium tureckiego. Natomiast w lutym

1808 r. Rosja wyst

ą

piła przeciwko Szwecji, zajmuj

ą

c, po krótkiej wojnie, cał

ą

Finlandi

ę

i wyspy

Alandzkie na Bałtyku.
Od 1811 r. obaj cesarze Napoleon I Bonaparte i Aleksander I prowadzili intensywne przygotowania do
wojny, narastała nieufno

ść

mi

ę

dzy nimi i mno

ż

yły si

ę

konflikty francusko-rosyjskie. Za

ś

w czerwcu

1812 r. Wielka Armia Napoleona I Bonapartego, zło

ż

ona ze wszystkich narodów zachodniej i

ś

rodkowej Europy kontynentalnej, licz

ą

ca ok. 450 tys. ludzi, przekroczyła graniczn

ą

rzek

ę

Niemen i

ruszyła szlakiem przez Smole

ń

sk na Moskw

ę

.

Rosja dysponowała trzema armiami z nieco powy

ż

ej 270 tys.

ż

ołnierzy, które Napoleon zamierzał

pobi

ć

w oddzielnych bitwach. Lecz Rosjanie zastosowali taktyk

ę

cofania si

ę

głównych sił, niszczenia

wszystkiego na trasach przemarszu wojsk francuskich oraz napa

ś

ci na rozproszone oddziały i

transporty zaopatrzeniowe przeciwnika. W tej sytuacji zdobycie Moskwy nic nie dało Napoleonowi. Na
jego propozycje pokojowe Aleksander I w ogóle nie odpowiadał, najwidoczniej licz

ą

c na zarysowuj

ą

c

ą

si

ę

mo

ż

liwo

ść

całkowitego rozbicia armii Napoleona. Tak te

ż

si

ę

stało. Marszałek Kutuzow i „generał

mróz” sprawili,

ż

e na pozycje wyj

ś

ciowe nad Niemnem wróciło jedynie ok. 6 procent stanu

pocz

ą

tkowego Wielkiej Armii.

Ostatecznie wojn

ę

z Francuzami zako

ń

czyli Rosjanie w marcu 1814 r. w Pary

ż

u. Aleksander I sp

ę

dził

w stolicy Francji dwa miesi

ą

ce, goszcz

ą

c w pałacu ksi

ę

cia Talleyranda, który przy jego pomocy

organizował

ż

ycie polityczne Francji po upadku Napoleona I Bonaparte. Pó

ź

niej udał si

ę

do Anglii,

Petersburga i do Wiednia na Kongres Pokojowy. Jako „wyzwoliciel Europy” był jednym z trzech
głównych autorów postanowie

ń

Kongresu, obok ministra spraw zagranicznych Austrii, Klemensa

Metternicha i przedstawiciela Francji Charles Talleyranda.
Układy wiede

ń

skie zwie

ń

czone zostały zawarciem w Pary

ż

u tzw. „

Ś

wi

ę

tego Przymierza” pomi

ę

dzy

Prusami, Austri

ą

i Rosj

ą

, która była głównym jej ogniwem. Przył

ą

czyło si

ę

potem do niego wiele

innych pa

ń

stw. Funkcjonowanie paktu odcisn

ę

ło znacz

ą

ce pi

ę

tno w polityce europejskiej, przynajmniej

do połowy XIX w. W przypadku zaistnienia, gdzie

ś

w Europie, powsta

ń

, rewolucji i temu podobnych

sytuacji, zagra

ż

aj

ą

cych stabilno

ś

ci politycznej i interesom zaprzyja

ź

nionych mocarstw, wówczas ich

monarchowie spotykali si

ę

i wspólnie ustalali sposoby interwencji. W tym trybie wojska austriackie

spacyfikowały niepodległo

ś

ciowe powstanie w Neapolu w 1821 r. oraz w Piemoncie w 1822 r., za

ś

wojska francuskie przywróciły w Hiszpanii w 1822 r. rz

ą

dy królewskie po republika

ń

skiej rebelii.

To te

ż

wielkim problemem dla Aleksandra I stało si

ę

powstanie narodowo

ś

ciowe Greków w 1821 r.

przeciwko panowaniu Turcji. Rosja, dot

ą

d wspieraj

ą

ca wszelkie ruchy wolno

ś

ciowe na Bałkanach, tym

razem, zwi

ą

zana "

Ś

wi

ę

tym Przymierzem", nie interweniowała. Mimo to Grecy, acz z wielkimi ofiarami,

walczyli nieugi

ę

cie o sw

ą

niepodległo

ść

. W tym okresie Aleksander I stał si

ę

bardzo pobo

ż

ny i uległy

wobec Cerkwi prawosławnej. Kazał zlikwidowa

ć

tajne stowarzyszenia maso

ń

skie oraz Ministerstwo

Wyzna

ń

Religijnych i O

ś

wiaty, pozostawiaj

ą

c w resorcie tylko sprawy o

ś

wiaty. Umarł w listopadzie

1825 r. w trakcie jednej ze swych licznych podró

ż

y po kraju. Nast

ę

pca na tronie został jego syn

Mikołaj I.

Kongres Wiede

ń

ski (1814-1815)

- okre

ś

lił granice i ład ustrojowy w ponapoleo

ń

skiej Europie.

Kongres zwołany został we Wiedniu, stolicy Austrii, we wrze

ś

niu 1814 r. z inicjatywy czterech

zwyci

ę

skich mocarstw koalicji antyfrancuskiej: W. Brytanii, Rosji, Austrii i Prus. Wzi

ę

li w nim udział

przedstawiciele 16 pa

ń

stw europejskich, ostatnie dokumenty podpisano 8 czerwca 1915 r. Główne

decyzje zapadały w gronie przedstawicieli czterech zwyci

ę

skich mocarstw i ksi

ę

cia Talleyranda,

reprezentuj

ą

cego pokonan

ą

Francj

ę

.

Kongres Wiede

ń

ski przywrócił w znacznym stopniu stan polityczno-ustrojowy sprzed rewolucji

francuskiej, utrzymuj

ą

c rozbicie polityczne Włoch, gdzie nast

ą

pił powrót dynastii zdetronizowanych

przez Napoleona, oraz Niemiec, przy czym Zwi

ą

zek Re

ń

ski zast

ą

piony został przez Zwi

ą

zek

Niemiecki. W miejsce Ksi

ę

stwa Warszawskiego utworzono Królestwo Polskie pod protektoratem Rosji,

z królem, którym miał by

ć

ka

ż

dorazowy car Rosji, reprezentowanym bezpo

ś

rednio przez

wyznaczonego przez niego namiestnika. Wielkopolska przypadła Prusom jako Wielkie Ksi

ę

stwo

Pozna

ń

skie, Rosja otrzymała Besarabi

ę

i Finlandi

ę

, Austria prowincje Iliryjskie, Lombardi

ę

i Wenecj

ę

,

za

ś

W. Brytania Malt

ę

, Cejlon i Przyl

ą

dek Dobrej Nadziei. Z Belgii i Holandii utworzono Królestwo

Niderlandów, przywrócono Szwajcari

ę

w miejsce Republiki Helweckiej.

Na Kongresie Wiede

ń

skim zwyci

ę

skie mocarstwa ustaliły te

ż

zasady powojennej współpracy i

nast

ę

pnie zawarły w Pary

ź

u we wrze

ś

niu 1915 r. układ zwany

Ś

wi

ę

tym Przymierzem, który miał

chroni

ć

istniej

ą

ce monarchie przed ruchami rewolucyjnymi.

Mikołaj I (1825-1855)

- car Rosji, brat Aleksandra I (1789-1825), trzeci syn Pawła I, z dynastii

Romanowów.
Wobec bezpotomno

ś

ci zmarłego Aleksandra I, jego dziedzicznym nast

ę

pc

ą

powinien by

ć

drugi co do wieku brat Konstanty, b

ę

d

ą

cy wówczas

naczelnym wodzem w Królestwie Polskim. Po jego odmowie, został nim
kolejny brat Mikołaj I. Mikołaj nie był szykowany do sprawowania władzy,
otrzymał wychowanie wojskowo in

ż

ynieryjne. Miał charakter gwałtowny i

despotyczny, nie lubił

ż

adnych teorii i gardził wszelk

ą

wiedz

ą

naukow

ą

.

Swe rz

ą

dy Mikołaj I rozpocz

ą

ł od stłumienia powstania „dekabrystów”. Tak

nazwano pó

ź

niej rozgał

ę

ziony spisek oficerów szlacheckich, którzy

zamierzali obali

ć

despotyczn

ą

, policyjn

ą

władz

ę

cara i wprowadzi

ć

rz

ą

dy

konstytucyjne, gwarantuj

ą

ce szersze swobody obywatelskie. Spisek został

jednak zdradzony i sko

ń

czyło si

ę

na nieudanej próbie przewrotu

wojskowego w Petersburgu w grudniu (st

ą

d nazwa ruchu) 1825 r.

Aresztowano kilkuset przywódców i działaczy spisku, pi

ę

ciu z nich

powieszono, wi

ę

kszo

ść

zesłana została na katorg

ę

na Sybir. Dekabry

ś

ci

byli pierwszymi rewolucjonistami, którzy wyst

ą

pili w sposób zorganizowany i zbrojnie przeciwko

panowaniu feudalno-pa

ń

szczy

ź

nianego caratu w Rosji.

Car Mikołaj I przera

ż

ony szlacheckim spiskiem dekabrystów rozbudował administracj

ę

pa

ń

stwow

ą

,

której celem miało by

ć

utrzymanie społecze

ń

stwa w ryzach wiernopodda

ń

stwa. Powstały nowe

ministerstwa i komitety opiniodawcze, rozbudowano system policyjny, m.in. utworzono III Oddział
tajnej policji, zajmuj

ą

cy si

ę

inwigilacj

ą

działaczy społecznych, uczonych i artystów. Wprowadzony

został podział szlachty na grupy o okre

ś

lonych kompetencjach i przywilejach, uregulowano w

szczegółach stosunki mi

ę

dzy szlacht

ą

ziemia

ń

sk

ą

a poddanymi chłopami itp. Mikołaj I był

przeciwnikiem dochodzenia do głosu warstw ni

ż

szych, wydał zakaz przyjmowania do szkół

ś

rednich i

wy

ż

szych młodzie

ż

y nieszlacheckiej. Był te

ż

przeciwnikiem zniesienia ustroju pa

ń

szczy

ź

nianego w

Rosji, co stawało si

ę

ju

ż

powszechne w zachodniej Europie. Wprowadził jednak pewne reformy,

ograniczaj

ą

ce wszechwładz

ę

obszarników nad słu

ż

b

ą

dworsk

ą

i poddanymi chłopami, umo

ż

liwiaj

ą

c im

uwolnienie si

ę

od podda

ń

stwa przez wykup lub w drodze umowy.

Sukcesem zako

ń

czyła si

ę

kodyfikacja praw w całym pa

ń

stwie i reforma finansowa. Natomiast bardzo

rygorystyczna cenzura ograniczała mo

ż

liwo

ś

ci rozwoju pi

ś

miennictwa i nauki, negatywnie

oddziaływała te

ż

na rozwój o

ś

wiaty i szkolnictwa. Przy czym głównym celem cenzury było

uniemo

ż

liwienie publikacji wszelkich my

ś

li republika

ń

skich oraz krytyki władzy, lub Cerkwi

prawosławnej. Mimo to dochodziło w Rosji do licznych buntów i rozruchów, zwłaszcza ludno

ś

ci

chłopskiej, zwi

ą

zanych z kl

ę

skami przyrody, epidemiami, przesiedleniami itp.

W polityce zagranicznej Mikołaj I skierował swe działania przede wszystkim na Półwysep Bałka

ń

ski. W

1826 r. Rosja i W. Brytania podpisały w Petersburgu układ o wywarciu presji na Turcj

ę

celem

przyznania Grecji autonomii. Do układu przył

ą

czyła si

ę

tak

ż

e Francja. Turcja odrzuciła warunki układu,

ale zobowi

ą

zała si

ę

do przestrzegania autonomii Serbii, Mołdawii i Wołoszczyzny oraz zgodziła na

swobodny przepływ statków rosyjskich z Morza Czarnego na

Ś

ródziemne i uprzywilejowanie kupców

rosyjskich.
Korzystaj

ą

c z zaanga

ż

owania si

ę

Rosji na Bałkanach, szach perski rozpocz

ą

ł w 1826 r. podbój ziem

rosyjskich na Kaukazie. Po pocz

ą

tkowych sukcesach wojsk perskich, zostały one jednak

ż

e rozbite

przez rosyjski korpus interwencyjny feldmarszałka Iwana Paskiewicza, który wkroczył nast

ę

pnie na

terytorium Persji, zajmuj

ą

c cały Azerbejd

ż

an i Armeni

ę

. W zawartym w 1826 r. układzie pokojowym

przypadły one Rosji, a ponadto Persja zmuszona została do zapłacenia du

ż

ej kontrybucji, likwidacji

swej floty wojennej na Morzu Kaspijskim i przyznania przywilejów handlowych Rosji.
Równocze

ś

nie nast

ą

piła poprawa w stosunkach Turcji z mocarstwami zachodnimi, które były

zainteresowane w utrzymaniu silnego pa

ń

stwa tureckiego, jako przeciwwagi dla Rosji we wschodniej

cz

ęś

ci basenu Morza

Ś

ródziemnego. Zaanga

ż

owały si

ę

one jedynie w spraw

ę

niepodległo

ś

ci Grecji,

której południowa cz

ęść

zaj

ę

ta została przez francuski desant morski. Turcy wycofali si

ę

wówczas bez

walk z Peloponezu. Natomiast stawili twardy opór w swych twierdzach wojskom rosyjskim, które po
szybkim opanowaniu naddunajskich ksi

ę

stw Mołdawii i Wołoszczyzny, parły wzdłu

ż

wschodnich

wybrze

ż

y Bułgarii w kierunku tureckiej stolicy, Stambułu.

Rosjanie z du

ż

ym powodzeniem uderzyli wówczas na Turcj

ę

na Zakaukaziu. Wojna zako

ń

czyła si

ę

w

sierpniu 1829 r. po zaj

ę

ciu Adrianopola i dotarciu Rosjan na odległo

ść

kilkudziesi

ę

ciu kilometrów od

Stambułu. Mogli go zaj

ąć

i w ten sposób doprowadzi

ć

do upadku Turcji. Jednak

ż

e, wobec

dezaprobaty mocarstw zachodnich, Mikołaj I zaproponował Turkom pokój, jaki skwapliwie przyj

ę

li.

Zgodnie z zawartym w Adrianopolu traktatem, Rosja powi

ę

kszyła si

ę

o terytorium na północ od delty

Dunaju oraz o tereny Abchazji na wschodnim wybrze

ż

u Morza Czarnego; Ksi

ę

stwa Mołdawii i

Wołoskie przeszły pod protektorat carski i powstało niepodległe Królestwo Grecji.
Niezale

ż

nie od wojen w rejonie Kaukazu z Turcj

ą

i Persj

ą

, Rosjanie mieli te

ż

spore problemy z

podporz

ą

dkowaniem sobie niektórych górskich plemion kaukaskich, w szczególno

ś

ci Osety

ń

czyków,

Czecze

ń

ców i Dagesta

ń

czyków. Najdłu

ż

ej, bo a

ż

30 lat, swoj

ą

ś

wi

ę

t

ą

wojn

ę

z Rosj

ą

prowadzili

islamscy Czecze

ń

cy. Imam Osman Szamil, charyzmatyczny przywódca powsta

ń

ców, opanował w

latach czterdziestych prawie cał

ą

Czeczeni

ę

i północny Dagestan. Dopiero po zra

ż

eniu si

ę

do niego

górali kaukaskich i zagro

ż

eniu głodem w obleganych kryjówkach górskich, Szamil poddał si

ę

w 1859 r.

W 1830 r. uwag

ę

Mikołaja I zaabsorbowały rewolucje społeczno-republika

ń

skie we Francji i Belgii.

Zaplanował nawet wysłanie korpusu wojskowego przeciwko „buntownikom”, zgodnie zreszt

ą

ze

Ś

wi

ę

tym Przymierzem, zawartym w 1915 r. Do interwencji tej jednak nie doszło wobec powstania

listopadowego w Królestwie Polskim. Dla jego stłumienia skierowana została z Zakaukazia 115-tys.
armia feldm. Iwana Dybicza. Gdy umarł on w trakcie wojny na choler

ę

, zast

ą

pił go feldm. Iwan

Paskiewicz, który potem został namiestnikiem Królestwa. Po pocz

ą

tkowych niepowodzeniach,

Rosjanie, dzi

ę

ki swej przewadze, odnie

ś

li du

ż

e zwyci

ę

stwo pod Ostroł

ę

k

ą

, po czym przy pomocy

pruskiej przeszli przez Wisł

ę

w rejonie Torunia i okr

ąż

yli Warszaw

ę

od zachodu. Warszawa

skapitulowała, a po niej tak

ż

e pozostałe jeszcze, rozproszone punkty oporu w Królestwie. Nast

ą

piły

wtedy represje wobec uczestników powstania, konfiskaty ich maj

ą

tków, za

ś

w 1832 r. wprowadzony

został Statut Organiczny, wł

ą

czaj

ą

cy ziemie Królestwa Polskiego do Rosji. Zniesiona została te

ż

unia

ko

ś

cielna, a unitów sił

ą

nawracano na prawosławie. Zamkni

ę

te zostały uniwersytety Warszawski i

Wile

ń

ski.

Jeszcze raz wojska carskie wyst

ą

piły przeciwko polskiemu powstaniu w Rzeczypospolitej Krakowskiej

w 1846 r. Miasto przekazane zostało nast

ę

pnie we władanie Austrii. Na du

ż

o wi

ę

ksz

ą

skal

ę

''

ż

andarm

Europy'' Mikołaj I pomógł w 1849 r. cesarzowi austriackiemu, posyłaj

ą

c mu 100-tys. armi

ę

dla

stłumienia powstania w

ę

gierskiego w okresie Wiosny Ludów. W 1848 r. po wybuchu czerwcowej

rewolucji ludowej we Francji zerwał stosunki dyplomatyczne z Pary

ż

em.

W pierwszej połowie XIX w. miał miejsce do

ść

znaczny wzrost gospodarczy Rosji. Spowodowany

został w wyniku powi

ę

kszenia i specjalizacji rynku krajowego, rozszerzenia handlu zagranicznego i

korzystania z osi

ą

gni

ęć

technicznych, zaczynaj

ą

cej si

ę

epoki europejskiej rewolucji przemysłowej.

Powstały pierwsze wi

ę

ksze zakłady przemysłu włókienniczego w Białymstoku i Łodzi, maszynowego

w Petersburgu, Moskwie, na Uralu i Ukrainie, górnictwa w

ę

glowego i hutnictwa w Zagł

ę

biu Donieckim

na Ukrainie, naftowego na Kaukazie, eksploatacji złó

ż

miedzi, srebra i złota na Uralu. W całym

pa

ń

stwie powstawały manufaktury i zakłady przemysłowe, przerabiaj

ą

ce lokalne surowce: cukrownie,

browary, gorzelnie, cegielnie, tartaki, huty szkła. Równie

ż

w rolnictwie uzyskano znaczne post

ę

py, w

du

ż

ym stopniu dzi

ę

ki regionalnej specjalizacji w produkcji buraków cukrowych, lnu, ziemniaków,

chmielu, tytoniu, winoro

ś

li.

Szybko rozwijała si

ę

te

ż

nauka i wszystkie dziedziny kultury. Naukowcy rosyjscy przeprowadzili wiele

ekspedycji odkrywczych w azjatyckiej cz

ęś

ci Rosji i w

ś

wiecie, zorganizowali równie

ż

wiele wypraw

morskich dookoła

ś

wiata, odkrywaj

ą

c m.in. Antarktyd

ę

. W tych wyprawach, zwłaszcza do północnej i

ś

rodkowej Azji, du

ż

y udział mieli Polacy, m. in. Benedykt Dybowski, Aleksander Jabłonowski, Józef

Kowalewski, Bronisław Gr

ą

bczewski.

W nauce działali: twórca geometrii euklidesowej Mikołaj Łobaczewski, astronom Wasyl Struve. W
literaturze i sztuce czynni byli powie

ś

ciopisarze Mikołaj Karamzin, Michał Gogol, Iwan Niekrasow,

bajkopisarz Iwan Kryłow, komediopisarz Aleksander Gribojedow, poeci Aleksander Puszkin i Michał
Lermontow, kompozytor Michaił Glinka.
Stolica Petersburg wzbogaciła si

ę

o wiele reprezentacyjnych pałaców, soborów, teatrów, budynków

administracyjnych. Moskwa z rozmachem odbudowana została po po

ż

arze w czasie wojny z

Napoleonem I Bonaparte. Rozbudowały si

ę

tak

ż

e znacznie miasta prowincjonalne, zwłaszcza siedziby

guberni.
Po

ś

mierci Mikołaja I w 1855 r. cesarzem Rosji został jego syn Aleksander II Romanow.

Wojna krymska (1853-1856)

- wojna mi

ę

dzy Rosj

ą

a Turcj

ą

i jej sprzymierze

ń

cami (Angli

ą

,

Francja i Sardyni

ą

).

W 1852 r. mi

ę

dzy Rosj

ą

i Francj

ą

rozpocz

ą

ł si

ę

spór o prawa duchowie

ń

stwa prawosławnego,

wzgl

ę

dnie katolickiego do opieki nad miejscami

ś

wi

ę

tymi i w ogóle niemahometa

ń

sk

ą

ludno

ś

ci

ą

imperium tureckiego. W spór wmieszała si

ę

Wielka Brytania, w mniejszym stopniu równie

ż

Austria i

Prusy, i rozszerzył si

ę

on o strefy wpływów tych mocarstw w Turcji oraz rewindykacje

dotychczasowych jej zobowi

ą

za

ń

wobec Rosji. Szczególnie Wielkiej Brytanii zale

ż

ało na podsycaniu

wrogo

ś

ci mi

ę

dzy Turcj

ą

i Rosj

ą

, przy czym brytyjskie okr

ę

ty wojenne wpłyn

ę

ły do Cie

ś

niny

Dardanelskiej.
W lutym 1853 r. car Mikołaj I Romanow skierował do Turcji ultimatum w sprawie przekazania pod jej
opiek

ę

wszystkich prawosławnych obywateli w Imperium Osma

ń

skim. Gdy sułtan ultimatum odrzucił,

wojska rosyjskie weszły do ksi

ę

stw naddunajskich Wołoskiego i Mołdawii. Wówczas Turcja

wypowiedziała Rosji wojn

ę

i jej wojska zaatakowały rosyjskie terytoria na Kaukazie, sk

ą

d zostały

jednak odparte, a flota turecka zniszczona w bitwie morskiej pod Synop

ą

w południowej cz

ęś

ci Morza

Czarnego.
Zwyci

ę

stwo rosyjskie pod Synop

ą

podburzyło nastroje w Anglii i Francji i pa

ń

stwa te pospieszyły z

pomoc

ą

Turcji, za

ś

Austria posun

ę

ła swe wojska na Wołoszczyzn

ę

(chocia

ż

nie wst

ą

piła do zwi

ą

zku

przeciw Rosji). Anglia i Francja, wykorzystuj

ą

c swe panowanie na morzach, dokonały szeregu

bombardowa

ń

i prób desantu w Finlandii, Zatoce Fi

ń

skiej, na wyspach Alandzkich na Bałtyku, w

Pietropawłowsku na Kamczatce oraz w Odessie i Kerczu na Morzu Czarnym. Za

ś

we wrze

ś

niu 60 tys.

wojsk brytyjskich, francuskich i tureckich wyl

ą

dowało na Półwyspie Krymskim. Doł

ą

czyły do nich

pó

ź

niej tak

ż

e wojska Sardynii. Sprzymierzeni zaj

ę

li półwysep bez wi

ę

kszych walk, z wyj

ą

tkiem miasta

i twierdzy Sewastopol, którego obl

ęż

enie, poł

ą

czone z ci

ęż

kimi bombardowaniami, trwało przez 11

miesi

ę

cy, do wrze

ś

nia 1855 roku. Do historii przeszła te

ż

''szar

ż

a lekkiej kawalerii'' brytyjskiej na

stanowiska rosyjskiej artylerii w bitwie pod Bałakław

ą

. W trakcie wojny krymskiej zmarł car Rosji

Mikołaj I, a tron po nim przej

ą

ł jego syn Aleksander II (1855-81).

Po zdobyciu przez sprzymierzonych Sewastopola, wojna krymska trwała jeszcze przez prawie pół
roku, ale działania wojenne ograniczyły si

ę

ju

ż

tylko do terenów Zakaukazia i sporadycznych ataków

floty brytyjskiej na miasta rosyjskie nad Bałtykiem i Morzem Białym. Trwała te

ż

angielska blokada

cie

ś

nin du

ń

skich, uniemo

ż

liwiaj

ą

ca Rosji eksport zbo

ż

a i innych towarów. Wojna ostatecznie

zako

ń

czona została 30 marca 1856 r. traktatem pokojowym na kongresie w Pary

ż

u. Według jego

ustale

ń

Rosja musiała odst

ą

pi

ć

południow

ą

cz

ęść

Besarabii Turcji, która utrzymała te

ż

protektorat nad

Mołdawi

ą

, Wołoszczyzn

ą

i Serbi

ą

, Morze Czarne ogłoszone zostało jako neutralne, czyli otwarte dla

wszystkich flot, a ponadto mocarstwa zachodnie przej

ę

ły opiek

ę

nad cał

ą

ludno

ś

ci

ą

chrze

ś

cija

ń

sk

ą

w

imperium tureckim.
Siódma wojna rosyjsko-turecka, przez poszerzenie jej o wojn

ę

krymsk

ą

, przy udziale W. Brytanii i

Francji, zako

ń

czyła si

ę

wi

ę

c przegran

ą

Rosji. Upokarzaj

ą

cy dla Rosji był zwłaszcza zakaz posiadania

floty wojennej i budowy twierdz przybrze

ż

nych na Morzu Czarnym. Wojna wykazała zacofanie

techniczne i gospodarcze Rosji, głównie w rozwoju szlaków komunikacyjnych i budowie okr

ę

tów

wojennych, korupcj

ę

i niedowład w zaopatrzeniu wojsk oraz nieudolno

ść

dowódców. Np. z braku

poł

ą

czenia kolejowego zaopatrzenie na front krymski dowo

ż

one było przez bezdro

ż

a Ukrainy wozami

zaprz

ęż

onymi w woły.

Aleksander II (1855-81)

- cesarz Rosji, syn Mikołaja I (1825-1855), z dynastii Romanowów.

Po wojnie krymskiej Aleksander II zdecydował si

ę

na wprowadzenie szerokich reform społecznych i

gospodarczych. Najwa

ż

niejsz

ą

z nich była reforma uwłaszczeniowa na wsi, jaka po wieloletnich

przygotowaniach weszła w

ż

ycie, przez wydanie w lutym 1861 r. carskiego manifestu o reformie wraz

z towarzysz

ą

cymi mu ustawami. Zgodnie z nimi wła

ś

ciciele ziemscy nie mieli ju

ż

prawa dysponowa

ć

chłopami, kara

ć

ich, czy przesiedla

ć

. Chłopi za

ś

mogli nabywa

ć

ziemi

ę

na własno

ść

i otrzymywali

nadziały gruntowe za cz

ęść

nominalnej ich warto

ś

ci i na wieloletnie raty.

Praktycznie pełna realizacja reformy agrarnej trwała kilkana

ś

cie lat, była korzystna dla pa

ń

stwa i

wła

ś

cicieli ziemskich, którzy otrzymali pieni

ą

dze. Natomiast chłopi otrzymali ziemi

ę

, ale obci

ąż

eni

zostali, poza opłatami podatkowymi, tak

ż

e długoletnimi, wysoko oprocentowanymi, spłatami

wykupowymi. Kr

ę

gi rewolucyjno-demokratyczne i liberalne w Rosji krytykowały t

ę

reform

ę

carsk

ą

za

jej połowiczno

ść

i przerzucenie kosztów na wie

ś

, a w ró

ż

nych guberniach dochodziło do wyst

ą

pie

ń

chłopskich. Spotkały si

ę

one z ostrymi represjami, aresztowaniami, s

ą

dami i zsyłkami na katorg

ę

.

W styczniu 1863 r. w Królestwie Polskim wybuchło powstanie niepodległo

ś

ciowe Polaków. Poprzedził

je kilkuletni ferment i tworzenie si

ę

licznych kółek konspiracyjnych, w których zaanga

ż

owani byli

głównie oficerowie i studenci. Przybrało od pocz

ą

tku form

ę

wojny partyzanckiej. Dlatego, mimo

skierowania do jego stłumienia ok. 300 tys. wojska, regularnej armii trudno było upora

ć

si

ę

z

rozproszonymi wypadami powsta

ń

ców. Zwłaszcza,

ż

e oprócz Królestwa, powstanie obj

ę

ło równie

ż

cz

ęść

terytorium Litwy i Woły

ń

. Stłumione zostało pod koniec 1863 r., ale pojedyncze wyst

ą

pienia

powsta

ń

ców trwały do jesieni 1864 r. Jeszcze w trakcie insurekcji, w marcu 1864 r. Aleksander II

zdecydował si

ę

na przeprowadzenie w Królestwie reformy uwłaszczeniowej.

Równocze

ś

nie, równolegle z reform

ą

agrarn

ą

, w latach sze

ść

dziesi

ą

tych XIX w. wprowadzone zostały

w Rosji reformy w s

ą

downictwie cywilnym i wojskowym, wojskowo

ś

ci, szkolnictwie wszystkich typów,

finansach pa

ń

stwowych. Du

ż

e znaczenie miało wprowadzenie organów samorz

ą

dowych w

guberniach i powiatach w postaci tzw. urz

ę

dów ziemskich. Miały zajmowa

ć

si

ę

one podniesieniem

poziomu technicznego rolnictwa, rozwojem o

ś

wiaty, opieki społecznej, szpitalnictwa, miejscowego

handlu i przemysłu oraz budownictwem lokalnych dróg i mostów.
W swej polityce zagranicznej dyplomacja rosyjska przez 15 lat zabiegała o zniesienie restrykcji w
rejonie Morza Czarnego, jakie nakładał paryski traktat po wojnie krymskiej. W tym celu Rosja starała
si

ę

o poparcie Francji, Austrii i Prus. Lecz Francja obyła si

ę

bez pomocy w swej krótkiej wojnie z

Austri

ą

o zjednoczenie Włoch w 1860 r., za

ś

Austri

ę

ró

ż

niły z Rosj

ą

rozbie

ż

ne interesy na Bałkanach.

Jedynie Prusy wsparły roszczenia Rosji, a to za cen

ę

jej neutralno

ś

ci w wojnie prusko-francuskiej w

1870 r. Doszło wówczas do konferencji mocarstw europejskich w Londynie, na której Rosja odzyskała
mo

ż

liwo

ść

posiadania floty wojennej i budowy umocnie

ń

na wybrze

ż

ach Morza Czarnego.

Przez cał

ą

drug

ą

połow

ę

XIX w. Rosja prowadziła intensywn

ą

eksploracj

ę

terytoriów w Azji i na

Dalekim Wschodzie. W wyniku pertraktacji z Chinami w 1858 r. do Rosji przył

ą

czony został Kraj

Nadamurski, poło

ż

ony na północ od rzeki Amur, oraz Kraj Ussuryjski, gdzie Rosjanie zało

ż

yli kilka

nowych miast, w tym Chabarowsk i wielki niezamarzaj

ą

cy port Władywostok nad Morzem Japo

ń

skim.

Od 1853 r. Rosja zaanektowała równie

ż

północn

ą

cz

ęść

wyspy Sachalin, za

ś

w 1875 r. jego cz

ęść

południow

ą

, w zamian za szereg wysp Archipelagu Kurylskiego, przekazanych Japonii. Natomiast w

1867 r. sprzedała Stanom Zjednoczonym Półwysep Alask

ę

za 7,2 mln dolarów.

Równocze

ś

nie w latach 1868-87 Cesarstwo Rosyjskie dokonało sukcesywnych podbojów Chanatów

Chiwy, Buchary, Samarkandy i Taszkentu w

Ś

rodkowej Azji. Zamieszkane one były przez plemiona

Kirgizów, Kazachów, Uzbeków, Tad

ż

yków i inne, cz

ęś

ciowo prowadz

ą

ce koczowniczy tryb

ż

ycia i

funkcjonuj

ą

ce w zacofanych strukturach pa

ń

stwowych feudalno-patriarchalnych.

Bezpo

ś

rednio po wojnie krymskiej Rosja nie anga

ż

owała si

ę

w wi

ę

kszym stopniu w sprawy

bałka

ń

skie, by nie narazi

ć

si

ę

mocarstwom zachodnim. Jednak

ż

e ruchy narodowo-wyzwole

ń

cze na

Półwyspie Bałka

ń

skim narastały nieustannie, wymuszaj

ą

c od Rosji aktywnego ich wspierania. W 1875

r. wybuchły powstania w Bo

ś

ni i Bułgarii, a rok pó

ź

niej Serbia i Czarnogóra wypowiedziały wojn

ę

Turcji. Wojska tureckie bezwzgl

ę

dnie rozprawiły si

ę

z powsta

ń

cami bułgarskimi i rozbiły siły serbskie,

mimo ich wsparcia przez tysi

ą

ce ochotników z Rosji i całej Europy. Wówczas, po wcze

ś

niejszym

zapewnieniu neutralno

ś

ci Austrii i Niemiec, do wojny przyst

ą

piła tak

ż

e Rosja.

Mimo problemów, zwi

ą

zanych z niedoko

ń

czon

ą

reorganizacj

ą

swych sił zbrojnych i trudno

ś

ciami w

zaopatrzeniu, oraz twardego oporu tureckiego, w styczniu 1878 r. Rosjanie znów, jak w 1829 r.,
podeszli w pobli

ż

e Stambułu. Znów mogli go zdoby

ć

, czego nie uczynili ze wzgl

ę

du na stanowisko

mocarstw zachodnich, ci

ą

gle opowiadaj

ą

cych si

ę

za utrzymaniem imperium tureckiego, a przeciwko

hegemoni Rosji we wschodniej cz

ęś

ci basenu Morza

Ś

ródziemnego. Gdy wi

ę

c w lutym 1878 r.

zawarty został traktat pokojowy rosyjsko-turecki w San Stefano pod Stambułem, mocarstwa zachodnie
za

żą

dały jego rewizji. Dokonano j

ą

po kilku miesi

ą

cach na Kongresie Berli

ń

skim z udziałem Anglii,

Francji, Austro-W

ę

gier, Niemiec, Rosji i Turcji. Ograniczono na nim wielko

ść

Bułgarii, która nadal

miała by

ć

uzale

ż

niona od Turcji, zmniejszono te

ż

terytorium Serbii i Czarnogóry, jednak przyznaj

ą

c im

i Rumunii pełn

ą

niepodległo

ść

. Rosja odzyskała południow

ą

Besarabi

ę

, Bo

ś

nia dostała si

ę

pod

administracj

ę

Austrii, za

ś

Turcja utrzymała jeszcze Macedoni

ę

i Albani

ę

.

Zwyci

ę

ska wojna rosyjsko-turecka nie wpłyn

ę

ła na osłabienie demokratycznych i socjalistycznych

ruchów opozycyjnych w Rosji. Były one wszak

ż

e skutecznie i bezwzgl

ę

dnie zwalczane, głównie przez

tajn

ą

policje i

ż

andarmeri

ę

. Niektóre z bardziej radykalnych organizacji zmieniły wi

ę

c sw

ą

taktyk

ę

działania i w odpowiedzi na terror policyjny zacz

ę

ły stosowa

ć

terror antypa

ń

stwowy. Dotyczyło to m.in.

organizacji „Narodna Wola”, której komitet wykonawczy podj

ą

ł decyzj

ę

o zabiciu cara. Po wielu

nieudanych próbach, z których car wychodził bez szwanku, zwykle na skutek przypadkowych
okoliczno

ś

ci - w dniu 1 marca 1881 r. Aleksander II zgin

ą

ł w zamachu bombowym. Tron po nim przej

ą

ł

syn Aleksander III.

Aleksander III (1881-1894)

- cesarz Rosji, syn Aleksandra II

(1855-1881), z dynastii Romanowów.

Ś

mier

ć

Aleksandra II w niczym nie wpłyn

ę

ła na funkcjonowanie i

polityk

ę

caratu. Odczuli j

ą

natomiast

ś

ydzi, wobec których

rozpocz

ę

ły si

ę

pogromy, gdy

ż

oskar

ż

ano ich bezpodstawnie o

uczestnictwo w spisku na

ż

ycie cara. Znamienne,

ż

e to wła

ś

nie

Aleksander II w 1860 r. zniósł represyjne prawa wprowadzone
wobec ludno

ś

ci

ż

ydowskiej w Rosji w 1792 r. przez Katarzyn

ę

II.

Dotyczyły one przymusowego osiedlania si

ę

w wyznaczonych

strefach, gdzie

ż

yli w skrajnej n

ę

dzy. Od 1860 r. mogli osiedla

ć

si

ę

w całej Rosji. A po 1871 r. setki tysi

ę

cy

ś

ydów na zawsze opu

ś

ciło

Rosj

ę

, emigruj

ą

c do USA i Europy Zachodniej, głównie do Francji i

Austrii.
Reforma uwłaszczeniowa wsi spowodowała wielk

ą

poda

ż

robotników najemnych, przemieszczaj

ą

cych si

ę

do miast, co

wpłyn

ę

ło z kolei na przyspieszenie rozwoju kapitalistycznych form

gospodarki w Rosji. Dotyczyło to zwłaszcza przedsi

ę

biorstw

przemysłowych, budownictwa kolejowego, bankowo

ś

ci i

towarzystw akcyjnych. Np. produkcja w

ę

gla kamiennego

wynosz

ą

ca w 1860 r. 300 tys. ton wzrosła w 1900 r. do 16 mln. ton, a surówki

ż

elaza odpowiednio z

330 tys. do 3 mln. ton. Podobne wska

ź

niki wzrostu wyst

ę

powały w produkcji stali, miedzi, przemysłu

maszynowego, cukru buraczanego. Szczególnie szybko rozwijało si

ę

budownictwo kolejowe. Gdy w

1860 r. w Rosji było tylko 3 tys. km szlaków kolejowych, to na pocz

ą

tku XX w. ju

ż

54 tys. km, w tym

poł

ą

czenie transsyberyjskie Petersburga i Moskwy z Władywostokiem na Dalekim Wschodzie. W 1900

r. Rosja liczyła ok. 128 mln ludno

ś

ci, Petersburg 1,5, Moskwa 1,1 mln., Warszawa prawie 700 tys.

mieszka

ń

ców.

W ostatniej dekadzie XIX w. nast

ą

piło znaczne pogorszenie si

ę

stosunków, zwłaszcza gospodarczych,

mi

ę

dzy Niemcami i Rosj

ą

, która przybli

ż

yła si

ę

wtedy do Francji, zawieraj

ą

c z ni

ą

konwencj

ę

wojskow

ą

o wzajemnej pomocy na wypadek agresji Niemiec na Francj

ę

, lub Austrii na Rosj

ę

. Cesarz Aleksander

III umarł w 1894 r. Nast

ę

pca Mikołaj II kontynuował polityk

ę

swego ojca.

8. Rosja w XX w. do 1917

Panowanie Mikołaja II (1894-1917), wojna ros.-jap. i rewolucja 1905 r., wybuch I wojny

ś

wiatowej,

upadek Rosji carskiej.

Mikołaj II (1894-1917)

- cesarz Rosji, syn Aleksandra III (1881-1894), z

dynastii Romanowów.
Pod koniec XIX w. Chiny zadłu

ż

one wobec Rosji, po przegranej wojnie z

Japoni

ą

, odst

ą

piły jej na 80 lat Półwysep Liaotu

ń

ski wraz z portem Port

Artur, oraz zgodziły si

ę

na budow

ę

kolei transsyberyjskiej przez teren

Mand

ż

urii do Władywostoku. W ten sposób Rosja wzi

ę

ła udział, wraz z zachodnimi mocarstwami

morskimi W. Brytani

ą

, Francj

ą

i Niemcami, w akcji zajmowania przez nich ró

ż

nych enklaw portowych

na wybrze

ż

u Chin na swe bazy handlowe. Wzi

ę

ła te

ż

udział w walkach przeciwko chi

ń

skiemu

Powstaniu Bokserów, okupuj

ą

c terytorium Mand

ż

urii.

Stało si

ę

to powodem zatargów z Japoni

ą

, która w podobny sposób opanowała Półwysep Korea

ń

ski,

a nast

ę

pnie doprowadziło do wojny japo

ń

sko-rosyjskiej w 1904 r. Poprzedzona ona została napa

ś

ci

ą

Japo

ń

czyków, bez uprzedzenia, na flot

ę

rosyjsk

ą

, bazuj

ą

c

ą

w Port Arturze. Walki prowadzone na

l

ą

dzie w Mand

ż

urii były bardzo krwawe, zako

ń

czyły si

ę

kapitulacj

ą

Rosjan w obl

ęż

onym Port Arturze.

Najtragiczniejszy dla Rosji był pogrom w Cie

ś

ninie Czuszimskiej wojennej floty bałtyckiej, jaka z

opó

ź

nieniem przypłyn

ę

ła na dalekowschodni teatr wojenny, zreszt

ą

ju

ż

po kapitulacji wojsk rosyjskich

w Mand

ż

urii. Wojn

ę

zako

ń

czył traktat pokojowy w sierpniu 1905 r., zawarty za po

ś

rednictwem Stanów

Zjednoczonych. Zgodnie z nim Rosja oddała Południowy Sachalin i kolej południowo-mand

ż

ursk

ą

Japonii, która przej

ę

ła równie

ż

dzier

ż

aw

ę

Półwyspu Liaotu

ń

skiego z Portem Artura.

Wojna z Japoni

ą

była w Rosji od pocz

ą

tku bardzo niepopularna, a ponoszone kl

ę

ski spowodowały

wielki wzrost nastrojów antycarskich. Opozycyjne grupy robotnicze, socjalistyczne i rewolucyjne
szybko wzrastały i nabierały rozmachu strajki i ró

ż

ne akcje protestacyjne, formułuj

ą

ce postulaty

społeczno-polityczne pod adresem władzy carskiej. M.in. w styczniu 1905 r. zorganizowany został w
Petersburgu pochód strajkuj

ą

cych robotników, zamierzaj

ą

cych pomaszerowa

ć

pod [[Pałac Zimowy]] z

petycjami do cara. Pokojowy pochód, licz

ą

cy ok. 30 tys. robotników, z ikonami, portretami cara i

chor

ą

gwiami, został jednak

ż

e ostrzelany przez wojsko, przy czym zgin

ę

ło ok. tysi

ą

ca ludzi, a kilka

tysi

ę

cy zostało rannych. Ta ''krwawa niedziela'' zniszczyła mityczn

ą

wiar

ę

du

ż

ej cz

ęś

ci ludno

ś

ci

robotniczej i chłopskiej do cara i stała si

ę

zapłonem wielkich strajków drukarzy, kolejarzy, nauczycieli,

urz

ę

dników, aktorów, ekspedientów sklepowych w całej Rosji. Doszło te

ż

do buntu załogi pancernika

„Potiomkin” i wielu innych okr

ę

tów, oraz zbrojnych wyst

ą

pie

ń

rewolucyjnych w o

ś

rodkach

przemysłowych Moskwy, Uralu, na Łotwie i w Królestwie Polskim.
Napór rewolucji 1905 r. nie załamał caratu, ale Mikołaj II zmuszony został do wprowadzenia zmian w
swym jedynowładztwie. W kwietniu 1906 r. utworzony został, w drodze wyborów po

ś

rednich, pierwszy

rosyjski parlament, I Duma Pa

ń

stwowa. Okazał si

ę

dla cara zbyt opozycyjny, został wi

ę

c przez niego

rozwi

ą

zany i rozpisano nowe wybory do nowej Dumy. Wywołało to seri

ę

buntów w wojsku i strajków

robotniczych, stłumionych przez władze. Równie

ż

II Dum

ę

car rozwi

ą

zał i dopiero III Duma, wybrana w

pa

ź

dzierniku 1907 r., w oparciu o nowe reakcyjne prawo wyborcze, przetrwała cał

ą

sw

ą

5-letni

ą

kadencj

ę

, niemal całkowicie podporz

ą

dkowuj

ą

c si

ę

woli cara i polityce rz

ą

du Stołypina. Równocze

ś

nie

fala wyst

ą

pie

ń

rewolucyjnych opadła. Rewolucja 1905 r. w Rosji zako

ń

czyła si

ę

wi

ę

c niepowodzeniem,

lecz wywarła wielki wpływ na rosyjski i mi

ę

dzynarodowy ruch robotniczy i stanowiła zapowied

ź

pó

ź

niejszych rewolucji i walk narodowowyzwole

ń

czych po I wojnie

ś

wiatowej w całej Europie.

W okresie od ko

ń

ca XIX w. do I wojny

ś

wiatowej gospodarka Rosji charakteryzowała si

ę

szybkim

rozwojem w wielu dziedzinach wytwórczo

ś

ci. Nast

ę

powała monopolizacja przemysłu, b

ę

d

ą

cego w

du

ż

ej mierze w r

ę

kach zachodnich koncernów i rozwój kapitalizmu finansowego. Po pierwszych kilku

latach XX w. kryzysu ekonomicznego do 1913 r. produkcja przemysłowa uległa podwojeniu, a liczba
zatrudnionych w przemy

ś

le wzrosła do 3 mln. Rozrastały si

ę

te

ż

szybko miasta. Natomiast sytuacji w

rolnictwie rosyjskim była niezmiennie zła. Ludno

ść

wiejska stanowiła 3/4 ogółu ludno

ś

ci imperium,

cho

ć

trwała jej ci

ą

gła migracja do miast. O pomy

ś

lnym zaopatrzeniu w

ż

ywno

ść

decydowały dobre

urodzaje. Gdy były złe, zwykle z powodu nieprzewidywalnych warunków pogodowych, dochodziło
niejednokrotnie do głodu w niektórych regionach kraju.
W ostatnich kilku latach przed I wojn

ą

ś

wiatow

ą

ujawnił si

ę

w Rosji nawrót fermentu rewolucyjnego,

zwłaszcza w

ś

ród robotników wielkoprzemysłowych i chłopstwa. Iskr

ą

zapaln

ą

tych tendencji

rewolucyjnych była tzw. "masakra nad Len

ą

". Miał tam miejsce strajk o

ś

miu tysi

ę

cy robotników w

kopalniach złota,

żą

daj

ą

cych wzrostu płac oraz poprawy nieludzkich warunków i 8-godzinnego dnia

pracy. Strajk zako

ń

czył si

ę

zaaresztowaniem przywódców strajku i ostrzelaniem przez wojsko

protestuj

ą

cego tłumu robotników, w

ś

ród których było 500 ofiar zabitych i rannych. Gdy w 1912 r.

strajkowało w Rosji ogółem ok. miliona osób, to w 1913 - 1270 tys., a w pierwszych siedmiu
miesi

ą

cach 1914 r. - 1300 tys.

Ostatnie 2-3 dekady lat przed wybuchem I wojny

ś

wiatowej były w Rosji bardzo korzystne w zakresie

rozwoju o

ś

wiaty, nauki, kultury i sztuki. Przybyło kilka wy

ż

szych uczelni (Tomsk, Saratow, Perm,

Rostów), Towarzystw Naukowych, a po 1905 r. społecznych Uniwersytetów Ludowych. Rozwin

ę

ło si

ę

znacznie szkolnictwo

ś

rednie, a zwłaszcza podstawowe. To ostatnie w du

ż

ej mierze dzi

ę

ki

działalno

ś

ci ziemstw, to jest samorz

ą

dów lokalnych, było te

ż

wiele szkół cerkiewno-parafialnych.

Rozwijała si

ę

szybko nauka w wielu dziedzinach: matematyki (Aleksander Korkin), chemii (Dymitr

Mendelejew), ł

ą

czno

ś

ci radiowej (Aleksander Popow), konstrukcji rakietowych (Konstanty Ciołkowski),

fizjologii (Iwan Pawłow). Szczególne osi

ą

gni

ę

cia uzyskano w badaniach Syberii, Dalekiego Wschodu i

Arktyki. W wieli ekspedycjach badawczych brali udział Polacy, m.in. Benedykt Dybowski (fauna
Bajkału), Jan Czerski (Góry Czerskiego), Aleksander Czekanowski (Góry Czekanowskiego). Spore
osi

ą

gni

ę

cia notowała architektura, malarstwo, rze

ź

ba, muzyka, teatr i literatura pi

ę

kna (Lew Tołstoj,

Antoni Czechow, Maksym Gorki, Iwan Bunin).
W 1907 r. zako

ń

czona została wieloletnia rywalizacja Rosji z Wielk

ą

Brytani

ą

o panowanie w Persji

przez zawarcie dwustronnego porozumienia, ustalaj

ą

cego strefy wpływów w tym pa

ń

stwie.

Równocze

ś

nie dyplomacja rosyjska wł

ą

czyła si

ę

intensywnie w konflikty bałka

ń

skie, wspieraj

ą

c

panslawistyczne d

ąż

enia Serbii, ale nie anga

ż

uj

ą

c si

ę

bezpo

ś

rednio w wojny bałka

ń

skie 1912/13.

Sko

ń

czyły si

ę

one wprawdzie ostateczn

ą

pora

ż

k

ą

Turcji, lecz Rosja równocze

ś

nie utraciła swe wpływy

w nowych pa

ń

stwach bałka

ń

skich na rzecz Austro-W

ę

gier (Bo

ś

nia, Rumunia, Bułgaria), Wielkiej

Brytanii (Grecja) i Włoch ( Albania).
Konflikty na Bałkanach stały si

ę

powodem wybuchu w 1914 r. I wojny

ś

wiatowej. Jej podstaw

ą

były

sprzeczno

ś

ci interesów i podział pa

ń

stw europejskich na bloki militarne. Głównymi z nich były:

Trójprzymierze Niemiec, Austro-W

ę

gier i Włoch oraz Trójporozumienie (Ententa) W. Brytanii, Francji i

Rosji. Dla Rosji wojna zacz

ę

ła si

ę

1 sierpnia, gdy Rzesza Niemiecka wypowiedziała jej wojn

ę

. Niemcy

rozpocz

ę

li sw

ą

rosyjsk

ą

ofensyw

ę

4 sierpnia od zbombardowania i spalenia przygranicznego Kalisza

w Kongresówce.
W pierwszych miesi

ą

cach wojny na froncie wschodnim rozegrane zostały dwie kampanie wojenne. Na

terytorium Prus Wschodnich, gdzie doszło do rozstrzygaj

ą

cej bitwy pod wsi

ą

Tannenberg (St

ę

bark),

zako

ń

czonej wielkim zwyci

ę

stwem wojsk niemieckich, i w Galicji, gdzie ofensywa wojsk austriacko-

w

ę

gierskich, rozpocz

ę

ta 23 sierpnia w Kieleckiem i na Lubelszczy

ź

nie załamała si

ę

w bitwach pod

Lwowem i Gródkiem Jagiello

ń

skim. Pod koniec 1914 r. fronty ustabilizowały si

ę

tam na wiele miesi

ę

cy

na linii rzek Bzury, Nidy i Dunajca.
Rok 1915 rozpocz

ą

ł si

ę

od ofensywy wojsk austriacko-w

ę

gierskich w rejonie Karpat Wschodnich,

gdzie m. in. rozegrały si

ę

bardzo krwawe walki o Przeł

ę

cz Dukielsk

ą

. Jednak

ż

e Rosjanie odparli t

ę

ofensyw

ę

, a nawet zdobyli w marcu twierdz

ę

Przemy

ś

l. Natomiast pełnym zwyci

ę

stwem zako

ń

czyła

si

ę

kolejna ofensywa wojsk niemieckich na północy, gdzie opanowały one znaczne terytoria Litwy i

Kurlandii. Za

ś

przełamanie frontu rosyjskiego na południu nast

ą

piło w maju pod Gorlicami, poczym

armie austro-niemieckie podj

ę

ły ofensyw

ę

na całej linii swego frontu wschodniego i ju

ż

latem

wszystkie terytoria Galicji i b. Królestwa Polskiego znalazły si

ę

pod ich okupacj

ą

. Na koniec 1916 r.

front przebiegał wzdłu

ż

linii Tarnopol - Pi

ń

sk - D

ź

wina - Ryga.

Od pocz

ą

tku 1917 r. miały w Rosji miejsce liczne strajki, manifestacje i starcia zbrojne ludno

ś

ci,

wyst

ę

puj

ą

cej przeciwko wojnie i katastrofalnej sytuacji

ż

ywno

ś

ciowej w kraju. Buntowało si

ę

tak

ż

e

wojsko i w całym kraju powstawały radykalne rewolucyjne Rady Robotniczo-

ś

ołnierskie, które

przejmowały lokalnie władz

ę

i domagały si

ę

od cara liberalizacji gospodarki, demokratyzacji władzy i

wycofania z wojny. Działanie te przybrały wnet form

ę

rewolucji, której pocz

ą

tek datuje si

ę

na 2 marca

(18 luty wg kalendarza rosyjskiego). Gdy car Mikołaj II rozwi

ą

zał Dum

ę

, wtedy 200 tys. robotników

odpowiedziało strajkiem generalnym, przy czym wojsko odmówiło wyst

ą

pienia przeciwko strajkuj

ą

cym,

brataj

ą

c si

ę

z nimi. Wówczas Duma Pa

ń

stwowa oraz Piotrogrodzka Rada Delegatów Robotniczych i

ś

ołnierskich zebrały si

ę

nielegalnie i za

żą

dały abdykacji cara, co nast

ą

piło 15 marca. Cesarstwo

Rosyjskie przestało istnie

ć

, na jego miejscu pojawiła si

ę

republika parlamentarna.

W dniu 7 listopada (25 pa

ź

dziernika wg kalendarza rosyjskiego) 1917 r. wybuchła w Rosji kolejna

rewolucja. Pełn

ą

władz

ę

w kraju przej

ą

ł Ogólnorosyjski Zjazd Delegatów Robotniczych i

ś

ołnierskich,

który proklamował utworzenie Republiki Radzieckiej. Nast

ą

piło zawieszenie broni z Niemcami i

rozpocz

ę

ły si

ę

rokowania pokojowe w Brze

ś

ciu, a 15 grudnia zawarty został rozejm w działaniach

wojennych. W latach 1918-1920 w Rosji rozszalała si

ę

wojna domowa. W jej trakcie ostatni car

dynastii Romanowów, Mikołaj II wi

ę

ziony był, wraz z rodzin

ą

, w Jekatyrenburgu na Uralu i tam został

17 lipca 1918 r. zamordowany. Na miejsce carskiej Rosji powstało nowe pa

ń

stwo Rosja Radziecka i

pi

ęć

pa

ń

stw niezawisłych: Polska,. Finlandia, Litwa, Łotwa i Estonia.