Filozofia oznacza dosłownie "umiłowanie mądrości". Określenie to i jego znaczenie pochodzi prawdopodobnie od matematyka i filozofa Pitagorasa żyjącego w VI wieku p.n.e., obecnie termin jest używany w różnych znaczeniach. Treść rozważań filozoficznych ulegała historycznym zmianom i jest uzależniona od przyjętej koncepcji filozofii.

metafizyka dział filozofii zajmujący się przedmiotami wykraczającymi poza doświadczenie i zmierzający do poznania "istoty" rzeczy; nauka o pierwszych zasadach bytu; ontologia (i kosmologia a. gnoseologia); metoda w filozofii przeciwstawna dialektyce, ujmująca zjawiska statycznie, ahistorycznie i w izolacji od innych; pot. oderwane od rzeczywistości, spekulacje myślowe, niezrozumiałe wywody, mętne rozumowanie.

Ontologia to dział filozofii zwany inaczej metafizyką lub nauką o bytach, który stara się odpowiadać na pytania o to z czego składa się Wszechświat i na jakich zasadach funkcjonuje w sensie jak najbardziej ogólnym, wychodzącym poza to co da się zbadać metodami nauk przyrodniczych.

Epistemologia (teoria poznania, gnoseologia) - dział filozofii zajmujący się teorią poznania, czyli badający skąd pochodzi, na ile jest wiarygodna i jakie są granice naszej wiedzy. Epistemologia jest jednym z najtrudniejszych i najbardziej abstrakcyjnych działów filozofii, ale z drugiej strony ma ona podstawowe znaczenie, bo bez skonstruowania wiarygodnej teorii poznania dalsze filozofowanie w zasadzie nie ma sensu. Epistemologia jako odrębny dział filozofii została zapoczątkowana przez Kartezjusza, ale zagadnienia epistemologiczne były już obecne od zarania dziejów.

empiryzm - filozofia zakładająca wyższość poznania zmysłowego nad rozumowym, w skrajnej postaci odrzucająca wszystko, co nie ma bezpośredniego odniesienia do poznania zmysłowego.

racjonalizm - filozofia zakładająca możliwość poznania za pomocą tworzenia spójnych i logicznych systemów poglądów, w swojej skrajnej postaci odrzuca ona jakąkolwiek wartość poznania pozaumysłowego.

idealizm - filozofia uznająca pierwszeństwo idei nad rzeczywistością materialną. Uznaje ona obiektywne istnienie idei jako bytów samodzielnych i uważa byt materialny za wtórny w stosunku do świata idei. W skrajnej postaci odrzuca istnienie rzeczywistości materialnej i uznaje ją za złudzenie (idealizm subiektywny).

Etyka - dział filozofii zajmujący się badaniem moralności i tworzeniem systemów myślowych, z których można wyprowadzać zasady moralne. Etyki nie należy mylić z moralnością. Moralność, to z formalnego punktu widzenia zbiór dyrektyw w formie zdań rozkazujących w rodzaju: "Nie zabijaj", których słuszności nie da się dowieść ani zaprzeczyć, gdyż zdania rozkazujące niczego nie oznajmują. Etyka natomiast to nauka, której celem jest dochodzić źródeł powstawania moralności, badać efekty jakie moralność lub jej brak wywiera na ludzi oraz szukać podstawowych przesłanek filozoficznych, na podstawie których dałoby by się w racjonalny sposób tworzyć zbiory nakazów moralnych.

Estetyka powstała jako jedna z dyscyplin filozofii i w tym sensie jest określana jako nauka o pięknie. Zajmuje się badaniem i analizą wartości estetycznych zawartych tak w dziełach sztuki, jak i w naturze, sposobami w jakie one oddziałują na odbiorcę

Logika filozoficzna jest analizą pojęć filozoficznych za pomocą narzędzi formalnych. Obejmuje konstrukcję i badanie rozmaitych rachunków logicznych, które są interpretowane filozoficznie, dzięki czemu można w nich analizować, oprócz zwykłych pojęć logicznych, na przykład pojęcia przedmiotu, klasy, relacji, istnienia, a także, w ramach tak zwanej logiki intensjonalnej, pojęcia konieczności, możliwości, czasu, obowiązku i tak dalej.

Idealizm:

• Idealizm filozoficzny ontologiczny to każdy system filozoficzny zakładający realność świata idei i nierealność bądź wtórność świata materialnego w stosunku do idei. W skrajnych postaciach idealizm odrzuca w ogóle istnienie świata materialnego, uważając go za złudzenie. Najbardziej znanymi idealistami byli: Platon, Św. Augustyn, Plotyn, George Berkeley.

• Idealizm filozoficzny poznawczy to taki system filozoficzny, który zakłada całkowitą niemożność bezpośredniego poznania rzeczywistości materialnej i twierdzący, że jedyne, co jest nam bezpośrednio dane, to nasze własne myśli i uczucia. W skrajnej postaci idealizm poznawczy zakłada, że nie ma sposobu, aby wyjść poza własną jaźń, a zatem dla każdego jego świat składa się wyłącznie z niego samego oraz własnych myśli i uczuć. Najbardziej znani idealiści poznawczy to: George Berkeley, Fryderyk Nietzsche oraz w pewnym sensie Kartezjusz

spirytualizm pogląd filoz., wg którego osnową bytu jest duch, a rzeczywistość materialna jest sposobem przejawiania się aktywności ducha; idealizm, zwł. metafizyczny;

Materializm to ogólna nazwa systemów filozoficznych twierdzących, że jedynym realnym bytem jest świat materialny, zaś wszelkie idee są tylko wytworem psychiki człowieka.

Racjonalizm - to filozoficzne podejście w epistemologii zakładające możliwość dotarcia do prawdy z użyciem samego rozumu z pominięciem doświadczenia, poprzez stworzenie systemu opartego na aksjomatach, z których poprzez dedukcję można wywieść całość wiedzy. Racjonalizm w nowożytnej filozofii wywodzi się od Kartezjusza. W anglosaskiej tradycji filozoficznej bywa nazywany racjonalizmem kontynentalnym.

Empiryzm - filozofia zakładająca, że źródłem ludzkiego poznania są wyłącznie, lub przede wszystkim bodźce zmysłowe docierające do naszego umysłu ze świata zewnętrznego, zaś wszelkie idee, teorie itp. są w stosunku do nich wtórne,

Naturalizm - kierunek w filozofii, którego celem jest wyjaśnienie rzeczywistości przyczynami naturalnymi, tłumaczący całość zjawisk działaniem praw przyrody.

subiektywizm nazwa różnych teorii filoz., doktryn, które za punkt wyjścia przyjmują podmiotowe (subiektywne) doznanie, a nie obiektywną rzeczywistość; kierowanie się osobistymi względami, upodobaniami, obawami, uprzedzeniami i pragnieniami w ocenie faktów i jako miernikiem zła i dobra.

obiektywizm bezstronność; postawa badawcza wolna od uprzedzeń

Transcendencja filozoficzny termin oznaczający istnienie na zewnątrz czegoś.

Transcendentalizm to doktryna odrodzenia człowieka, dotarcia do pierwotnych źródeł człowieczeństwa, radykalnej formy ówczesnych stosunków społecznych zagrażających kondycji jednostki. Typowa jest dla jego twórców wiara w ideę odrodzonej ludzkości, zdeprawowanej głównie przez panujące stosunki społecznej ekspansji ideologii zysku za wszelka cenę.

Irracjonalizm - pogląd filozoficzny głoszący, że rzeczywistość jest niedostępna poznaniu racjonalnemu, przypisujący najwyższą wartość pozarozumowym środkom poznawczym; także: postawa umysłowa dopuszczająca przyjmowanie przekonań nie na mocy argumentów rozumowych, lecz na mocy tradycji, autorytetu, wiary, instynktu, intuicji, itp.

Panteizm - światopogląd religijny i filozoficzny utożsamiający boga (bóstwo) ze światem przyrody. Panteizm często łączył się z ideami rozumnego rozwoju wszechświata, jedności, wieczności oraz żywości świata materialnego.

Jońska filozofia przyrody - archaiczny, naiwny grecki materializm żywiołowy zapoczątkowany przez Talesa z Miletu około VI-IV wieku p.n.e.; pierwsze niemitologiczne, racjonalne próby wyjaśnienia natury (physis), będące punktem wyjścia dla rozwoju filozofii i nauki europejskiej.

1. W ontologii reprezentowali monizm materialistyczny

• Świat ma jednorodną, materialną strukturę, jest zbiorem konkretnych ciał. Początkiem i zasadą świata, a zarazem właściwą naturą rzeczy jest przenikająca wszystko, wieczna pramateria ( prapierwiastek, pierwotny żywioł), która ulegając nieustannej przemianie - ożywia i różnicuje byt. Na tej zasadzie z jedności (pierwotnego żywiołu) powstaje różnorodność.

• Badania filozoficzne polegały na poszukiwaniu początku-zasady (arche) natury

• Tales - pramaterią jest woda; wysnuł ten wniosek na podstawie potocznych obserwacji, według których woda jest ośrodkiem życia, z wody wywodzi się życie, a dzięki temu, że zmienia stany skupienia - występuje w każdej formie

• Anaksymander - apejron (abstrakcyjny bezkres, odpowiednik mitologicznego chaosu)

• Anaksymenes - powietrze przenika wszystko wypełniając bezkres

• Heraklit - osnową wszechświata jest ogień; jest on przejawem dynamicznej energii (panta rei)

• Hylozoizm - atrybutem materii jest ruch, wszystko co jest - jest w ruchu, rozwija się, co jest objawem życia

• Panpsychizm - cała przyroda ma charakter dynamiczny i kreatywny, żyje, jest jednym wielkim organizmem.

• Koncepcja czasu cyklicznego - wszystko się powtarza

Szkoła Pitagorejska

Pitagorejczycy - związek pitagorejski stworzony przez Pitagorasa - etyczno - religijna organizacja, która koncentruje się na przybliżeniu człowieka do boga. Najważniejszym elementem jest nauka a zwłaszcza matematyka. Ona zbliża najbardziej. Świat wg pitagorejczyków pochodzi z liczby. Ale liczby jako bytu realnego. Liczby miały znaczenia np.: 1. punkt, 2. linia, 3. figura geometryczna, 4. bryła, 5. własności ciał, 6. życie, 7. duch, 8. miłość, 9. roztropność, sprawiedliwość, 10. doskonałość wszechświata. Liczba jest tu pewnego rodzaju symbolem, z którymi spotykamy się przecież aż do dziś (Biblia, zabobony).

Szkoła Eleacka

Eleaci - najważniejszym przedstawicielem był Parmenides - jego filozofia jest bardzo trudna - który jako pierwszy zajął się teorią bytu. A byt definiuje jako kulę (idealny kształt), ponieważ nie ma ona ani początku ani końca. Wg Parmenidesa istnieją 3 drogi życia: prawdy, mniemania oraz fałszu. Drogi fałszu powinniśmy się wystrzegać

Demokryt z Abdery

Żył w latach ok. 460-350 r. p.n.e., filozof grecki, zajmował się fizyką, medycyną, matematyką, architekturą, etyką. Żadne z jego dzieł nie przetrwało w całości, zachowały się jedynie niewielkie fragmenty. Jego myśli kontynuowali Lukrecjusz i Epikur. W wiekach późniejszych- Galileusz i Giordano Bruno. Uważany za twórcę atomizmu (pogląd, wg którego wszelkie całości (układy złożone) dadzą się wyjaśnić przez prawa i twierdzenia dotyczące ich elementów składowych). Pierwotne znaczenie słowa "atom" oznaczało nie tylko najmniejszą i niepodzielną cząstkę substancji, lecz również jednostkę ludzką. Nic w świecie nie dzieje się przypadkowo. Atomy poruszają się po wyznaczonych torach, zderzając się i łącząc tworzą mniej lub bardziej trwałe struktury. Przypadek jest wynikiem niewiedzy.

Platon

Filozof grecki. Wg Platona ponad zwykłym światem istnieje świat idei, którego cechą jest pełnia i doskonałość. Jest to byt niematerialny, znajdują się w nim wieczne i niezmienne idee. Rzeczy cielesne stają się i przemijają, są one odzwierciedleniem świata idei. Mają egzystencję wtórną i zależną. Dlatego stanowisko Platona określane jest mianem idealizmu obiektywnego.

SOKRATES (469-399 p.n.e.), filozof grecki, nauczyciel Platona, w młodości związany ze stronnictwem peryklejskim, ostatecznie stał się przeciwnikiem demokracji, co było prawdziwym powodem wytoczonego mu 399 procesu; skazany na śmierć przez otrucie cykutą. Sokrates nie stworzył zamkniętego systemu filozoficznego podkreślając świadomość własnej niewiedzy („wiem, że nic nie wiem”), uznawał istnienie absolutnego dobra i absolutnej prawdy, a prowadzenie ludzi ku jej poznaniu — za swą misję życiową. Środkiem poznania była według Sokratesa metoda żywego dialogu, złożonego z części krytycznej (metoda elenktyczna — zbijanie argumentów rozmówcy) i z części konstruktywnej (metoda majeutyczna, tj. położnicza — pomoc w dochodzeniu do prawdy). Uważał, że bezwzględnym i najwyższym dobrem człowieka jest cnota moralna, wiążąca ze sobą dobro i pożytek oraz udzielająca szczęścia. Warunkiem dostatecznym cnoty jest wiedza etyczna, a wszelkie zło pochodzi z nieświadomości. W uzasadnieniu osobistych decyzji Sokrates powoływał się na wspomagający jego intelekt głos wewnętrzny, będący pomocą bóstwa. Poglądy Sokratesa są znane gł. z przekazów Platona i Ksenofonta

KSENOFANES Z KOLOFONU

(ok. 575-480 p.n.e.), filozof grecki, poprzednik eleatów, na których poglądy wpłynął. Głosił, że zasadą, z której powstały wszystkie rzeczy, jest Ziemia. Występując przeciw politeizmowi i antropomorfizmowi rel. przyjmował, że jest tylko jedno bóstwo, któremu przypisywał niezmienność i wszechmoc. Sądził, że wyniki poznania ludzkiego nie są pewne, tylko prawdopodobne, i że człowiek nigdy nie pozna całej prawdy.

PLOTYN (ok. 204-ok. 269), filozof grecki. Twórca neoplatonizmu. Twierdził, że jest tylko jeden byt, tzn. boska Jednia (monizm), która będąc absolutem w sposób konieczny wyłania z siebie — wg porządku stopni doskonałości — hipostazy: ducha, duszę i materię. Plotyn przyjmował, że część duchowa człowieka jest uwikłana w przeciwstawną do niej cielesność, będącą powodem jego upadku i niedoskonałości (dualizm). Głosił postulat powrotu ducha ludzkiego wzwyż, dokonującego się przez (możliwe dzięki surowej ascezie) intuicyjne poznanie Jedni i połączenie się z nią w ekstazie. Sądził, że twórczość artystyczna upodabnia człowieka do bóstwa. Poza zwykłymi cnotami (tzw. obywatelskimi) wyróżniał cnoty oczyszczające i cnoty oczyszczonego umysłu;

ARYSTOTELES (384-322 p.n.e.), filozof grecki. W ontologii (metafizyce) głosił hylemorfizm twierdząc, że każda rzecz jako byt jednostkowy jest zbudowana z 2 niesamodzielnych zasad wewnętrznych: formy (pojętej jako czynnik aktywny, kształtujący rzecz danego rodzaju) oraz materii (pojętej jako bierne tworzywo, stanowiące podłoże wszelkiego stawania się i wszelkiej egzystencji konkretnej). Obok 2 przyczyn wewnętrznych (formalnej i materialnej), działają zawsze 2 przyczyny zewnętrzne (sprawcza i celowa). Arystoteles odróżnił byt samodzielny (substancję) od niesamodzielnego (przypadłości). W filozofii przyrody podał określenie ruchu jako urzeczywistniania się przez formę możliwości zawartych w materii oraz sformułował podstawy fizyki, astronomii, zoologii, fizjologii, embriologii, botaniki.

AUGUSTYN, Augustyn Aureliusz, święty (354-430), filozof i teolog. Początkowo zwolennik manicheizmu, potem sceptycyzmu, wreszcie neoplatonizmu. Augustyn przedstawił pierwszą propozycję całościowego i konsekwentnego wykładu doktryny chrześcijańskiej. Z tradycji platońskiej przyjmował to, co dało się pogodzić z chrześcijaństwem. Boga uważał za byt wieczny i niezmienny, źródło światłości i szczęścia ludzi. Mówiąc o Trójcy Św. wskazywał na równość osób i jedność w bycie. Twierdził, że świat został stworzony z niczego (kreacjonizm) wg wiecznych idei boskich. W człowieku podkreślał wyższość duszy nad ciałem; uważał, że poznanie ludzkie odbywa się dzięki boskiemu oświeceniu duszy (iluminacji), bez pośrednictwa ciała (iluminizm).

Doktryna filozoficzna i teologiczna św. Tomasza z Akwinu.

Ogólna nazwa kierunków myślowych nawiązujących do tej doktryny i charakteryzujących się gł. analizą wewnętrzną i zewnętrzną przyczyn realnego jednostkowego bytu, wyznaczoną przez metafizyczny pluralizm i teoriopoznawczy realizm. Z tej perspektywy do tomizmu zalicza się koncepcje opierające się na takiej teorii bytu, w której za wewnętrzne zasady bytu przyjmuje się istnienie jako powód realności („że jest”) i istotę. Jako powód tożsamości („czym jest”); w powiązaniu z tak ujmowaną metafizyką, w ramach tomizmu uprawia się wszystkie gł. dyscypliny filozoficzne oraz podejmuje się zagadnienia teologiczne.

HEGEL GEORG WILHELM FRIEDRICH (1770-1831), filozof niemiecki. Jeden z głównych przedstawicieli klasyczne filozofii niemieckiej. Hegel stworzył system filozoficzny stanowiący skrajnie racjonalistyczną i dialektyczną postać idealizmu obiektywnego. System ten obejmował logikę, filozofię przyrody i filozofię ducha. Podstawowym założeniem filozofii Hegla było uznanie, że cała rzeczywistość kształtuje się wg jednej, rozwijającej się dialektycznie idei, stanowiąc proces realizowania się absolutu zmierzającego do uświadomienia sobie swojej własnej wolności. System filozoficzny Hegla charakteryzowały: panlogizm, wyrażający się w tezie o tożsamości myśli i bytu oraz wynikającej z niej rozumności i logiczności praw rozwoju świata i historii; historyzm, zgodnie z którym każde zjawisko jest momentem koniecznym historycznego procesu rozwoju. Filozofia Hegla wywarła znaczny wpływ na dalszy rozwój filozofii europejskiej, zwł. niemieckiej, oraz stała się jednym z głównych źródeł marksizmu, który podejmując jej problemy i metodę, nadał im materialistyczną interpretację.

TALES Z MILETU (ok. 620-ok. 540 p.n.e.), grecki filozof i matematyk. Prawdopodobnie pierwszy uczony i filozof europejski. Jeden z twórców jońskiej filozofii przyrody. Uznając wodę za początek wszystkiego, zapoczątkował filozoficzne poszukiwanie pierwszej zasady, z której powstała wszelka natura (gr. physis)

EPIKUR (341-270 p.n.e.), filozof grecki. jeden z głównych przedstawicieli filozofii hellenizmu. twórca epikureizmu. Filozofię dzielił na 3 części: fizykę (teorię przyrody), kanonikę (teorię poznania) i etykę (naukę o osiąganiu szczęścia); w etyce uznawał tożsamość dobra (przyjemności) i szczęścia oraz życia moralnego i życia szczęśliwego; za dostateczny warunek szczęścia uważał stan tzw. ataraksji, czyli braku cierpień i trosk, a za gł. źródło cierpienia — przesądy i obawy, takie jak strach przed bogami i śmiercią; w kanonice wyznawał zasady sensualizmu i empiryzmu. ANZELM Z CANTERBURY, Anzelm z Aosty, święty (1033-1109), teolog i filozof pochodzenia włoskiego, benedyktyn. Jako twórca zasady „wiara szukająca rozumienia” jest uważany za ojca scholastyki. korzystając Głównie z myśli św. Augustyna, starał się poprzez rozważania filozoficzne wyjaśniać prawdy wiary. W Proslogion sformułował tzw. dowód ontologiczny na istnienie Boga, oparty na pojęciu doskonałości. Zajmował się także zagadnieniem nieśmiertelności duszy, nauką o grzechu pierworodnym. Przeprowadził oryginalną interpretację odkupienia.

GALILEUSZ (1564-1642), włoski fizyk, astronom i filozof. W poglądach filoz. i naukoznawczych Galileusz był zdecydowanym zwolennikiem nauki opartej na doświadczeniu, jednocześnie odcinał się od skrajnego empiryzmu i głosił, że samo nagromadzenie faktów nie stanowi jeszcze nauki. Właściwym zadaniem nauki jest wg niego ustalenie prawidłowości, następstwa i współwystępowania zdarzeń za pomocą rozumowania opartego na eksperymencie.

BRUNO GIORDANO (1548-1600), wł. filozof, dominikanin. Przedstawiciel renesansowej filozofii przyrody. W swoich poglądach łączył rozmaite doktryny filozofii, astronomii oraz hermetyzm i magię; głosił nieskończoność wszechświata, który uważał za byt jeden i jednorodny, obdarzony życiem, skłaniał się ku panteizmowi i metempsychozie; zdecydowanie opowiadał się za teorią M. Kopernika. Przeszedł do legendy jako symbol postawy racjonalistycznej i swobodnego poszukiwania prawdy wbrew dogmatom religii i autorytetowi Kościoła.

LOCKE JOHN (1632-1704), filozof angielski. Czołowy przedstawiciel genetycznego empiryzmu. Zajmował się głównie problemem pochodzenia wiedzy ludzkiej. Uważał umysł ludzki za „czystą, nie zapisaną kartę” (łac. tabula rasa), którą napełnia treścią jedynie doświadczenie: bądź rzeczy zewn. przez postrzeganie, bądź samego siebie przez refleksję; uważał, że umysłowi są dostępne jedynie idee, a nie rzeczy; wprowadził rozróżnienie między własnościami pierwotnymi rzeczy, tj. takimi, których niepodobna usunąć z naszego wyobrażenia rzeczy i które są postrzegane wieloma zmysłami, oraz własnościami wtórnymi, dostępnymi tylko jednemu ze zmysłów; rozróżniał idee proste (stanowiące podstawę wiedzy) i złożone; idee analizował z nowego, nie metafizycznego, lecz epistemologicznego punktu widzenia. W etyce był prekursorem utylitaryzmu. Uważał, że człowiek powinien zabiegać o realizację własnych interesów i kierować się rozumem, a nie autorytetem.

KANT IMMANUEL (1724-1804), filozof niemiecki. Twórca transcendentalnego idealizmu, zwanego też krytycyzmem teoriopoznawczym. Transcendentalizm Kanta, polegający na filozoficznej analizie warunków wszelkiego możliwego poznania, nie zaś aktów poznawczych, ich przebiegu i treści, oraz zakwestionowanie przez niego możliwości naukowego uprawiania metafizyki, otworzyły drogę do nowoczesnych badań epistemologicznych, akcentujących aktywną rolę podmiotu w kreowaniu obrazu poznawanego przezeń świata. W etyce Kant był zwolennikiem rygoryzmu moralnego, opartego na sformułowaniu apriorycznego imperatywu kategorycznego oraz wskazaniu człowieka jako twórcy norm moralnych.

HUME DAVID (1711-76), szkocki filozof, historyk i ekonomista. Sceptyk i agnostyk religijny. Nawiązywał do ang. empiryzmu i utrzymywał, że jedynym źródłem poznania są wrażenia (impresje), na których podstawie powstają w umyśle ludzkim idee, występujące w określonym porządku i we wzajemnych związkach asocjacyjnych. W etyce głosił pogląd, iż właściwe człowiekowi „uczucie sympatii” jest gł. czynnikiem moralnego postępowania i więzi społecznych.

SCHOPENHAUER ARTHUR (1788-1860), filozof niemiecki. Prekursor filozofii życia, twórca teorii łączącej woluntaryzm w metafizyce z kantowską epistemologią. Filozofii Schopenhauera nie można zaliczyć do żadnego z wielkich prądów myślowych dominujących w filozofii niemieckiej 1 poł. XIX w.; poglądy Schopenhauera stały w opozycji do heglizmu, racjonalistycznemu optymizmowi G.W.F. Hegla przeciwstawiał on pesymizm i przekonanie o nieuchronności ludzkiego cierpienia, którego źródło upatrywał we wszechpotężnym, bezrozumnym i ślepym działaniu woli, która uniemożliwia człowiekowi osiąganie celów; jedyną drogę do uniknięcia zła moralnego i cierpienia widział Schopenhauer w rezygnacji z „woli życia”, w wyobcowaniu się ze społeczeństwa, w kontemplacji.

NIETZSCHE FRIEDRICH WILHELM (1844-1900), filozof niemiecki. Postulaty Nietzsche'go: filozofia jako „mądrość tragiczna”, „przewartościowanie wszelkich wartości”, usytuowanie się „poza dobrem i złem”, przekroczenie historii przez ideę „wiecznego powrotu”, ideał „nadczłowieka” powodowanego „wolą mocy” realizującą się w dążeniu do władzy i panowania oraz obwieszczenie „śmierci Boga” i krytyka chrześcijaństwa stały się w kulturze epoki modernizmu symbolami buntu przeciw filisterstwu kultury mieszczańskiej i obłudnej religijności. U źródeł dramatyzmu przenikającego „filozofię życia” Nietzsche'go tkwi przeżycie i próba rozwiązania dylematu dwoistości człowieka oraz kultury. W formie celowo zniekształconej filozofia Nitszche'go została przywłaszczona przez ideologów nazizmu, a wreszcie znalazła swych interpretatorów i apologetów wśród XX-wiecznych egzystencjalistów.

SOFIŚCI [gr.], filoz. nauczyciele przygotowujący obywateli do życia publicznego przez nauczanie retoryki, polityki, filozofii, etyki. Działali głównie w Atenach V-IV w. p.n.e.; przedmiotem zainteresowania sofistów był człowiek, w związku z czym uważa się ich za pierwszych humanistów w dziejach filozofii starożytnej. Posługiwali się metodą empiryczno-indukcyjną;

SCEPTYCY ostatnia z wielkich szkół filozoficznych epoki hellenistycznej, zapoczątkowana przez Pyrrona z Elidy. Zaprzeczali możliwości poznania prawdy oraz postulowali powstrzymywanie się od sądów, by zapewnić sobie stan niewzruszonego spokoju i bezbolesnej obojętności.

Epikurejczycy

Uznający za cel życia indywidualne szczęście, a filozofię za środek służący do jego osiągnięcia. Główni przedstawiciele: Metrodor z Lampsakos, Hermachos z Mityleny, Zenon z Sydonu, Filodemos z Gadary, Lukrecjusz. Głosili teorię etyczną utożsamiającą życie szczęśliwe z życiem moralnym. Za warunek wystarczający do osiągnięcia szczęścia uważali brak cierpień.

Atomiści - Demokryt z Abdery: atomiści stworzyli najlepsze poglądy filozoficzne ze wszystkich tu wymienionych grup. Atom - to byt myśli. Uważali, że świat składa się z atomów, niepodzielnych cząsteczek. Wyróżniamy 4 cechy filozofii atomistów:

a)      Cała przyroda składa się z mnogości atomów - niepodzielnych cząstek

b)      Atomy odróżniają się poprzez własności ilościowe (kształt, położenie)

c)      Ruch jest podstawową własnością atomów

d)      Atomy poruszają się w próżni

Empiryści - uważali nauki przyrodnicze za najwartościowszy zarówno poznawczo, jak i praktycznie wytwór ludzkiego umysłu;

szkoła cyrenejska (Arystyp z Cyreny): poznanie i wiedza służą człowiekowi w umiejętności przyjemnego spędzenia życia. Przyjemność ma charakter materialno - cielesny, co przyjemne jest także dobrem, co przykre lub bolesne - złem. W życiu człowiek uzależnia się od konwencji i zwyczajów, oraz potrzeby przystosowywania się do nich. Ważne jest, aby panując nad wszystkim, nie dać się niczemu i nikomu opanować. Zmartwienie cyrenejków budziła jedynie niemożność przewidywania doznań radosnych, aby można je było wykorzystać dla osłonięcia się przed przykrościami i rozczarowania jakich dostarcza człowiekowi życie i obcowanie wśród innych ludzi.

Racjonaliści:

DESCARTES RENÉ, Kartezjusz (1596-1650), francuski filozof i matematyk. Głosił racjonalizm i sceptycyzm metodyczny. Za przedmiot poznania filozofii uważał treści świadomości człowieka, a za kryterium prawdy — jasność i wyraźność sądów; filozofia Descartes'a opierała się na pewności, że poznanie jest dostępne każdemu dobrze pokierowanemu rozumowi; podstawą systemu Descartes'a jest uznanie pewności istnienia własnej duszy ze względu na jej czynność myślenia (cogito ergo sum 'myślę, więc jestem');

SPINOZA BARUCH (1632-77), filozof holenderski. Doktryna Spinozy bywała interpretowana na wiele odmiennych sposobów. Najczęściej występuje interpretacja panteistyczna, oprócz niej istnieje także wersja radykalnie naturalistyczna, subiektywistyczna, platonizująca, mistyczna i inne. Doktrynę Spinozy można przedstawić jako próbę uzgodnienia racjonalistycznych i indywidualistycznych tendencji, wywodzących się z kartezjanizmu, z całościowym obrazem świata inspirowanym przez tradycje panteistyczne i mistyczne, m.in. judaizmu. Spinoza wykazywał, że jest możliwe istnienie tylko jednej, nie stworzonej substancji, zw. Bogiem lub naturą; wszystkie poszczególne rzeczy są modyfikacjami tej substancji, uczestniczącymi w obu jej atrybutach: rozciągłości i myśleniu.

LEIBNIZ GOTTFRIED WILHELM (1646-1716), niemiecki filozof i matematyk. Leibniz był twórcą koncepcji filozoficznej, wg której świat jest zbiorem monad, tj. substancji niematerialnych, niepodzielnych, pozbawionych części, a więc nie podlegających oddziaływaniom zewnętrznym, niezdolnych do wzajemnej komunikacji i spontanicznych w zachowaniu. monady, różniące się między sobą doskonałością (zdolnościami poznawczymi), tworzą strukturę hierarchiczną — od najniższych do monady najwyższej (Bóg). Działanie monad jest uporządkowane dzięki „harmonii wprzód ustanowionej”, którą stwórca świata założył w jego budowie.

---