ETOLOGIA ŚRODOWISKA ŻYCIA

Środowisko życia jest dla zwierzęcia:

• Zasobnikiem materiału energetycznego i budulcowego

• Obszarem zapewniającym odpowiednie warunki bytowania

• Źródłem doznań

• Kanałem łączności i biorcą skutków zachowania

Większość zwierząt aktywnie wybiera miejsce swego pobytu.

1. OSIĄGANIE OPTYMALNYCH WARUNKÓW ŚRODOWISKA

Optimum ekologiczne - zespół optymalnych wartości czynników środowiska. Składają się na nie:

• Cechy fizyczne:

• Oświetlenie

• Temperatura

• Wilgotność powietrza

• Zwięzłość gleby

• Ciśnienie hydrostatyczne

• Cechy chemiczne:

• Stężenie tlenu w wodzie

• Zasolenie wody lub podłoża

• Kwasowość

Optimum obejmuje przedział wartości tolerowanych. Może on być:

• Wąski [Mogą występować tylko na niektórych siedliskach spełniających ich bytowe wymagania np. organizmy światło-, cieniolubne, ciepło-, zimnolubne, sucho-, wilgociolubne itd.]

• Szeroki [gatunki kosmopolityczne które można spotkać niemal na całym świecie]

Większość zwierząt dzięki różnym mechanizmom behawioralnym trafia w środowisku do obszaru „ulubionych” właściwości fizycznych i chemicznych składających się na preferendum etologiczne. Najczęściej leży ono w zakresie centralnych wartości optimum ekologicznego.

• Zwierzęta bezkręgowe osiągają preferendum etologiczne głównie dzięki kinezom lub taksjom. Klinokineza [zmiany ruchu częste w strefie preferowanej] zapobiega opuszczeniu strefy przez zwierzę.

• Mechanizmy prowadzące kręgowce do preferendum z reguły opierają się na zapamiętywaniu doświadczeń poprzednich [np. tę samą jaszczurkę można często spotkać wygrzewającą się na tym samym kamieniu]

2. STREFA ŻYCIOWA I MIESZKALNA

Strefa życiowa - obszar, w którym zwierzę poruszało się w ciągu dotychczasowego życia [wliczane są do niego miejsca, w których znalazło się przypadkowo].

Częścią strefy życiowej jest strefa mieszkalna, która różni się w zależności od gatunku:

• Zwierzęta mające mieszkania [króliki, krety, bobry] - w strefie mieszkalnej osobnik spędza większą część swojego czasu i spełnia większość swych funkcji życiowych: odżywia się, pije, wydaje na świat potomstwo i opiekuje się nim, ma tam swoje schronienia, kąciki toalety oraz miejsca oddawania moczu i kału.

• Zwierzęta wodne - strefa mieszkalna jest trójwymiarowa

• Ptaki - strefa mieszkalna ma charakter czasowy [występuje tylko w okresie lęgowym i zanika podczas wędrówek

• Zwierzęta żyjące zbiorowo [z wyjątkiem koczujących jak zające, kopytne, walenie, większość ryb i ptaki poza okresem lęgowym] mają wspólne strefy mieszkalne.

Strefa mieszkalna to pojęcie etologiczne. Pod względem ekologicznym stanowi ona zajmowane przez jednego osobnika siedlisko [habitat] czyli miejsce o określonych, optymalnych dla gatunku właściwościach.

Obszar zajmowany przez populację nazywa się stanowiskiem.

Wiele zwierząt buduje sobie mieszkania [legowiska, gniazda, nory]; są one charakterystyczne dla jaszczurek, ssaków owadożernych, gryzoni a w okresie lęgowym dla ptaków i ssaków drapieżnych.

3. SYSTEMAT PRZESTRZENNO-CZASOWY

Ze strefą życiową i mieszkalną wiąże się pojęcie systematu przestrzenno-czasowego.

Systemat przestrzenno-czasowy to sieć miejsc w terenie, w których dany osobnik w określonym czasie wykonuje określone czynności.

• Aspekt czasowy:

• Wiele zachowań o ważnym dla życia znaczeniu jak żerowanie, odpoczynek, sen, wędrówki, toki, zaloty, budowanie gniazd, wychowywanie młodych odbywa się w określonych porach doby, roku, a nawet życia.

• Rytmy biologiczne i wyznaczone przez nie zmiany zachowania

• Aspekt przestrzenny

• aktualny obszar [zwykle mniejszy od strefy życiowej, większy od strefy mieszkalnej, a niekiedy znacznie wykraczający poza strefę znaną zwierzęciu], w którym osobnik porusza się w ciągu całego roku.

• trasy wędrówek zwierząt wędrownych.

4. PRZEMIESZCZENIA I WĘDRÓWKI ZWIERZĄT

Strefy środowiska można podzielić na znane i nieznane zwierzęciu.

• Wyprawy po pokarm, do wodopoju, kąpieli, po materiał na gniazdo, na tokowisko lub w poszukiwaniu samicy. Mogą one występować na różnym dystansie w zależności od upodobań gatunku.

• Przemieszczenia [wędrówki populacji]. Dzielimy je na:

• Jednorazowe [sporadyczne]

• Rozloty owadów

• Promieniste rozpraszanie się na niewielką odległość z miejsc wylęgu różnych zwierząt [pająków, ryb]

• Jednokierunkowe, długodystansowe wędrówki szarańczy [za pokarmem]

• Okresowe [odbywają się stadami lub chmarami] - kieruje nimi popęd migracyjny uruchamiany przez hormony i sterowany przez cykliczne zmiany warunków zewnętrznych [fotoperiodu - stosunku długości dnia i nocy oraz temperatury]. Działanie popędu migracyjnego wyraża się niepokojem migracyjnym zwierzęcia. Wędrówki mogą odbywać się:

• Poziomo

• Krótkodystansowe [od kilkuset metrów u płazów i gadów do paruset kilometrów u ssaków, u ptaków do 1-2 tys km [przeloty]]

• Długodystansowe [wędrówki, migracje] [motyle, ssaki - do kilkuset km, ryby, gady, ptaki [wiele tys km]. Rekordziści: rybołówki popielate [17 tys km, siewki amerykańskie 13 tys km]

• Pionowo [ w poszukiwaniu pokarmu i odpowiednich warunków klimatycznych, rzadziej w celu rozrodu]

• Zwierzęta żyjące w wodzie lub glebie, górskie motyle, kozice, świstaki

Zwierzęta odbywające wędrówki nazywany wędrownymi, a tendencję do wędrówek - wędrownością]

Ze względu na charakter wędrówki możemy podzielić na:

• Klimatyczno-pokarmowe [pionowe przemieszczenia fauny górskiej, poziome przemieszczenia wielkich kopytnych [reniferów, antylop], strusi, wielorybów]

• Rozrodcze [wędrówki ryb na tarło]

• Mieszane - wędrówka wiosenna ma charakter rozrodczy a jesienna - pokarmowy

Wiele ptaków utrzymuje podczas lotu charakterystyczny szyk:

Skośny rząd kaczek

Szereg ostrygojadów

Rząd perkozów Klucz bocianów,

Gęsi i żurawi

5. ORIENTOWANIE SIĘ ZWIERZĄT W TERENIE

Orientację Zwierząt w terenie dzielimy na:

• Pierwszorzędową [oparta na prostych reakcjach jak tropizmy, taksje i zachowanie korekcyjne]

• Drugorzędową [umożliwia odnalezienie drogi powrotnej do swego mieszkania, lub pozostawionego w terenie przedmiotu np. łupu. Umożliwia również rozpoznanie owych znanych miejsc]. Rozróżnia się 3 etapy orientacji drugorzędowej:

1. Etap „orientacji dalekiej” tj. z dala od celu

2. Etap „orientacji bliskiej” tj. blisko celu

3. Rozpoznanie celu

4. Orientacja wewnątrz gniazda [dotyczy zwierząt żyjących w norach z licznymi galeriami np. błonkówek i gryzoni]

Orientacja osobnika w strefie znanej:

• Orientacja za pomocą własnych mechanizmów efektorowo-sensorycznych [orientacja kinestetyczna - zapamiętywanie przebytych odcinków drogi i zakrętów, echolokacja, elektrolokacja]

• Bodźce zewnątrzpochodne - poruszanie się według tych bodźców nazywa się nawigacją. W obrębie strefy znanej występują trzy typy nawigacji:

• Nawigacja docelowa [gdy cel znajduje się w zasięgu receptorów zwierzęcia np. jest widoczny]

• Nawigacja terestryczna [nabieżnikowa] - cel jest daleko, ale po drodze do niego znajdują się punkty charakterystyczne [nabieżniki], które umożliwiają zwierzęciu rozpoznanie terenu. Z tej nawigacji korzystają zwierzęta niewędrowne, a wędrowne poza okresami wędrówek.

• Nawigacja zliczeniowa [przydatna w monotonnym terenie] - zwierzęta poruszają się prostoliniowo pod pewnym kątem względem kierunku działania określonego zewnętrznego czynnika fizycznego np. światła lub linii sił pola magnetycznego Ziemi, jednocześnie szacując przebytą drogę na podstawie wykonanej pracy mięśniowej. Doskonalsza część nawigacji zliczeniowej oparta na astrotaksji tj zwierzę kieruje się według słońca, płaszczyzny polaryzacji światła pochodzącego z błękitu nieba lub według gwiazd z uwzględnieniem ich pozornego ruchu na nieboskłonie. Posługują się nią zwierzęta z poczuciem czasu, które wykorzystując słońce jako kompas korelują jego położenie ze wskazaniami wewnątrzustrojowego zegara biologicznego.

Orientacja osobnika w strefie nieznanej

Przemieszczanie ze strefy znanej do nieznanej - różne formy orientacji według bodźców zewnątrzpochodnych:

• Nawigacja kierowana [podążanie za osobnikiem znającym teren. Zjawisko występuje u gęsi, kaczek, perkozów, jaskółek, szpaków, bocianów, skowronków, których młode pierwszy raz odbywające wędrówkę przemieszczają się wraz z osobnikami dorosłymi]

• N. Docelowa [ wykorzystywanie nasilania się odpowiedniego bodźca-czynnika związanego z celem np. wzrost gradientu wilgotności gleby u zwierząt poszukujących wodopoju]

• N. Kierunkowa [oparta na mechanizmie meno- lub astrotaktycznym. Występuje często u ptaków i odbywa się według wzrokowo spostrzeganej podczerwieni, wiatru, pola magnetycznego lub słońca, a w nocy gwiazd.

• N. astronomiczna [oparta na orientacji w położeniu okołobiegunowych północnych gwiazdozbiorów, a ściślej określenia bieguna północnego; ptaki lecące na zimowisko potrafią na podstawie obserwacji ciał niebieskich ustalić współrzędne geograficzne miejsca pobytu i wyznaczyć kierunek lotu do miejsca docelowego.]

Przemieszczanie ze strefy nieznanej do znanej

• Przypadkowe odnajdywanie strefy znanej

• Nawigacja astronomiczna

---