Ks. dr hab. Kazimierz Wolsza
TEMATY WYKŁADÓW Z FILOZOFII W ROKU AKADEMICKIM 2001/2002
Pojęcie filozofii. Podział nauk filozoficznych.
Filozofia Sokratesa (469-399 p.n.e.).
Filozofia Platona (427-347).
Filozofia Arystotelesa (384-322).
Filozofia św. Augustyna (354-430 n.e.).
Filozofia św. Tomasza z Akwinu (1225-1274).
Kartezjusz (1596-1650) i nowożytny racjonalizm.
John Locke (1632-1704) i empiryzm.
Immanuel Kant (1724-1804) i filozofia krytyczna.
Karol Marks (1818-1883) i marksizm.
Fryderyk Nietzsche (1844-1900) - prekursor postmodernizmu?
Ludwig Wittgenstein (1889-1951) i filozofia analityczna.
Edmund Husserl (1859-1938) i fenomenologia.
Jean Paul Sartre (1905-1980) i egzystencjalizm.
Emmanuel Mounier (1905-1950) i personalizm.
Zalecana literatura
W. TATARKIEWICZ, Historia filozofii, t. I-III.
J.M. BOCHEŃSKI, Zarys historii filozofii, Kraków 1993.
J. GAARDNER, Świat Zofii. Romans z historią filozofii, Warszawa 1995.
J. GALAROWICZ, Na ścieżkach prawdy. Wprowadzenie do filozofii, Kraków 1992.
J. HARTMANN, Jak poważnie studiować filozofię, Kraków 1999
T. HONDERICH (red.), Encyklopedia filozofii, t. I-II, Poznań 1998-1999.
A. MIŚ, Filozofia współczesna. Główne nurty, Warszawa 2000.
S. OPARA, Filozofia. Współczesne kierunki i problemy, Warszawa 1999.
I. POJĘCIE FILOZOFII - NAUKI FILOZOFICZNE
1. Pojęcie filozofii
Słowo „filozofia” zostało utworzone z dwóch greckich słów: philia (przyjaźń, miłość) oraz sophia (mądrość). W rozumieniu etymologicznym „filozofia” oznacza więc miłość mądrości. Takim mianem w starożytnej Grecji, mniej więcej na przełomie VII i VI wieku przed Chrystusem, zaczęto określać ludzi, którzy dociekali przede wszystkim przyczyny wszechrzeczy. Wśród historyków filozofii dominuje opinia mówiąca, że filozofia zrodziła się w starożytnej Grecji jako przełamanie myślenia mitycznego. Człowiek zaczął stawiać pytania pod adresem otaczającej go rzeczywistości, samego siebie i formułować rozumowe odpowiedzi na te pytania. Jeszcze u Hezjoda kosmogonia (historia powstania świata) była właściwie teogonią, a więc zbiorczą historią powstawania bogów. Pierwsi filozofowie zaczęli się pytać o to, co jest „podstawą” (arche), źródłem wszystkiego, co istnieje i tę podstawę zaczęli pojmować nieosobowo. Np. Tales uważał, że podstawową całej rzeczywistości jest woda. Przez długie wieki nazwa „filozofia” oznaczała wszelką wiedzę, mądrość. Już w okresie starożytnym występowały jednak różnice w pojmowaniu mądrości. Jaka wiedza zasługuje na miano mądrości? Można by wskazać, w pewnym uproszczeniu, dwie odrębne tradycje. W pierwszej z nich, wiązanej przede wszystkim z postaciami Platona i Arystotelesa, mianem mądrości określano wiedzę racjonalną i empiryczną na temat rzeczywistości, kosmosu. Arystoteles był dobrym obserwatorem i autorem pierwszych koncepcji kosmologicznych, biologicznych. Druga tradycja związana jest raczej z osobą Sokratesa. Dla niego mądrością była raczej wiedza praktyczna, dotycząca postępowania ludzkiego.
Filozofia jest to więc dogłębne, sięgające tego, co istotne i dokonujące refleksji nad sobą samym myślenie o świecie, o ludzkim postępowaniu, o tym, co absolutne. Filozofia jest zawsze rozpięta pomiędzy współczesnością a tradycją. Każde pokolenie stawia sobie stare i nowe pytania pod adresem rzeczywistości i człowieka. Filozof podejmując te pytania chce także nawiązywać do historii filozofii, gdyż liczne pytania ludzkie powtarzają się w ciągu wieków i filozofowie różnych generacji stawiali na nie różne odpowiedzi.
2. Nauki filozoficzne
Filozofia, zwłaszcza współcześnie pojęta, dzieli się na kilka nauk, różniących się swym przedmiotem i metodami. Najważniejsze spośród nich są cztery: ontologia (metafizyka), epistemologia (teoria poznania), etyka i estetyka.
Nazwa „ontologia” pochodzi od słów greckich „on” (byt) oraz „logos” (nauka). Ontologia lub metafizyka - to nauka o bycie, czyli o tym, co jest. Ontologia jest to ogólna teoria całej rzeczywistości. Ontologia opiera się na założeniu, że świat jest poznawalny nie tylko w warstwie faktów (te opisują nauki przyrodnicze), ale i w sferze wewnętrznej struktury. We współczesnej filozofii obserwujemy dwa odrębne podejścia do ontologii. Jedna grupa filozofów twierdzi, że refleksja ontologiczna powinna być niezależna od nauk o świecie (fizyki, kosmologii, biologii). Jest to inny sposób badania świata niże ten, który nam oferują nauki przyrodnicze. Takie stanowisko podzielają dziś filozofowie ze szkół: neotomistycznej i fenomenologicznej. Drugie podejście wiąże refleksję ontologiczną z naukową. Refleksja ontologiczna powinna wypływać z uprzedniego poznania świata przez nauki. Takie podejście jest podzielane przez filozofów ze szkoły neopozytywistycznej i analitycznej.
Nazwa „epistemologia” pochodzi od słów „episteme” (prawdziwa wiedza) i „logos”. Epistemologia - to nauka o wiedzy, poznaniu. Inna nazwa tej dyscypliny filozoficznej - to „teoria poznania”. Teoria poznania zajmuje się źródłami naszej wiedzy, oceną jej wartości, granicami poznania naukowego, problemem błędów poznawczych, zagadnieniem prawdy. O ile ontologia była obecna w historii filozofii od początku, o tyle epistemologia narodziła się jako nauka dopiero w czasach nowożytnych, głównie po Kartezjuszu i Kancie. Niemniej jednak pytania o charakter naszej wiedzy były podejmowane przez wcześniejszych filozofów, a zwłaszcza przez sceptyków. Dzisiaj nauka o poznaniu jest interdyscyplinarna, określana mianem kognitywistyki lub cognitive science. Korzysta ona ze zdobyczy psychologii poznawczej, neurologii, a nawet informatyki.
Etyka uchodzi za naukę zaliczaną do filozofii praktycznej. Jest to filozofia moralności. Zajmuje się ona obiektywną i subiektywną stroną działania moralnego. Z jednej strony, etyka podejmuje problem wartości i norm moralnych. Próbuje odpowiedzieć na pytanie, czy istnieją obiektywne normy moralne, które nie wypływałyby np. z doktryn religijnych. Etyka chce ustalić zakres takich norm, które mogłyby być uznane przez ludzi wyznających różne opcje światopoglądowe. Zanalizuje również warunki odpowiedzialności człowieka za swoje postępowanie. Oprócz etyki ogólnej rozwijają się różne etyki szczegółowe, takie jak: etyka polityczna, zawodowa, ekologiczna, lekarska, bioetyka, itd.
Czwartą nauką filozoficzną jest estetyka. Zajmuje się ona wartościami przedmiotów naturalnych lub wytworów sztuki. Główną wartością, jaką zajmuje się estetyka, jest piękno, jakie przejawia się w zmysłowym postrzeganiu przedmiotów. Estetyka stawia sobie pytanie o naturę piękna: czy jest ono wartością obiektywną, czy subiektywną. Czy w przedmiotach istnieją jakieś obiektywne podstawy dla nazywania go pięknym, czy też piękno jest wyłącznie kwestią gustu odbiorcy. Szczegółowe estetyki rozważają różne odmiany piękna: utworu muzycznego, dzieła malarskiego, dzieła literackiego. Przedmiotem rozważań estetyki jest także analiza przeżyć człowieka w kontakcie z pięknem, czyli analiza doświadczenia estetycznego.
1