Bilans płatniczy
Poniedziałek, 2 października 2006 13:30 | Autor: Michał Rubaszek
Aby zrozumieć zasady bilansu płatniczego, wyobraźmy sobie, że cała gospodarka jest wielkim gospodarstwem domowym rodziny Krajowskich.
Najstarszy syn, Jan, jest miłośnikiem statystyki i zapisuje wszystkie rodzinne transakcje finansowe. Obliczenia dokonywane są w zeszycie, który został podpisany bilans płatniczy. Mama Krajowska jest zapobiegliwa i w związku z powyższym odłożyła pewną sumę pieniędzy na czarną godzinę. Jan określa tę sumę jako aktywa rezerwowe.
Rodzina Krajowskich ponosi wydatki z tytułu zakupu towarów i usług, płatności odsetkowych oraz transferów na rzecz instytucji charytatywnych oraz uzyskuje dochody ze sprzedaży wytworzonych dóbr i usług, odsetek od depozytów, dywidend i transferów od rodziny mieszkającej za granicą. Jan w każdym miesiącu ewidencjonuje różnicę pomiędzy dochodami a wydatkami rodziny i nazywa ją saldem na rachunku obrotów bieżących. W niektórych miesiącach wydatki rodziny Krajowskich przekraczają dochody i wtedy Jan mówi o deficycie na rachunku obrotów bieżących. W przeciwnym przypadku wspomina o nadwyżce na rachunku bieżącym.
W miesiącach, gdy występuje deficyt obrotów bieżących, aby sfinansować różnicę pomiędzy wydatkami a dochodami, rodzina Krajowskich jest zmuszana zaciągnąć kredyt. W pozostałych miesiącach, gospodarstwo odkłada nadwyżki na koncie bankowym. Sumę zaciągniętych kredytów pomniejszoną o sumę depozytów Jan nazywa saldem na rachunku obrotów kapitałowych i finansowych.
W pewnym miesiącu okazało się, że wydatki były zdecydowanie powyżej dochodów. Co więcej, państwo Krajowscy mieli bardzo poważny problem z uzyskaniem kredytu. Ze względu na zaistniałą sytuację, aby sfinansować deficyt na rachunku obrotów bieżących, rodzina zdecydowała się na zmniejszenie poziomu aktywów rezerwowych, co Jan skrupulatnie zapisał w swoim zeszycie.
W trakcie prowadzenia comiesięcznych statystyk Jan zorientował się, że nie zawsze suma salda obrotów bieżących, salda obrotów kapitałowych i finansowych oraz zmiana poziomu rezerw jest równa zero. Po zastanowieniu się, doszedł do wniosku, że wynika to z niedokładności przy uwzględnianiu wszystkich danych dotyczących wykonanych transakcji. Sumę tych niedokładności oznaczył jako saldo błędów i opuszczeń. Teraz wszystkie pozycje sumują się do zera. Zależność tą nazwał równowagą bilansu płatniczego.
Ostatnio Jan zainteresował się teorią ekonomii i zaczął się zastanawiać, jaki jest optymalny poziom salda na rachunku obrotów bieżących. W jednej z książek przeczytał, że jeżeli przewiduje się przyszły wzrost dochodów, to powinno się teraz zaciągnąć kredyt i zwiększyć bieżące wydatki, a w przyszłości spłacić kredyt. Oznacza to, że powinno utrzymywać się deficyt salda na rachunku obrotów bieżących. W innej książce natomiast znalazł, że zaciąganie kredytów powoduje wzrost zadłużenia, a tym samym banki coraz mniej chętnie udzielają nowych pożyczek. Co więcej, odsetki od już zaciągniętych kredytów zaczynają rosnąć, co powoduje wzrost wydatków związanych z obsługą zadłużenia. Może się nawet okazać, że płatności odsetkowe pochłaniają tak dużą część dochodów rodziny, że zaczyna brakować pieniędzy na podstawowe wydatki. W ten sposób Jan doszedł do przekonania, że utrzymując nadmierny deficyt na rachunku obrotów bieżących można wpaść w pułapkę zadłużenia.
Tak jak Jan dla swojej rodziny, tak samo Narodowy Bank Polski we współpracy z Głównym Urzędem Statystycznym opracowuje bilans płatniczy dla całej gospodarki Polski. W tym celu zbierane są wszystkie informacje dotyczące przepływu dóbr, usług i kapitału pomiędzy Polską i resztą świata. Wyniki obliczeń są publikowane każdego miesiąca na stronie internetowej NBP (www.nbp.pl). Narodowy Bank Polski, zgodnie z międzynarodowymi standardami ustalonymi m.in. przez Międzynarodowy Fundusz Walutowy, wyodrębnia następujące pozycje bilansu płatniczego
Bilans płatniczy
1. Rachunek bieżący opisuje wartość przychodów i wydatków całej gospodarki Polski. Źródła przychodów i wydatków podzielono na cztery główne grupy: towary, usługi, dochody oraz transfery.
Dochody z tytułu zagranicznej sprzedaży towarów są określane jako eksport, natomiast wartość wydatków na dobra wyprodukowane poza granicami Polski - import. Różnica pomiędzy wartością eksportu i importu jest równa saldu towarowemu. W tabeli 1 przedstawiono bilans płatniczy dla Polski w latach 2000-2004. Dane wskazują, że w tym okresie import był wyższy od eksportu: przykładowo w 2004 r. deficyt towarowy wynosił 20,8 mld złotych.
Drugą pozycją rachunku bieżącego są obroty usługami. W tej grupie przedstawiane są dochody i wydatki związane m.in. z usługami transportowymi, ubezpieczeniowymi, budowlanymi, pocztowymi, telekomunikacyjnymi, finansowymi, podróże, etc. Dane przedstawione w tabeli 1 wskazują, że w 2004 r. wartość sprzedanych usług była wyższa od wartości nabytych usług o 3,5 mld złotych.
Następna pozycja opisuje przypływy związane z dochodami z pracy oraz z tytułu własności aktywów zagranicznych. Innymi słowy, w saldzie dochodów znajdują się informacje dotyczące wynagrodzeń polskich obywateli pracujących zagranicą, płatności odsetkowych na rzecz kredytodawców zagranicznych, wypłat dywidend ze spółek krajowych na rzecz inwestorów zagranicznych itd. Ze względu na zadłużenie zagraniczne Polski i związane z tym płatności odsetkowe oraz wypłaty dywidend, w 2004 r. odnotowano deficyt na saldzie dochodów w wysokości 41,5 mld złotych.
Ostatnia pozycja rachunku bieżącego, tj. saldo transferów, opisuje dochody i wydatki z tytułu darowizn, bezzwrotnej pomocy, spadków, rent oraz podatków i opłat na rzecz polskiego sektora rządowego. W związku z wejściem do Unii Europejskiej, Polska uzyskuje wysokie wpływy z tytułu transferów środków unijnych, co jest odzwierciedlone w nadwyżce na saldzie transferów: w 2004 r. nadwyżka ta wyniosła 20,3 mld złotych.
Suma sald: towarowego, usług, dochodów i transferów jest równa saldu na rachunku obrotów bieżących. W efekcie, w 2004 r. Polska odnotowała deficyt na rachunku obrotów bieżących w wysokości 38,6 mld złotych.
2. Rachunek kapitałowy opisuje wartość transferów kapitałowych, takich jak nieodpłatne przekazanie środków inwestycyjnych, umorzenie długu, zakup/sprzedaż praw własności patentów, praw autorskich, znaków handlowych itp. W 2004 r. saldo rachunku kapitałowego było dodatnie i wynosiło 3,6 mld złotych.
3. Rachunek finansowy przedstawia sposób finansowania deficytu (lub w jaki została ulokowana nadwyżka) na rachunku obrotów bieżących i kapitałowych. Wyróżnia się cztery pozycje rachunku finansowego.
Inwestycja bezpośrednia (Foreign Direct Investment, FDI) jest to inwestycja dokonana przez podmiot zagraniczny w krajowe przedsiębiorstwo, przy założeniu, że inwestor ten posiada co najmniej 10% udział w danym przedsiębiorstwie. Inwestycja bezpośrednia może dotyczyć nabycia istniejącego już przedsiębiorstwa (brownfield FDI) lub budowę nowego obiektu (greenfield FDI). Napływ kapitału z tytułu inwestycji bezpośrednich jest postrzegany jako bardzo bezpieczny sposób finansowania deficytu na rachunku obrotów bieżących. Saldo inwestycji bezpośrednich wyniosło w 2004 r. 42,8 mld złotych.
Inwestycje portfelowe dotyczą transakcji papierami wartościowymi pomiędzy podmiotami krajowymi i zagranicznymi. Transakcje te mogą dotyczyć papierów dłużnych, czyli obligacji, lub udziałowych, czyli akcji. Przykładowo, jeżeli inwestor zagraniczny nabywa obligacje wyemitowane przez polski rząd, mamy do czynienia z napływem kapitału portfelowego. W 2004 r. napływ netto, czyli różnica pomiędzy napływem a odpływem inwestycji portfelowych był wysoki i ukształtował się na poziomie 35,2 mld złotych.
Pozostałe inwestycje opisują przepływy kapitału wynikającego głównie z tytułu zaciągniętych kredytów oraz udzielonych pożyczek, jak również transakcji na rachunkach bieżących. Saldo pozostałych inwestycji w 2004 r. było ujemne. Oznacza to, że nastąpił odpływ netto kapitału o wartości 46,7 mld PLN.
Ostatecznie, do rachunku finansowego zalicza się saldo finansowych instrumentów pochodnych. Opisuje ono transakcje wszelkimi instrumentami finansowymi, których cena bezpośrednio lub pośrednio pochodzi od ceny instrumentu podstawowego, takiego jak akcja, obligacja, indeks giełdowy, kurs walutowy, cena surowca, poziom stopy procentowej itp. Przykładowymi instrumentami pochodnymi są opcje, czy kontrakty terminowe typu futures oraz swap. Saldo napływu kapitału zagranicznego z tytułu transakcji instrumentami pochodnymi w 2004 r. wyniosło 0,6 mld PLN.
4. Aktywa rezerwowe
Deficyt obrotów bieżących może być finansowany przez napływ netto kapitału zagranicznego lub poprzez spadek poziomu rezerw walutowych, które są utrzymywane przez Narodowy Bank Polski. Ponieważ NBP aktualnie prowadzi politykę płynnego kursu walutowego oznacza to, że nie interweniuje on na rynku walutowym. Aktywa rezerwowe, jednakże, czasami zmieniają się, m.in. w związku z operacjami pomiędzy NBP i Skarbem Państwa.
5. Saldo błędów i opuszczeń
Suma czterech poprzednich pozycji powinna teoretycznie wynosić zero, co w praktyce nie zawsze jest prawdą. Dzieje się tak, ponieważ przy zbieraniu danych statystycznych dotyczących wszystkich transakcji może wkraść się błąd. Co więcej, czasami pojawiają się transakcje zagraniczne, które trudno jest zakwalifikować do jednej z czterech powyżej omówionych pozycji. Suma błędów, powiększona o wartość "nietypowych" transakcji, opisana jest w saldzie błędów i opuszczeń.
Tabela 1. Bilans Płatniczy na bazie transakcji dla Polski w latach 2000-2004 (mld PLN)
|
2000 |
2001 |
2002 |
2003 |
2004 |
A. Rachunek bieżący |
-43,3 |
-21,8 |
-20,4 |
-17,9 |
-38,6 |
Saldo obrotów towarowych |
-53,5 |
-31,3 |
-29,5 |
-22,3 |
-20,8 |
Eksport |
156,2 |
170,6 |
190,5 |
237,3 |
297,7 |
Import |
209,7 |
201,9 |
220,1 |
259,5 |
318,4 |
Saldo usług |
6,2 |
3,3 |
3,4 |
2,0 |
3,5 |
Saldo dochodów |
-6,4 |
-5,6 |
-7,7 |
-14,1 |
-41,5 |
Saldo transferów bieżących |
10,4 |
11,9 |
13,4 |
16,5 |
20,3 |
B. Rachunek kapitałowy |
0,2 |
0,3 |
0,0 |
-0,2 |
3,6 |
C. Rachunek finansowy |
44,6 |
12,9 |
29,4 |
33,8 |
32,0 |
Saldo inwestycji bezpośrednich |
41,0 |
23,7 |
15,9 |
16,7 |
42,8 |
Saldo inwestycji portfelowych |
13,9 |
4,6 |
7,9 |
9,5 |
35,2 |
Saldo pozostałych inwestycji |
-11,5 |
-13,9 |
9,4 |
11,0 |
-46,7 |
Pochodne instrumenty finansowe |
1,2 |
-1,5 |
-3,7 |
-3,4 |
0,6 |
D. Saldo błędów i opuszczeń |
1,6 |
6,8 |
-6,2 |
-11,1 |
7,0 |
E. Oficjalne aktywa rezerwowe |
-3,0 |
1,7 |
-2,8 |
-4,7 |
-4,0 |
Źródło: Narodowy Bank Polski, www.nbp.pl
Więcej informacji o bilansie płatniczym Polski można znaleźć na stronach internetowych NBP (www.nbp.pl) w opracowaniu "Bilans Płatniczy Rzeczypospolitej Polskiej".
Autor artykułu
Michał Rubaszek
http://www.nbportal.pl/pl/np/bloki/gospodarka/bilansplatniczy2?nrpg=2