HERAKLIT
Heraklit (ok. 540 - ok. 480 p.n.e.) należy do głębiej wniknął myślą w tajemnice przyrody, w jej mechanizm wiecznych przemian i przekształceń, który jako pierwszy w dziejach myśli ludzkiej zrozumiał, że wszelkie procesy przyrody sprowadzają się do wiecznych transformacji jednej i tej samej zasady, do wzajemnej zamiany różnych, ale równoważnych substancji, czyli w języku nauki współczesnej - różnych form energii. Taką wiedzę o świecie mógł zdobyć Heraklit wyłącznie na drodze bystrej obserwacji zjawisk i wnikliwej refleksji myślowej. Spośród form charakteryzujących zjawiska umiał zawsze z zadziwiającą trafnością wybrać te, które w jakiś sposób stanowiły ich kanwę, pozostawiając na boku własności czysto fizyczne zjawisk, które zresztą tłumaczył źle, ale nie mógł tłumaczyć dobrze ze względu na ograniczone możliwości naukowe epoki, w której żył Umiał natomiast uchwycić każde zjawisko od strony istotnej, rozwijając przy tym podziwu godną moc umysłu, sprzyjającą poznawaniu wszystkich sprężyn i zasad przyrody. Doszedł na tej drodze do pewnej liczby zasad pierwotnych, na których oparł swą filozofię przyrody.
Ogień jako arche
Idąc śladem myśli swych jońskich poprzedników, Heraklit uznał, że wbrew różnorodnym zjawiskom musi istnieć w świecie jedność substancji. Twierdził, że tą pierwotną substancją, pierwotna zasadą rzeczywistości, stanowiącą istotę wszystkich rzeczy, jest ogień. Dlaczego właśnie ogień? Motywy, które doprowadziły go do tego twierdzenia są, jak się zdaje, nietrudne do odgadnięcia. Zarówno siła destruktywna tego żywiołu, jak i dobrodziejstwa, które zeń wypływają - choćby światło i ciepło - przemawiały za słusznością przyjęcia ognia jako substancji pierwotnej. Wszak światło i ciepło, produkty ognia, to warunek wszelkiego życia, a zmiany temperatury to główna przyczyna różnorodnych zmian zachodzących w ciałach nieorganicznych. Przekonywającym argumentem na rzecz tej zasady mogło być również zachowanie się wody, która, w zależności od wzrostu czy obniżania się temperatury poza pewną granicę, przyjmowała odpowiednio różne stany skupienia: od płynu do pary i do konsystencji stałej.
Obserwacje tych zjawisk posłużyły Heraklitowi za podstawę śmiałego uogólnienia, że właśnie ogień jest zasadą wszystkiego. Spływając z górnych regionów świata zamienia się w powietrze, potem w wodę, z kolei przekształca się w najdalsze przeciwieństwo ognia, w ziemię. Wydawałoby się, że ciężka i masywna ziemia nie podlega już żadnym dalszym zmianom. Ale tak nie jest. Ziemia bowiem wydziela wyziewy i przechodzi stopniowo w wodę, która początkowo przybiera postać wilgotnych, a następnie suchych, świecących chmur i w ten sposób powraca do górnych regionów ognia, łącząc się z nim. Cykl się zamyka, ale nie kończy. Zaczyna się bowiem proces odwrotny.
Heraklitejski obraz świata przedstawia się jako olbrzymia rzeka, która wiecznie i nieustannie spada z góry na dół, ażeby następnie wznieść się z dołu do góry i powtarzać ten cykl przemian przez całą wieczność. Te obie drogi w górę i na dół są właściwie jedną drogą (hodos ano kato mie). Na szczycie tego kosmicznego wodospadu znajduje się ogień.
Heraklitejska koncepcja świata jest dynamiczna i funkcjonalna. Ogień, powietrze, woda i ziemia nie są elementami prawdziwymi, rzeczywistymi, które by w wyniku właściwych kombinacji konstytuowały rzeczy. Elementy te reprezentują tylko pewne fazy, dostrzegalne etapy w procesie wiecznych permutacji, będącym fundamentalnym prawem natury. Szczególną uwagę należy zwrócić na sformułowaną przez Heraklita w prostych słowach zasadę niezniszczalności substancji, w myśl której, mimo niezliczonych transformacji, jej ilość ani się nie zmniejsza, ani nie zwiększa. Zasada ta umożliwiła Heraklitowi stworzenie podstawy dla pojmowania świata jako systemu ograniczonego i zamkniętego.
Przyjęcie ognia za podstawową zasadę bytu jest zgodne także z drugą zasadą, według której "wszystko podlega wiecznym przemianom (panta rei)". Nie ma trwałego bytu, jest tylko wieczne stawanie się, albowiem w świecie wszystko się rozpływa, wszystko płynie, a nic nie pozostaje. Tak streszcza Platon w dialogach Teajtet i Kratyl główną myśl wariabilistycznej filozofii Heraklita. O każdej rzeczy można mówić, że jest i że nie jest, gdyż nawet do tej samej rzeki nie można wejść dwa razy, bo nowe wody wciąż napływają. Nie można nawet dotknąć dwa razy tej samej rzeczy, bo zanim się obrócisz już rzecz ta jest inna, już przybrała nową formę. Tak więc cały świat ustawicznie się zmienia, a to, co ludzie mają za byt trwały, jest dla mędrca wiecznym przemijaniem, przekształcaniem się i rozpływaniem.
Doskonałym symbolem wiecznych przemian zachodzących w świecie jest ogień. Rozżarza się bowiem i przygasa, zmienia swój wygląd w każdym momencie, przybierając bezustannie coraz to nowe kształty. Ogień Heraklita był zatem odpowiednikiem milezyjskiego fysis i arche wszystkich rzeczy. Potwierdzają to zgodnie liczni doksografowie. Tak np. Teofrast stwierdza wyraźnie, że "Hippasos z Metapontu i Heraklit z Efezu [...] uczynili ogień zasadą (arche) i z ognia przez zgęszczenie i rozrzedzenie wyprowadzają wszystko, co istnieje, a następnie ma to znów ulec strawieniu przez ogień, wychodząc z założenia, że ogień jest jedynym materialnym podłożem wszystkiego [...] Wszystko jest zamianą ognia, a ogień jest zamianą wszystkiego, tak jak rzeczy zamienia się na złoto, a złoto na rzeczy." Arystoteles w Metafizyce wymienia ogień Heraklita jako "pierwszą przyczynę", wraz z wodą Talesa, powietrzem Anaksymenesa i Diogenesa z Apolonii oraz czterema elementami Empedoklesa. Aluzja Platona w Kratylu z całą pewnością odnosi się do ognia Heraklita jako pierwotnego i podstawowego składnika rzeczywistości. Wszyscy późniejsi komentatorzy, mimo nawet pewnych różnic w interpretacji doktryny Heraklita, podkreślają zgodnie pierwszeństwo ognia wśród innych składników świata, a i sam Heraklit w sposób nie budzący wątpliwości identyfikuje świat z ogniem, gdy twierdzi, że świat ten nie jest ani tworem boskim, ani ludzkim, lecz jest wiecznie żywym ogniem, który się zapala w miarę i w miarę gaśnie.