15.10.2008
15 października 2008
13:21
Jeżeli mówimy o jakiejś nauce należy odróżnić działania naukowca od samej nauki jako systemu uporządkowanych zdań. Problemy metateoretyczne mówią o modelach teoretycznych danej nauki. Motywem podjęcia jakiejś problematyki są źródła tej problematyki: błędy i złudzenia oraz dogmatyczność nauk. Pozwala to odróżnić poznanie rzetelne od informacji, które tylko my uznajemy za prawdziwe.
Zagadnienia historyczne:
Jak o poznaniu mówiono?
Historia konstytuowania się teorii poznania jako odrębnej dziedziny filozoficznej.
Nazewnictwo teorii poznania.
Przegląd koncepcji teorii poznania.
Koncepcja autonomicznej teorii poznania.
Ad. 1. Można wyróżnić pewne etapy:
Pojawienie się problematyki z danej dziedziny.
Ktoś w sposób systematyczny tę problematykę rozwija. Najczęściej zastanawia się nad tym przy okazji omawiania innej problematyki.
Ukonstytuowanie się nowej dyscypliny naukowej. Zauważa się, że ta problematyka jest ważna, spójna i ma swój system.
Powstawanie pierwszych monografii dotyczących tej problematyki.
Problematyka teoriopoznawcza jest w filozofii obecna od zawsze. Pierwszą osobą, u której spotykamy wypowiedź teoriopoznawczą jest Heraklit. W starożytności tematyka ta była obecna na kilka sposobów: 1. implicite, niewyraźnie - jeżeli ktoś poznaje przedmiot i wypowiada zdanie wyrażające swoje przekonania epistemiczne, to tym samym zakłada pewne rozwiązania teoriopoznawcze. Implicite tematyka teoriopoznawcza jest obecna w każdej nauce, mimo iż nie jest wyraźnie wypowiadana. 2. wtedy, gdy mamy wyraźne zajęcie się przez filozofów grecki tematyką teoriopoznawczą - wypowiedzi teoriopoznawcze wypowiadane mimochodem (Heraklit) lub podejmowanie problematyki w ramach innej przez siebie uprawianej dyscyplinie filozoficznej (Platon, który poświęcił tej problematyce 3 dialogi: Menon, Rzecz pospolita i Teajtet; u Arystotelesa występuje ona w zagadnieniach antropologicznych - Traktat o duszy).
W średniowieczu sposób uprawiania teorii poznania jest podobny (np. nominalizm, tomizm).
Ad. 4. Teoria poznania jako odrębna dyscyplina filozoficzna pojawiła się w nowożytności (Kartezjusz - poszukiwał niepowątpiewalnych podstaw wiedzy, zagadnienia teoriopoznawcze nazywał jeszcze metafizyką, nowe tematy w starej terminologii; J. Locke - zawdzięczamy mu pierwszy całościowy traktat teoriopoznawczy: Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego). Pomimo nowych zagadnień i traktatów, teoria poznania nie ma jeszcze swojej nazwy ani nazewnictwa.
Ad. 2. Nazewnictwo teorii poznania jest ukute od greckich terminów lub nowożytnych odpowiedników: gnosis (pojmowane aktywnie, jako szukanie wiedzy, poznawanie), episteme (pojmowane pasywnie, jako umiejętność i wiedza pewna w przeciwieństwie do wiedzy prawdopodobnej określanej terminem doksa), nous (wskazuje na poznanie umysłowe w przeciwieństwie do poznania zmysłowego - aisthesis - pierwotnie estetyka jest teorią poznania zmysłowego), critice (wskazuje na biegłość rozróżniania). Terminologia ta różnie kształtowała się w różnych obszarach językowych. Pierwszy sposób nazywania teorii poznania to była "gnozeologia" (XVIII w. - Baugarten). Drugim terminem była "epistemologia" (1854 r. - J. Ferier - krąg brytyjski). W kręgu niemieckim odróżnia się epistemologię jako poznanie naukowe od teorii poznania w ogóle (również w Polsce). "Krytyka" jako nazwa teorii poznania lub jej części została wprowadzona przede wszystkim przez Kanta (Krytyka czystego rozumu, Krytyka praktycznego rozumu, Krytyka władzy sądzenia). U neoscholastyków występują jeszcze dwa terminy: kryteriologia, czyli nauka o kryteriach oraz noetyka, jako teoria poznania umysłowego. Gnozeologia występuje często w obszarze języka włoskiego.
Ad. 3. Koncepcje teorii poznania:
Dopiero w filozofii nowożytnej można mówić o koncepcjach teorii poznania. Poznanie nie jest czymś prostym, można wyróżnić różne aspekty jej rozpatrywania oraz sposoby uprawiania. Koncepcja to pewien pomysł, zamysł (idea). Każda nauka zawiera w sobie pewne konwencje, my kształtujemy naukę w przeciwieństwie do świata, nauka jest zależna od naszej świadomości. Jak owe koncepcje odkrywamy? Implicite, przez sam fakt wykonywania pewnych czynności lub wtedy, gdy tę koncepcję ktoś wyraźnie wykłada. Nie zawsze tak jest, że autorzy uświadamiają sobie swoją koncepcję teorii poznania i wyraźnie ją wykładają. Należy sobie jednak zawsze zadawać pytanie, czy koncepcja uprawiania danej nauki jest zasadna. Jaka koncepcja teorii poznania z góry skazana jest na niepowodzenie? Jest to taki sposób uprawiania teorii poznania, który ignoruje źródła problematyki teoriopoznawczej oraz popełnienie przez tę koncepcję błędów logicznych w tym błędu petitio principi (coś uzasadnia się przez to, co dopiero ma być uzasadnione).
Koncepcje można podzielić na (wszystkie mają za swój przedmiot poznanie, ale różnią się aspektem):
Przedmiotowe - kiedy poznanie traktuje się jako przedmiot wśród przedmiotów, jako pewną szczególną kategorię przedmiotową (np. kategorię bytu i traktować teorię poznania jako metafizykę poznania lub jako kategorię przeżycia i wtedy mamy psychologię poznawczą - teoria poznania będzie wtedy jakąś dziedziną szczegółową danej nauki)
Meta-przedmiotowe - kiedy poznanie nie jest traktowane jako przedmiot, ale w jego specyficznej, nieredukowalnej funkcji dostarczania mi informacji o czymś (nie jako byt, funkcja psychofizyczna, społeczna, fizjologiczna, ale poznanie jako to, dzięki czemu dowiaduję się czegoś o czymś)
Teoria poznania pozwala w sposób bardziej krytyczny oceniać samo poznanie i rezultaty tego poznania.