Wykład 06.06.

JUDAIZM

• 1304- I wzmianki o ulicy żydowskiej w Krakowie

• 1348-49- 3 fala uchodźców żydowskich z zachodniej Europy przybywa do Polski w związku z pogromem związanym z epidemią dżumy

• 1347- za czasów Kazimierza Wielkiego I oskarżenia o mord rytualny

• Panowanie Kazimierza Wielkiego- przełom jeśli chodzi o sytuacje Żydów, potwierdzenie przywileju kaliskiego, a następnie rozszerzenie na ziemie polską

• 1495 - za Jana Olbrachta, przesiedlenie Żydów z Krakowa do Kazimierza, gdzie od długiego czasu rozwijał się „żydowski zaułek” (Kazimierz powstał w 1395 i miał być miastem uniwersyteckim)

• Dodatkowo w 1518 Zygmunt Stary daje pozwolenie na zamieszkanie na Kazimierzu uchodźcom żydowskim z Czech i Moraw.

• 1542 - nowa fala uchodźców

• 1770- mieszka tam 2 tys Żydów

• 1564- Zygmunt August wydaje dla Kazimierza przywilej DE NON TOLERANDIS CHRISTIANIS

• 1608- „ VICUS JUDEORUM” ( zaułek żydowski) zyskuje swój kształt.

• 1627 - powstaje mur oddzielający świat chrześcijański od żydowskiego

• Kazimierz silnym ośrodkiem studiów talmudycznych i kabalistycznych Mojżesz Isserles Remu, Natan Spira

• 1492 - 97- Żydzi wygnani z Portugali ( za Jana Olbrachta)

• 1495 - wypędzenie Żydów z Litwy przez Aleksandra Jagiellończyka

• 1507 - przywilej Zygmunta I Starego

• 1518- 22 - utworzenie 4 żydowskich ziemstw (kahały - wielkopolski i mazowiecki, ziemia krakowska, małopolski i Rusi Czerwonej, litewski)

• 1530 - stworzenie stałego trybunału rozjemczego w Lublinie

• 1576 - Stefan Batory wydaje dekret przeciwko oskarżeniom żydów o mordy rytualne

• 1580 - powołanie walnego przedstawicielstwa ludności żydowskiej dla całej Rzeczypospolitej. Powstaje Sejm 4 ziem ( Waad arba acarot)

• 1648 - przełomowa data w historii Żydów w Polsce- powstanie Chmielnickiego, rzezie Żydów na kresach wschodnich

• 1648 - 49 - Kozacy i Ukraińcy zgładzili ponad 300 gmin Żydowskich

• Zygmunt III Waza przychylny dla Żydów

• 1651- walki wybuchają ponownie, w samym Wilnie ginie 25 tys Żydów, ogólna liczba ofiar z lat 1648 - 65 - 125 tys.

• W czasie Potopu oskarżenia Żydów o sprzyjanie Szwedom

• Pod koniec XVII w. ludność żydowska zaczyna powracać na Ukrainę

• 1764/65 - spis ludności w RP, wedle tego Żydów 586.658 os.

• 1768 - kaliszczyzna na Ukrainie , znowu rzezie

• XVIII początek haskali (Mojżesz Mendelson), stopniowa asymilacja Żydów, wychodzenie z getta. Antysemityzm

• 1818 - Status Miasta Żydów w wolnym mieście Kraków, mają prawo mieszkać na całym Kazimierzu, koniec przymusowego zamknięcia

• Główni propagatorzy haskali w Polsce - Salomon Majmon, Mendel Levinz Satanowa

• Zwolennicy haskali, zwani Maskilami. Walka pomiędzy nimi a chasydami.

• Rozwój szkolnictwa, większy udział młodzieży żydowskiej w szkolnictwie nieżydowskim

• 1862 - Synagoga Tempel na Miodowej

• Klątwa rabina z Litwy na Maskilów

Życie i literatura:

• Getta w Polsce (po wymarciu Piastów). Otoczone murem. Gmina żydowska poza murami

• Getto - wynalazek włoski, czerwona łata do oznaczenia, mieszkanie za murem to wynalazek soboru

• Ograniczenie przestrzeni

• Największa instytucja w getcie synagoga

• Budowane wewnątrz do modlenia

• Na zewnątrz funkcje obronne, strzelnice

• Na planie kwadratu, bożnica

• Najstarsza synagoga Stara Bożnica na Kazimierzu w XIV, potem przebudowana. W czasie wojny zburzona a następnie odrestaurowana na Szerokiej.

• Synagogi Remu, Tempel, Ajzyla, Poppera

Cmentarz, kirkut:

• Przy synagodze Remuh

• Łaźnia, mykwa - każda gmina miała przynajmniej jedną

• Szpital oddzielny

• Drukarnie żydowskie- na Kazimierzu Samuel, Aszer i Eljakim Helic

• Szkoły - cheder, jesziwy, szkoły II stopnia, Akademie Talmudyczne w Krakowie i Lwowie, dziewczynki uczono w domu

• Podczas haskali zeświedczenie szkolnictwa w zaborze austriackim, radykalna reforma szkolnictwa, Józef II nakazał Żydom posyłać do szkół ogólnych albo zeświedczonych szkół żydowskich, powstało 100 takich szkół, zrezygnowano z tego

Ustrój:

• Naśladowanie całego państwa

• Sejm żydowski

• Gminy żydowskie - zajmowały się sądownictwem, sprawami społeczno-ekonomicznymi, kulturalnymi, dobroczynnymi

• Urzędnik honorowy- raszim/panraszim na czele kahału. Co roku wybierał gminy. Faworyzowanie zamożnych.

• W ramach samorządu rodzi się autorytaryzm

• Ławnik - 3 lub 5

• Hahalnik - członek komisji nadzorczych

• Rabin - wybory gminne przeprowadzane, dysponował religijna klątwą. Obawiali się jego władzy, wyrastał często poza gminę. Próba ograniczenia rabinów, skracano jego urząd, często wybierani spoza gminy

• Pomocnicy rabinów

• Podatki - zwyczajne (pogłowie/stacyjne) i nadzwyczajne (koronacyjne, kozubalec, na wypadek wojny

Sądownictwo:

• Początkowo król, książę, potem ograniczone

• Mord rytualny pod sąd żydowski

• Bejt Din - sąd żydowski - pomiędzy żydami

• Ostatnią instancją król.

• Na czele rabbim, sądzili wg Talmudu

• Sejm czterech ziem Waad arba aracot, powstaje w 1580 zwoływany raz lub 2 razy do roku, rozkwit w latach 1582- 1690 w Lublinie i Jarosławiu

• 1623 - powstaje odrębny sejm dla Litwy Waad ha kachilot ha raschijat bimedin Litwa, zbierał się w Brześciu Litewskim

• Ostatni waad zbiera się w 1753 w Jarosławiu

• Na czele sejmu marszałek generalny

• Liczba nie przekraczała 30 osób

• Wspólne zjazdy dla obu sejmów

• Pertraktacje przez sztadłarów z lokalnymi władzami, wysyłani byli na lokalne obrady sejmu. Zajmowali się lobbingiem

Stan dzisiejszy:

• Związek Gmin Wyznaniowych żydowskich do 1995. Związek Religijny Wyznania Mojżeszowego, 8 gmin ok 1000 wiernych.

• Przewodnikiem Piotr Kadlick

• Havurah Lelimid Jahadut. Bractwo dla poznawania judaizmu. Wrocław, kilkudziesięciu członków i przewodniczący Jerzy Kichler

• Niezależna Gmina Wyznaniowa Mojżeszowego. Gdańsk 1999, ok.100 os, przewodniczący Jakub Szadaj

• Izraelicka Niezależna Gmina Wyznaniowa w Poznaniu, 2001, przewod. Andrzej Beryt

• Gmina Wyznaniowa Starozakonnych w RP, Warszawa, przewod. Bolesław Szenicer

• Żydzi mesjanistyczni: Koszalin, Katowice, Łódź, Świętochłowice

• 1997- ustawa o stosunku państwa Polskiego do Gmin Żydowskich, odzyskiwanie mienia, tego co należało do nich przed wojną. Przepychanki, walka o odzyskiwanie majątku, stąd wysyp takich związków

Frankiści:

• XII szerzenie się na ziemiach polskiego sabbatanizmu, Sabbatai Cwi (1626-76) ogłosił się Mesjaszem

• Jakub Frank ur. się na Podolu, zajmuje się kupiectwem w Smyrnie, zetknął się ze zwolennikami Sabbatai Cwi, poznaje Berechje zastepuje Sabbatai

• Zaczyna zyskiwać sławę mędrca , udaje się na Podole w 1755r ,wkrótce pozyskał kilkusetosobową grupę zwolenników

• 1756 - klątwa rzucona przez rabinów na niego, aresztowany (zjazd w Lanckoronie)

• Opieka bpa. Mikołaja Dembowskiego, dysputa kamienicka (dzięki niemu Frank został wypuszczony)

• Syn Dembowskiego, ucieczka Franka pod opiekę sułtana i przyjęcie islamu. Namawia do tego swoich 10 przybocznych.

• 1758r - powrót do Polski

• 1759r - przyjęcie chrztu katolickiego w kaplicy królewskiej Pałacu Saskiego w Warszawie. Chrzestnym jest sam August III

• Dysputa Franka z rabinami. Frank zwycięża.

• Porzuca żydowskie szaty, zgolili brody. 500 zwolenników tak zrobiło.

• Katolicyzm był dla niego tylko etapem w dojściu do prawdziwego odkrycia boga. W tym czasie sprowadził 12 sióstr które zostały jego kochankami. To oraz głoszona przez niego poglądy stały w jawnej sprzeczności z doktryną katolicka. Gdy w grupie frankistów, którzy przyjęli chrzest wybuchła epidemia, część z nich zakwestionowało boskość swego przywódcy, donieśli więc na Franka do władz kościelnych i osadzono go w twierdzy cysterskiej

• Kontakty z Mikołajem Repninem, chęć przyjęcia prawosławia

• 1772 - uwolnienie z twierdzy

• 1773 - udaje się z córką Ewą di Brna, kontakt z cesarzem Józefa III

• 1791 - umiera, Offenbach tam …

Chasydyzm:

• Izrael Ben Elizer zwany Baal Szew Tow (mąż dobrej sławy), w skrócie Beszt, ur. się prawdopodobnie w Okopach Świętej Trójcy, wcześniej osierocony, zajmowała się rodzina

• Studiuje Talmud i kabałę

• 17 lat - żeni się, ale szybko zostaje wdowcem wówczas opuszcza miejsce swojego zamieszkania

• Opuszcza Brody, udaje się do Kossowa

• W 36 roku życia na rozkaz Boga staje się słynnym cudotwórca cadykiem , wtedy przyjmuje przydomek Baal Szem Tow

• Osiada w Międzyborzu, otacza się dworem, zaczyna głosić swoje nauki, spisane przez ucznia Jakuba Józefa z Płonnego w dziele „ Toldot Jaakow Josef”

• Chasydyzm rozszerza się na całą Polskę, przeciw nim talmudyści, którzy patrzą z niepokojem jak chasydyzm porywa masy na wsiach i małych miastach

• Prześladowania prze władze rosyjskie, aresztowanie cadyków

• XIX stopniowe peteyfilowanie chasydyzmu, przekształcenie w instytucje

• Przeciwstawienie się haskali i syjonizmowi, chasydzi to ruch konserwatywny, w sprawach zwyczajów, stroju, języka czy szkolnictwa

• II wojna zniszczyła centra chasydyzmu w Europie zachodniej

• Tradycje chasydzkie odradzają się w USA, Izraelu czy Europie zachodniej

• Chasydyzm litewsko - białoruski - Chabad, skrót od słów chochma-bina-daat (mądrość- rozum-)

• Rozwój zawdzięcza rabinowi Sznumerowi Zalmanowi z Ladów ( 1747-181..)

• Światopogląd swój wyłożył on w dziele „Tonja” połączył poglądy chasydzkie z nauką Talmudu i kabały

• Nie zalecają zbytniej ascezy w duchu np. kabały, ale daleko są od radosnej wiary Beszta, a zwłaszcza jego następcy

• Najważniejszy urząd w chasydyzmie - cadyk - pośrednik pomiędzy Bogiem a ludźmi

• Z biegiem czasu degeneracja urzędu cadyka, najwięcej ich w Galicji

• Duża rola w chasydyzmie wiary w duchy i demony, nacisk połączony na radość, taniec, ekstazę i zjednoczenie z Bogiem.

---