dr Magdalena Błażek- materiały autorskie

Psychologia osobowości- SWPS 2005/06

Kontrola i skuteczność działania w ujęciu

P.M. Gollwitzera

Główne założenia:

• Planowanie ułatwia kontrolę nad przebiegiem działania ukierunkowanego na realizację celów

• Planowanie stanowi strategię mentalną przygotowującą do przyszłej aktywności

• Planowanie zwykle poprzedza działanie i wymaga antycypacji kontekstu sytuacyjnego oraz działań, które muszą być podjęte

• Aktywność umysłowa zwana planowaniem kończy się stworzeniem poznawczej reprezentacji przyszłych działań i warunków środowiska. Reprezentacja ta jest przechowywana w pamięci

• Plany różnią się : stopniem ogólności, stopniem złożoności, przewidywanym rezultatem końcowym, znajomością poszczególnych działań (stopień automatyzacji) itp.

• Funkcje planów:

• ułatwiają realizację celu czy zadania,

• pozwalają w sposób bardziej skuteczny radzić sobie z wymaganiami stawianymi przez cel,

• wzmacniają dyscyplinę poprzez wzbudzenie autodeterminacji,

• pozwalają dostrzec konkretne aspekty celu,

• umożliwiają wybór najbardziej adekwatnych strategii,

• pozwalają na uświadomienie zasobów koniecznych do zaangażowania w realizację,

• pozwalają uniknąć skutków żalu postdecyzyjnego,

• umożliwiają bardziej efektywne „użycie” czasu

Model procesu działania:

• Model oparty jest na rozróżnieniu pomiędzy motywacyjnymi elementami procesu działania związanymi ze stawianiem celu a wolicjonalnymi związanymi z dążeniem do celu

• Fazy procesu działania:

• Faza przeddecyzyjna (predecisional phase)- motywacyjna, jednostka dokonuje wyboru między różnymi pragnieniami. Preferencje oparte są na prw. sukcesu i ważności celu. Podjęcie decyzji prowadzi do ustalenia celu (por. też Frese, Stewart i Hannower, 1987). Sformułowanie celu nie oznacza postępu w kierunku jego realizacji.

• Faza przeddziałaniowa (preactional phase)- wolicjonalna, ustalenie jak, gdzie i kiedy podmiot podejmie działania zmierzające do realizacji celu. Uruchomienie jest automatyczne, gdy działania są dobrze znane. Gdy nie podmiot musi opracować właściwą strategię (Cz. Nosal mówi w tym miejscu o uruchomieniu myślenia strategicznego, wskazuje też na zdobycie przez podmiot kontroli nad czasem, 1999). Z. Zaleski (1991) wskazuje na kształtowanie się dzięki planowaniu FTP (PPC).

• Działanie (actional phase)- wolicjonalna, wymaga podtrzymywania wytrwałości, kontroli zachowania, oceny postępu przy zachowaniu zdolności do odpowiadania na wymogi środowiska.

• Faza ewaluacji (postactional phase)- ocena osiągnięć w stosunku do standardu. W tej fazie podmiot rozważa również kolejne pragnienia i cele. Podobnie T. Mądrzycki (1996) wskazuje, że procesy ewaluacji wpływają na kształtowanie oczekiwań dotyczących dalszych działań, wybór celów o określonym stopniu trudności, ocenę własnych mozliwości (por. też Bandura, 1986).

Postęp w realizacji celu jest funkcją siły procesów decyzyjnych i kontroli działania.

• Model działania doprowadził do idei typów nastawienia umysłowego (mind-set)- różnic w funkcjonowaniu człowieka na różnych etapach procesu działania. Nastawienie umysłowe oznacza ogólną poznawczą orientację o odmiennych cechach w zależności od etapu działania.

• Różnice pomiędzy dwoma typami nastawienia umysłowego (deliberative mind-set, implemental mind-set):

• otwartość na przetwarzanie informacji

• nastawienie na rozważanie prawdopodobieństwa i wartości vs na wdrażanie planu

• bezstronna vs stronnicza analiza danych

• trafność vs nadmierny optymizm (por. Heckhausen, Gollwitzer, 1987, Gollwitzer, Heckhausen i Steller, 1990, Gollwitzer, 1996)

Koncepcja IMPLEMANTACJI INTENCJI:

• samo podjęcie decyzji nie wystarcza do uruchomienia działań,

• implementacja oznacza, że określone działanie ukierunkowane na cel zostaje poznawczo skojarzone z określoną sytuacją, w której zostanie uruchomione,

• inicjowanie działania i podtrzymanie wytrwałości jest proste, gdy działania są rutynowe,

• potężna strategia samoregulacyjna,

• funkcjonalnie oznacza delegację kontroli w kierunku środowiska: działanie uruchamia się natychmiast, jest efektywne, nie wymaga intensywnego przetwarzania informacji, automatyczne, gdy pojawia się odpowiednia sytuacja bodźcowa,

• implementacja sprzyja skuteczności, wspomaga, gdy prawdopodobne jest zapominanie,

• nie pochłania zasobów energetycznych,

• implementacja jest świadomą aktywnością umysłową, która ma automatyczne konsekwencje (strategiczny automatyzm),

• efekty implementacji są tym większe, im większych spodziewamy się problemów w działaniu,

• implementacyjne nastawienie umysłowe osiąga się dzięki planowaniu (efekty: iluzja kontroli, pozytywne złudzenia na temat własnych kompetencji)

• badania potwierdzają wszystkie efekty implementacji (Gollwitzer, 1993, 1996, 1999, 2001; Koole, Spijker, 2000)

Główne problemy na drodze do realizacji celu i rola implementacji w ich rozwiązywaniu:

• rozpoczynanie działania, uruchamianie zachowań: zwiększenie czytelności sytuacji (szczególne korzyści, gdy warunki do rozpoczęcia działania są trudne do uchwycenia); koncentracja uwagi (zwiększa niepodatność na dystraktory); behawioralna czytelność (poprzez kreowanie związku pomiędzy zachowaniem a sytuacją, co facylituje uruchomienie działania i powoduje szybką i pozbawioną wysiłku reakcję, jasność behawioralnej orientacji); wzmaga optymizm i zaufanie do własnych możliwości

• podtrzymywanie wytrwałości: problemy: nagły wzrost trudności zadania, pojawienie się konkurencyjnych tendencji, powrót do przerwanej aktywności. Implementacja sprzyja mobilizacji wysiłku, umożliwia kontrolę uwagi, emocji, motywacji (por. też Kuhl, 1985, 1994), Zorientowani na działanie lepiej radzą sobie z podtrzymywaniem kierunku aktywności nawet w trudnych warunkach. Planowanie wywołuje „zamknięcie poznawcze”. Sprzyja zdolności do powrotu do przerwanego zadania w sposób bardziej efektywny.

Podsumowanie:

• Planowanie sprzyja rozwiązaniu problemów wolicjonalnych,

• Ukierunkowuje uwagę na istotne elementy sytuacji, własnej osoby i zadania,

• Wzmaga optymizm,

• Typy planowania: 1- oparty na powtarzalności sytuacji i celów, 2- wolicjonalnie wzbudzany,

• Różnice indywidualne w zakresie skłonności do planowania działań (poziom reaktywności, doświadczenie, system wychowawczy, cechy modelu BF),

• Planowanie sprzyja skuteczności i wzbudzaniu pozytywnych emocji,

4