Henryk Markiewicz, Literatura pozytywizmu.
okres pozytywizmu (światopogl., kultura) - realizmu (główny prąd lit.)
proza - realizm, później naturalizm
poezja i dramat - neoklas. fr. (parnasizm)
od 1864 (upadek powst. styczn., reforma uwłaszcz. w Kongresówce), 1866 (Galicja się autonomizuje), 1867 (prowincja poznańska i pruska włączone do Zw. Półn.niem.)
lata 60.: Asnyk, Orzeszkowa, Świętochowski, Prus, Sienkiewicz, Tarnowski, Chmielewski; hasła programowe
koniec między 1890-1895 (powst. nowe partie; lit.: Kasprowicz, Tetmajer, Żeromski, Reymont, Berent), pozytywiści ustąpili ost. ok. 1910
cezura wewn. - 1880 (zasada trójlojalizmu, zaostrzenie ucisku polit., pojaw. socjalizm), debiuty: Konopnicka, Dygasiński, Sygietyński, Zapolska (pokolenie pośr. m. pozyt. a modern.)
I. Epoka i prąd
3 zaborcy; przyrost ludn., industrializ., kapitalizm (rozwój burż. i prolet.), uświadomienie mas
zaawans. ekonomicznie zabór pruski, rolnictwo w Wlkp. i na Śląsku, przeludn. Galicja, zacof. Litwa i Błruś, rozwój przemysłu na Ukrainie
częściowa asymil. Niemców i Żydów
powst. inteligencja (gł. z ziemiaństwa)
solidarność klas.-warstw. (gł. zab. pruski i ros.) i solid. z zaborcą
konflikty: ziemiaństwo - chłopstwo; proletariat - burżuazja
inteligencja - rzecznik interesów narodu (kultura, lit., polit.)
Prusy - ucisk, wynarodow., dyskrymin.; carska absolutyst. Rosja
Galicja względnie autonom. (pl. administr., ustawy, sądy, szkoln., rozwój kult.)
chłopi niechętni do walki; upadek powst. stycz. 1863
4 modele światopogląd. ukierunk. społeczno-polit.:
1 postromantyzm (gł. `60-75) - spirytualizm, uczucie, walory duchowe, wiara w wolność, sprawiedl., braterstwo narodów, ew. w misję pl.; wola Opatrzności, ofiarna aktywn. ludzi; maksymalizm moral.; odrzuc. ugody
2 tradycjonalizm - prawdy religii objawionej, polskość = katolicyzm; tradycja, hierarch. społ. (waga ziemiaństwa), zwlacz. wolnościowości; trójlojal., praca organiczna (legalna działaln. gosp., oświat.)
3 pozytywizm - najb. popularny; scjentyzm (nauka: doświadczenie, rozum, rzetelna wiedza), monizm przyrodniczy (hist. = proces przyrodn., determinizm, ewolucja, postęp); utylitaryzm (postępow. użyteczne, zaspokaj. potrzeb ludzi; wartością jest produktywność; wolność, równość, szanse i obowiązki; praktycyzm - cele mają być osiągalne); emancyp., rozwój przemysłu
4 zdegener. pozyt.: scjentyzm materializm, fenomenalizm, współistn. nauki i wiary; monizm człowiek uzależn. od działania praw przyrody, zwoln. od odpowiedzialn., biologizm, niewola instynktu; utylitaryzm podporz. jednostki dobru ogółu; organicyzm (solidarn., wymiana usług grup społ.) czy darwinizm (selekcja i walka o byt); ewolucja czy rewolucja; socjalizm (marksizm, ekonomia, socjologia; solidarność międzynarod. robotn.)
II. Publicystyka
publicystyka społeczno-polityczna; felietony („kroniki”); praca organiczna, legalizm; krytyka zacofania, feudalizmu, nieudolności; rozwój przedsiębiorczości, kapitalizm (dobrobyt); waga inteligencji; „praca u podstaw” (podnoszenie ogólnej oświaty, krzew. świadomości narod. wśród chłopów, samorządy gminne, demokratyzacja); równouprawn. kobiet (wykształc., praca zawod.); kwestia żyd. (asymil., przeciw ksenofobii); model intelektualisty (wykształc., rozum, naukowość, racjon., pracow., praca dla społ.); demokratyzacja; światopogl. laicki, empir., determinist.
wpływy pozyt. ang.: determinizm (wiedza postęp), utylit., empiryzm, ewolucjonizm
kwestia narodowa - Orzeszkowa (obrona bytu narodowego, niechęć do internacjon. rewolucji)
Prus - praca organiczna
III. Poetyka powieści i noweli
literatura utylitarna: tendenc. (dydakt., agitac.) albo realist. (odtworz. Rzeczywist. wart. poznawcza)
naturalizm: Sygietyński, Zapolska; brzydota, groza, brutalizm, tragiczne upodlenie
fikcja werystyczna - zgodna z pot. i naukową wiedzą o czł. i społ.; zasada prawdop., waga motywacji działań
realizm: nieprzeciętna jedn. w konflikcie ze społ.; iluzja rzeczywistości (oddanie środowiska; mimetyzm formalny); przezroczysta narracja; życie mas lud., ciemnota, zacof., niedojrzałość społ.
IV Powieść i nowela 1864-1880
V. Proza dojrzałego realizmu
Orzeszkowa - poznanie rzeczywistości
Nad Niemnem 1887 - obserwacja życia szlachty z wielu stron, różne jej warstwy (arystokr. - ziemianie - schłopiali zaściankowcy), konflikt ekonom. (Korczyn - zaścianek Bohatyrowiczów), spór pokoleń (Korczyńscy: zgorzkniały stary, walczący o ziemię, i młody, entuzjastyczny społecznik, patriota), konflikty te rozwiązane; kult pracy, demokracja; duchowa ewolucja Benedykta; wierność wobec ziemi, pamięć przeszłości; mogiły: Jana i Cecylii oraz powstańców
Cham 1888 - rozkładowa cywiliz. miejska; tradycyjna kultura ludowa (ideały ewangel., św. przyroda); rybak chce uratować moralnie żonę, heroiczna walka (też wobec gromady, która nie wierzy w powodzenie); oboje małż. kończą trag.; zło wynika z okoliczności życia, trzeba współczuć, pomagać
Prus:
Placówka 1885-1886 - powieść o chłopach (boh. zbior. = rodzina wiejska, gospodarstwo); motyw: podtrzymanie bytu; najpierw zagroda się umacnia, późn. musi się bronić przed niem. Kolonizacją; deus ex machina na końcu ratuje Ślimaka; Ślimak = przedst. 1. pokolenia pouwłaszcz. (jeszcze ciemny, bierny, podejrzl., niechętny nowościom); irracjonalne przywiązanie do ziemi (utrzymać ojcowiznę = obowiązek narod.); blisko naturalizmu (prymitywizm, głupota); Witold Korcz. = demokrat. i niepodległościowy radykalista
Lalka 1887-1889 - idealista na tle rozkładu społ. (skarlenie idei romant. i pozyt.); nieszczęśl. Miłość do arystokratki; satyra na arystokr.; niewola narodowa; zacofanie cywiliz.; płaskość mieszcz.; Wokulski (subiekt, konspirator, zesłaniec, kupiec, uczony); napoleonista Rzecki; Szuman (Żyd, inteligent, doktor, zgorzkn.); Ochocki (pozyt. entuzjasta nauki); wszyscy skazani na klęskę i samotność; panorama Wawy (społ., ideol.); perspektywa czas. (pamiętnik Rzeckiego); psychologizm (rozmyślania, doznania, urywany monolog wewn.); 1 postać ma cechy przeciwstawne (rozdarcie); narracja personalna (z perspektywy danej postaci); Wokulski = predekadent
Sienkiewicz
Bez dogmatu 1889-1890 - dziennik intymny; Leon agnostyk (bez dogmatów: relig., naukowych), bezwład woli, wahanie, sprzeczne porywy, niemożn. działania; przerost autorefleksji, przewrażliw. nerwowe; ma pieniądze, więc nie musi nic robić; Anielka ma dogmaty tragedia uczucia Leona; przerafinowanie, sceptycyzm, brak dogmatów prowadzą do upadku; ostrzegawczy krytycyzm
Maria Konopnicka - nowele: portrety i biografie postaci ludowych; współczucie ich niedoli, szacunek dla wrażliwości moralnej, wielkoduszności, uczuć; sytuacje tragiczne i heroizm, męstwo, godność; atak na obłudę instytucji społ., absurdy; Mendel Gdański, Miłosierdzie gminy
VI. Proza naturalistów
scjentyzm, pesymist. monizm przyrodniczy, darwinizm (walka o byt, biologizm, dziedziczność, środowisko, działania egoist.); Flaubert; Zola
studium społ. i badania nauk. obiektywny opis, wierność prawdzie, bez koment. odautor.
krytyka klas posiadających (zachłan., potęga $, obłuda obyczaj.); kontrast pozoru i realiów (tematy: zdrada miłosna, handel małż., konfl. ojcowie - dzieci, prostyt., upośl. kobiety); pasożyty (wykorzyst. ludzi pracy)
niedola wyzyskiwanych
aspir. do studium naukowego; obraz świata wielkomiejskiego, życie prol., marginesy społ.
temat: los środowiska, instytucji, problem społ. (sam boh. jest upodrzędn.)
Sygietyński, Na skałach Calvados 1883 (prymitywizm, instynkty, interesowność)
opo w 1. os.: Bez dogmatu, mimetyzm formalny, subiektywizm, autorefl. psychol. i światopogl., choroba końca wieku, pesymizm, newroza = nadm. wrażl.; Dąbr., Śmierć 1892 - cierpienie fiz., złuda, bezdogmatyzm, bezbronność psych., pytania o sens świata, życia, niegotowość na śmierć
VII. Powieść historyczna
paralela, aluzja hist.; gł. śrdw. i XVII w.
duma, nadzieja, tradycja narod., idealiz.
odmiana walterskotowska: losy boh. fikcj. (ew. inspir. hist.); niezwykła intryga; tło obyczaj. codziennej; w dalszym planie wydarz. i postaci hist.;
drugi typ: postaci i wydarz. hist., źródła, zgodność z ustal. nauk.; przybliżenie autent. materiału; pomocne są postaci fikc.
Kraszewski, Stara baśń - zracjonaliz. podań i legend; wspólnota słow.
Sienkiewicz
Ogniem i mieczem 1883-1884; walterskot., narracja 3-os., po równo historii i fikcji; wątek romansowy (boh. = rozwinięcie post. hist.), wydarz. wojenne wpływ. na osobistą biogr. boh.; styliz. pamiętnikarska, kronikarska; powst. Chmielnickiego (2. poł. XVII), oblęż. Zbaraża (moralne zwycięstwo pl.), bitwa pod Beresteczkiem, boh. narodowy = Jeremi Wiśniowiecki (geniusz wojsk., mądrość polit.); ocena wg kryt. integralności państwa, zgody narodowej, wierności religii katol.; ujednoznacznienie (potęp. powst. Chmieln. mimo świadomości ucisku na Ukrainie i racjo narod.wyzwol.); dzieje rycerza pl. i jego ukochanej, rozdzielenie z powodu wojny i przemocy rywala z wrogiego obozu; bohater wygrywa na wojnie, a później jest szczęśliwy z ukochaną; boh. czynny, zdecydowany, wyrazisty, czasem hiperbol. (baśniowość), siła, sprawność fiz., brawura, heroizm, obowiązek i honor, ofiara z pomyślności prywatnej; afirmacja, optymizm, dawna chwała, budowa dumy narodowej, potępienie zdrady, wiara w siłę narodu; wiara w Opatrzność; wzorzec Polaka: patriot. poświęcenie, rycerski honor, ale też powierzch. relig., zbytnia brawura, emocje zamiast krytycznej refleksji; tradycja epopei, fabuła awantur., uwznioślona batalistyka, humor; kult przeszłości
Quo vadis 1895-1896 - prześladowanie chrześc.; sceny zbiorowe (uczta i orgie; pożar Rzymu; msza w katakumbach; igrzyska cyrk.); okrutny Neron; cyniczny Chilon; sceptyczny esteta Petroniusz; stereotyp cierpiętniczej egzaltacji chrześc.; Winicjusz - erotyczna motywacja nawrócenia relig. (osłabienie ideowe); triumf siły duchowej nad materializmem
VIII. Proza dokumentalna - kartki, listy, wrażenia z podróży
IX. Dramat
dydaktyczno-rozrywkowy
własny styl Świętochowskiego, nie ma komizmu, wyzwanie rzucone opinii społecznej, porusz. uniwersal. probl. filoz.-etyczne; fatalizm woli, prawa natury zwalniają częściowo od odpowiedzialności
Ojciec Makary 1876 - antyhumanizm nakazów rel., oportunizm Makarego, ideał moralny Reginy (humanit., laic., swoboda jednostki), tyrady i starcia w dialogach
frontalnie ujęte problemy epoki: Aureli Wiszar 1888 (szlachetna utopia, samotna walka-reforma, przegrywa walkę z przemysłowcami, zabija go tłum w pożarze) i Regina 1889 (napięcie dramat., szczytne trwanie przy swoim); krytyka ustroju (imperial., kapital.), świadomość zagroż. ze str. mas (rewolucja); heroiczne jednostki (postęp, sprawiedl.) klęska, śmierć; przedśmiert. monolog Reginy o nieśmiertelności duszy (uszlachetn. ślad w pamięci, który pozostanie dla potomnych)
X. Poezja
konkurencja powieści, mała rola, epigoni romant.
rozsądek (rozum), jasność myśli i przedst., myśl społeczna; dydaktyka, refleksyjność
opozycja wobec pozyt.: postromant. pesymizm, melanch. rezygnacja, ucieczka w biedermeieryzm
blisko fr. parnasizmu - powściagl. emocj., spokój, obiektyw., plastyka opisu, intelekt., logiczny łańcuch refleksji; język zrozumiały, przejrzystość
wybitni byli tylko Norwid i Asnyk, reszta po jednych pieniądzach
Asnyk
popowstaniowa depresja, Poezje 1869 (rozpacz, bluźn. wobec ojczyzny, która zawiodła, bunt przeciw Opatrzn., pragn. Zemsty; Podróżni, Asceta, Odpowiedź, Pijąc falerno), Sen grobów (poemat; synteza losu popowst., sąd nad romant. i insur., symbol. wędrówka po piekle współcz., między kultem a oskarżeniem, hołd dla ofiary, krytyka mistyc., samoułudy, duchowy patron czyny powstańcz. Słowacki - wielki i natchn. potępieniec); zmiana = Epilog do Snu 1867 (Galicja; wobec oskarżeń i profanacji pod adresem boh. sprawy narod. - manifest solidarn. z ideą i czynem powst.)
Poezje 1: 1869, 2: 1872, 3: 1880; najpierw dysonanse, patos i szydercz., później estetyzacja i dyskurs w poezji; dobitność słowa, jasność obrazowania, zwięzłość; norma jęz. kultur.; staranna forma poet.; kultura i dyscyplina intelekt.; motywy pokoleniowe: nędza żywota, ból, brak wiary w ideały, wstręt do oportunizmu i miałkości uczuciowej, potępienie bezprawia świata (triumfu siły, zbrodni); przywołanie antyczn. harmonii; wspomn. romant. młodości, ideałów, ofiarnych czynów; później bunt, rozpacz, dalej elegijne wyciszenie (gorycz, rezygnacja, pogodzenie się z rzeczyw.)
liryka miłosna (uczucie niedopow., niespełn., rozmarzony zachwyt lub bolesna utrata, deziluzja: płytka ukochana)
W Tatrach 1878-1880: sielanka, ale i straszliwe piękno gór (przez animizacje i uczucia: lęk, bezsiln.), opis krajobrazu; od poł. lat 70. w poezji credo światopogl. (prawo istnienia = przemijalność na drodze konfliktu, przemocy, okupiona ofiarami; ale zmierza do harmonii, wiedzie ku poznaniu dobra i prawdy)
własny światopogl.: porzucić iluzje, działać aktywnie, kształtować rzeczyw.; szacunek dla przeszł. (romant. podtrzym. i spajał ducha narod., doprow. do powst.); widział tymczasowość ideol. pozyt.; Nad głębiami 1883-1893 (sonety; przemijalność zjawisk jako ewolucja; waga solidarności i cichej altruist. ofiary, które warunk. postęp; teraźn. warunkuje przyszłość)
filozofia: ludzie poznanie jest względne, dot. tylko powierzchni zjawisk; światem kieruje jego Duch, rozwój w czasie; determinizm materii, która idzie w kier. dobra i harmonii
wiersz Bez odpowiedzi 1880 - klęska głodowa (niesprawiedl. podział dóbr material.), zgrzyt w harmonii; początek nurtu rewoluc.
w latach 90. widzi możliwość krwawej rewolucji, która zwycięży (Świat się ogniami zapala 1894)
Konopnicka
postromant. impresje, krajobraz Pienin (cykl W górach), sielanka (Romans wiosenny), pozyt. kult nauki i oświaty, asnykowska wiara w ewoluc. postęp i harmonię świata
Poezje (1: 1881, 2: 1883, 3: 1887) - niziny społ., nędza, ciemnota, demoraliz., brak praw ludzkich, duchowy dół, niesprawiedl. ustrój (sam wytarza konflikty), też bunt wobec Opatrzności (obojęt. na zło), absurdalność bytu; sfera relig.: gorycz i zwątpienie lub błagalna skarga i oddanie się Bogu; przeczucie rewolucji; apel o braterstwo, zgodę; potępienie marazmu, konformizmu; patriotyzm, ziemia ojcz., miłość i szacunek dla ludu, aktywne życie, wielkie cele i ofiary (blisko trad. romant.: czyn); tragizm niewoli, krytyka bezideowości; Contra spem spero; poeta-duchowy przewodnik; forma wyznania, porzucenia, skargi, apelu, pytań; ogólnikowe wiersze programowe i konkretne Obrazki z nędznego życia wsi i robotników (Jaś nie doczekał; Wolny najmita - obłuda pouwłaszcz.); liryki ludowe (cykle: Wieczorne pieśni, Na fujarce, Z łąk i pól, Piosenki i pieśni, Po rosie) - paralele przyrody i spraw ludzkich, boh. chłopski (bezradn., bezsiln., gorycz, przebłyski gniewu, krzywda); A jak poszedł król na wojnę 1885 (ballada); Tam w moim kraju (ludowo-baśniowy, tułactwo, tęsknota, wizja wyzwol.); przyroda wiejska; mało lir. intym. (powściągl., subteln., lęk, gorycz, uśmiech rezygn., ból rozstania, Listy 1893)
lata 90. - opisy podróży do Włoch, na Istrię, do Prowansji, sonety; optymizm mimo prześlad. polit., cienia niewoli, wiara w wyzwol. (Trzeci maj 1891), mist. egzaltacja ziemi rodzinnej (wieś pogodna, uładzona, sielanka, cnota i dostojność ludu-bytu narodowego), mit ludu „piastowego i polnego”, utopia jedności narod. (siła i praca ludu jako podst.; idea genezyjska Słow., harmonia bytu, trud i ofiary, wnosz. się z upadku)