J. Skawiński
„Funkcja krytyki literackiej”
w „Dzieło, język, tradycja.”
[Recenzja literacka umieszczona w pewnej gazecie]:
1.Wypowiedź wielotematyczna, którą jednak odczytujemy jako tekst, czyli jako wypowiedź semantycznie zorganizowaną.
Przekaz orzeka o autorze i jego utworze literackim: powieści. Scharakteryzowana jest jej kompozycja i problematyka. Twierdzi, że jest to świadectwo rozwoju pisarza K.
2.Wypowiedź ta daje świadectwo upodobaniom literackim jego autora. Postulaty dotyczą: odpowiedzialności dzieła wobec potrzeb czytelników, określonej konwencji literackiej, tematyki, wymagań co do realizacji określonych cech powieści, krytyki recenzenta.
3.Wypowiedź odwołuje się również do faktów z życia literackiego, czyli poruszają aspekt socjologiczny [opinia o upodobaniach publiczności literackiej oraz zachęta do przeczytania danego dzieła].
4.Ponad to recenzent krytykuje środowisko krytyków, którzy nie dostrzegli owego dzieła.
Cztery wyżej wymienione zespoły informacji są w naturalny sposób ułożone w pewnym hierarchicznym porządku, jednak praktyki takiej nie zastosował sam autor recenzji, by nie wprowadzać elementów subiektywizmu do wypowiedzi.
Tworzą one sytuacje kulturalną. Składają się na nią:
fakt literacki [dzieło, grupa dzieł, twórczość pisarza]
zespół postulatów [ projekt faktu literackiego]
okoliczności życia literackiego
określony zespół narzędzi pozwalający autorowi na szerzenie danych poglądów i uważanie, iż są one w kwestii literaturoznawstwa poprawne
Jest to elementarna sytuacja wypowiedzi krytycznej.
Ze względu na to, iż przekaz krytyczny orzeka o faktach literackich, mówić będziemy o jego funkcji poznawczo- oceniającej.
Zawartość „projektodawcza” przekazu jest ekwiwalentem jego funkcji postulatywnej.
Przekaz pełnia również funkcję operacyjną ze względu na odniesienie do życia literackiego.
Jeżeli chodzi o poruszenie aspektu jego reguł, środków, zdań, pełni on funkcję metakrytyczną.
Akt krytyczny jest wielofunkcyjny, podczas gdy funkcję te są równoczesne, ale nie równorzędne.
Dwie funkcje są biegunowe: metakrytyczna [autonomiczna i wewn.] oraz operacyjna[ odnosi akt krytyczny do całego kompleksu okoliczności socjalnych].
Mówiąc o funkcji operacyjnej krytyki mamy na myśli jej uczestnictwo w grze społecznej w której partnerami są autor i publiczność, przedmiotem zaś dzieło literackie.
Krytyk włącza się do układu autor- utwór- odbiorca.
Dla autora wypowiedź krytyka stanowi namiastkę repliki czytelniczej, jest publiczna reakcja odbiorcy.
Dla czytelnika jest to wypowiedź „wtajemniczonego” w twórczości. Rola przewodnika obejmuje czynności reklamowe, zabiegi poznawcze oraz wartościujące.
Im wyższy poziom krytyki, tym czynności reklamowe są mniejsze.
Wypowiedź krytyczna wobec czytelnika odgrywa rolę sita umieszczonego w kanale komunikacyjnym, łączącym go z czytelnikiem.
W wyniku takiej selekcji powstaje pewna propozycja pojmowania utworu literackiego.
Wypowiedź krytyczna stawia sobie za zadanie rozszyfrować dzieło, aby wprowadzić je w społeczny obieg. Sprowadzenie danego komunikatu literackiego do systemu warunkujących go zasad- dekodowanie, ustosunkowanie komunikatu wobec języka przyzwyczajeń literackich języka- rekodowanie. Krytyk poruszając się pomiędzy twórcą i odbiorcą stara się określić stopień przyległości bądź nieprzystosowania tych dwóch kodów. Krytyk upraszcza rzeczy skomplikowane, wyjaśnia to co niejasne itp.
Im większy proces dekodowania, tym większy kontakt z autorem, natomiast jezlei chodzi o dekodowanie, to im jest ono większy, tym bardziej przybliża się krytyk do czytelnika. Wszelka operacja krytyczna jest społecznie dwuznaczna, krytyk operuje obydwoma systemami kodowania. [podwójny dialog]
Krytyk stara się formować wzorce konkretyzacji określonych dzieł literackich, przez co sprzyja kontaktowi autora z publicznością, ale może też wywołać konflikty.
Stwarzając wzorce literackie ma na celu zbliżenie autora do odbiorców, jak i zbliżenie całej społeczności odbiorców do samych siebie. Konkretyzacja może doprowadzić do potwierdzenia ogólnie zaaprobowanych przyzwyczajeń w obrębie życia literackiego [odwołanie do ustalonego typu kultury] lub może próbować je rozbić [gdy krytyka jest w widocznej opozycji do skrystalizowanych konwencji odbioru].
Sama krytyka może być traktowana jako instytucja, ponieważ podejmuje zadania integracyjne, stwarza warunki dla wymiany informacji między dwoma środowiskami socjalnymi. W tym wypadku rolę instytucjonalną krytyka literacka spełnia nie tylko w obrębie zycia literackiego, ale w całym systemie współdziałających instytucji. Czasami miesza się ona w inne instytucje: obyczajowe, religijne, polityczne.
Wypowiedź krytyczna jest przekazem słownym o innym przekazie. Zawiera informacje o informacjach, a nie o stanach rzeczy, jest komunikatem mówiącym o komunikacie, pełni funkcje metajęzykową, a ściśle metaliteracką.
Krytyk posługuje się znakami tego samego rzędu, co znaki przekazywane przez autora. Pracuje w tym samym materiale, co pisarz. Jest to sytuacja wyjątkowa, ponieważ np. krytyka teatralna, czy muzyczna musi translatować system wypowiedzi artystycznej na system znaków odmienny od tego, który jest dal niej macierzysty. Zawsze jest to przekład znaków niewerbalnych na werbalne.
W krytyce literackiej występują trzy rodzaje zdań:
deskryptywne- odpowiadają czynnościom poznawczym
interpretacyjne- odpowiadają czynnościom poznawczym
oceniające- określają działania wartościujące
Zdania deskryptywne [opisowe] są najmocniej zakorzenione w krytyce literackiej. Opis w swoich skrajnych intencjach jest potwierdzeniem faktu literackiego.
Zdania interpretacyjne problematyzują fakt literacki. Poddają go konfrontacji z przyjętym, szerszym układem.
W każdej interpretacji znajdują się dwa podejścia poznawcze:
sprowadzenie nieznanego do znanego
sprowadzenie czegoś indywitualnego do czegoś ogólnego
W ten sposób identyfikuje się utwór na tle konwencji, przypisuje się go danemu gatunkowi literackiemu, tłumaczy dzieło biografią twórcy, wyprowadza z niego reguły poetyki itp.
Zdanie te [interpretacyjne] w stosunku do zdań opisowych cechują się większą „aktywnością”. Na plan pierwszy wysuwa się kryterium efektywności badawczej takiej czy innej interpretacji.
Jest ona tym lepsza, im bogatsze pole skojarzeń wprowadza, im szerszy kontekst danego faktu zdolna jest zrekonstruować. Zdania opisowe pod wpływem zdań interpretacyjnych zaczynają problematyzować.
Zdania oceniające są wynikiem zabiegów wartościujących.
H. Elzenberg - ocena= stwierdzenie, czy coś jest wartościowe, a wartościowanie= orzekanie jaki cechy decydują o wartości czegoś.
Wartościowanie nie podlega sprawdzianowi prawdy- fałszu, a zasadności, bądź bezzasadności. Sądy są zasadne, gdy odwołują się do wspólnego pola wartości, gdy mają w zapleczu jednolity system kryteriów.
Dlatego też ocena faktu literackiego jest podwójnie zrelatywizowana:
odniesienie do danego systemu kryteriów [ wartościowość lub bezwartościowość]
odniesienie do innych przedmiotów, które również zostały poddane systemowi kryteriów
Mechanizmy oceny w historii literatury i w krytyce są odmienne.
W ujęciu historycznoliterackim dzieło stanowi krystalizację wartości w odniesieniu do swego macierzystego kontekstu kulturalnego, który został zrekonstruowany w interpretacji. Historyk rekonstruując ów układ rekonstruuje również pole wartości, na tle którego ocenia dany obiekt.
Natomiast w ujęciu krytyka dzieło jest wartością w odniesieniu do przestrzeni kulturalnej krytyka. Obiekt ustawiany jest wobec macierzystego dla krytyka pola wartości [w ujęciu historycznoliterackim rekonstruuje się naturalny dla obiektu pole wartości].
Badacz literatury rekonstruuje kontekst dzieła, krytyk traktuje jako kontekst swoją własną sytuację. Ponad to krytyk poprzez ocenę dzieła interweniuje w strukturę faktu literackiego. Wywołuje w nim odkształcenia, ponieważ ocena to nei tylko przyrównanie przedmiotu do systemu kryteriów, ale również odpowiednie przystosowanie przedmiotu, aby mogl się stać uczestnikiem takiej konfrontacji.
Im wyższy szczebel zabiegów krytycznych, tym większe związki łączą zdania opisowo- interpretacyjne ze zdaniami oceniającymi. Fakt literacki zatraca swoje właściwości przedmiotu badanego, staje si,ę przedmiotem oceny.
PLANY
Badacz literatury:
plan rzeczywistości badanej
Krytyk:
plan faktów literackich
plan systemu postulatów, które przeciwstawia faktom
Akt krytyczny to konfrontacja pisarza i czytelnika [dzieła i systemu postulatów] za pośrednictwem oceny [pomost łączący utwór literacki z postulatem krytyka].
Wypowiedź krytyczna o utworze stanowi szczególny przypadek nadmiaru informacji.
Zbyteczność, nadmiar= redundancja
Przekaz krytyczny uwielokrotnia informacje krytyczne przebiegające na linii twórca- odbiorca. Przeciwdziała „szumom” [konwencjom, niewiedzy czytelnika itd.], które mogłyby zagłuszyć poprawny odbiór dzieła. Niestety on sam może stać się szumem zagłuszającym dialog autora i publiczności. Dzieje się to wtedy, gdy wypowiedź krytyczna traktuje dzieło jako powód pozwalający krytykowi na formułowanie własnych postulatów i projektów.
Krytyk wobec autora zajmuje stanowisko odbiorcy.
Jest „przewodnikiem w konsumpcji literackiej”.
Formułując postulaty staje się „przewodnikiem w produkcji literackiej”.
Rzeczywistośc literackich spełnień dopełniana jest przez rzeczywistość ideałów, wzorców i projektów.
Postulowanie jest przeciwstawne poznaniu.
Postulowanie zmierza do zmiany ustalonych zasad w kulturze. Postulowanie reprezentuje prawa przyszłości. teraźniejszości nadaje się sens, jako zaczerpniętej z domniemanej przyszłości.
Badanie naukowo- literackie: przeszłość jest określana sama wobec siebie, teraźniejszość jest odnoszona do przeszłości, która ją wyjaśnia i motywuje.
Ujęcie krytyczne- zjawiska z przeszłości są przedstawione w perspektywie współczesności krytyka, a teraźniejszość zostaje odniesiona do przyszłościowych faktów.
Krytyk fakty przedstawia w swojej własnej perspektywie, wyłączając je z ich naturalnej perspektywy, ponieważ ta wydaje mu się nienaturalna.
Funkcja postulatywna zbliża wypowiedź krytyczną do samej twórczości lub do polityki kulturalnej.
Wypowiedź krytyczna zbliża się do rejonów polityki kulturalnej wtedy, gdy dochodzi do współpracy funkcji postulatywnej i operacyjnej- przyćmiewają one wtedy inne funkcje.
Krytyka literacka z jednej strony uważana jest za jedne z rodzajów literackich, a z drugiej strony posiada status nietwórczy, a nawet pasożytniczy.
Po środku owych ocen leży pogląd, iż krytyka jest jedna z dyscyplin nauki o literaturze. Odcinanie krytyki od twórczości literackiej ma sens wtedy, gdy porusza się sprawę przedmiotu badanego. Krytyka ma przedmiot dany realnie, natomiast w przypadku czynności artystycznych przedmiot jest „wytwarzany w czasie przebiegu wykonawczego”.
Dotykamy tu problemu funkcji poznawczej.
Opozycja fakt literacki- postulat krytyczny, może być traktowana, jako zobiektywizowany w życiu literackim odpowiednik wewnętrznych konfliktów i napięć procesu twórczego.
Pisarz pisząc swoje dzieło wprowadza w nie pewne formuły, zasady poetyki itd. Neguje tym samym te, których nie używa. Dzieło stanowi niekiedy negacje pewnego pola wartości [wartości tych, których autor się wyrzeka]. Te pierwiastki krytyczne ujawniane są w pewnych typach przekazów literackich: pastisz, parodia, trawestacja itp [krytycznoliterackie gatunki w obrębie samej twórczości].
Postulowanie zbliża wypowiedź krytyczną do twórczości wówczas, gdy jest stowarzyszone konfliktowo z rozwiniętymi dążnościami poznawczymi.
Krytyka i twórczość musza być osadzone w tym samym materiale, który był poddany działaniom sprawczym pisarza. Postulat musi stanowić kontynuację [nawet polemiczna, ale kontynuację] dzieła pisarza, a dopiero rekonstrukcja faktu literackiego może nam pozwolić na wyjście poza niego.
Gdy współdziałają funkcje postulatywna i operacyjne[ a funkcja poznawcza jest spychana na dalszy plan], to może dokonać się analogia pomiędzy krytyką i polityką kulturalną.
Odniesienia do postulatów nie są już osadzane w materiale twórczości do której się odnoszą, ale wiążą się z potrzebami życia literackiego oraz ideologią czy też działalnością instytucji organizacyjnych [wymogi obyczajowe, estetyka, potrzeby publiczności itp.].
Krytyka w tym wypadku nie formułuje postulatów literackich. Krytyka tego rodzaju tworzy modele faktów literackich, ale nie odnosi się do działań twórczych, ale do sił społecznych, które mają na celu formowanie całokształtu życia literackiego, ustalenie określonych relacji między autorem, publicznością, a dziełem
Kiedy dominująca rolę w wypowiedzi krytyka odgrywa funkcja postulatywna, mówi się wtedy, że jest wypowiedzią z powodu dzieła, a nie o dziele. Skupia się on na tym, co jest niedokonane. Głownym obiektem nie jest sytuacja kulturalna ze skrystalizowanymi wartościami dzieła, a wartości, które dopiero mają zostać skrystalizowane literacko.
Funkcja metakrytyczna określa przekaz krytyczny w ramach krytyki. Potwierdza jego miejsce właśnie tutaj. Krańcowa wyrazistość uzyskana jest w krytykach krytyk. Jej odpowiednikami w tekście mogą być zdania o charakterze metodologicznym. Pełna reprodukcja kodu krytycznego ujawnia się w przypadku prób kodyfikacji własnej dyscypliny podejmowanych przez krytyków.
Krytyka należy do kilku porządków działań kulturalnych. Akt krytyczny ma cztery wymiary, które mają charakter:
instytucjonalny
poznawczy
pragmatyczny
twórczy
Te wszystkie funkcje pozostają ze sobą spójne i współdziałają, co stanowi o swoistości krytyki.
Funkcje te [opróćz metakrytycznej] mogą istnieć w takim ujęciu tylko, jeżeli współdziałają ze sobą. Ponad to maja one charakter dialektyczny: dynamizują się nawzajem, aktualizują, potencjalizuja itd.
1