Europa od zawsze targana konfliktami, w tym największymi wojnami w wieku XX musiała szukać płaszczyzn współpracy. Państwa będące w politycznej opozycji dążyły do usankcjonowania swojej pozycji i uznania silnej roli w stosunkach międzynarodowych. W latach międzywojennych były propozycje dyplomacji francuskiej i radzieckiej - zawarcia Paktu Wschodniego (1933 - 1934), który miałby w ramach Ligi Narodów potwierdzać polityczny status quo. Próba utworzenia regionalnego systemu bezpieczeństwa się nie powiodła. II wojna światowa i jej zakończenie oraz nastanie chyba dużo groźniejszej zimnej wojny uzmysłowiło państwom europejskim palącą konieczność załagodzenia sporów na linii Wschód - Zachód. W obliczu otwartego konfliktu USA - ZSRR, NATO - UW, zbudowanie stabilnego systemu bezpieczeństwa wydawało się nierealne. I nie realne pozostało aż do lat 70. Wcześniejsze propozycje zarówno z zachodu, jak i zza wschodniej ściany kończyły się podobnie, jak przedwojenne. Były to;
- propozycja radziecka o utworzeniu ogólnoeuropejskiego systemu bezpieczeństwa (Genewa 1954 - 1955)
- propozycja dyplomacji polskiej - Adam Rapacki - o zwołaniu ogólnoeuropejskiej konferencji bezpieczeństwa z udziałem państw NATO i UW. Wskazywano na zagrożenie wybuchem wojny nuklearnej i rozkręcenia spirali wyścigu zbrojeń
- raport Pierra Harmela, belgijskiego ministra spraw zagranicznych z 1967 r. postulował przyjęcie przez NATO podwójnej strategii; z jednej strony podniesienie gotowości obronnej sojuszu zachodniego, a z drugiej gotowość do dialogu z ZSRR[1].
- Apel budapesztański z 16 marca 1969 r. państwa UW wyrażały chęć zwołania konferencje w sprawie bezpieczeństwa europejskiego.
Inicjatywy te nie znajdowały odzwierciedlenia w działaniach politycznych z uwagi na ciągle nieunormowane kwestie sporne; kwestia Berlina zachodniego, kryzys kubański z 1962 r., kryzys berliński 1961 r.
Dopiero w końcówce lat 60 zarysowały się trwałe przesłanki za zwołaniem konferencji;
a) wyrównanie się potencjałów nuklearnych między USA i ZSRR - perspektywa existance or non-existance[2].
b) chęć ograniczenia wyścigu zbrojeń
c) dążenie ZSRR oraz innych krajów bloku wschodniego do zaakceptowania przez zachód statusu quo w Europie, aprobatą porządku jałtańsko-poczdamskiego oraz możliwość korzystania z zachodnich technologii
d) zainteresowanie zachodu nowymi rynkami zbytu na wschodzie i możliwością współpracy gospodarczej
e) ZSRR liczył na wycofanie wojsk amerykańskich z Europy
f) USA było zainteresowane odprężeniem z uwagi na własne uwikłanie w Wietnamie, a ZSRR z uwagi na konflikt z Chinami i zaangażowanie w Czechosłowacji 1968 r.
Przesłanki te zaowocowały konkretnymi wydarzeniami, które zapoczątkowały szeroki i długi proces odprężenia i KBWE.
1. poprawa stosunków na linii ZSRR i USA - podpisanie w 1972 r. SALT I oraz dwustronne układy z lat 1972 - 1974.
2. normalizacja stosunków RFN z krajami wschodnimi
3. uregulowanie konfliktu w Berlinie zachodnim
4. w 1973 r NATO i UW rozpoczęły rokowania rozbrojeniowe, o redukcji zbrojeń w Wiedniu. Rokowania te trwały aż do roku 1989.
Wydarzenia te dały przyjazne podłoże dla zwołania ogólnoeuropejskiej konferencji. Na przełomie 1969 / 1970 rząd Finlandii zaoferował przyjęcie roli gospodarza konferencji. Konsultacje w sprawie jej zwołania trwały jeszcze ponad 3 lata. Do zwołania konferencji doszło w lipcu 1973 r. w Helsinkach. Było to pierwsze główne spotkanie. Drugie miało miejsce w Genewie 1973 - 1975, a trzecie ponownie w Helsinkach 1975 r. W efekcie prac na spotkaniach przyjęto nazwę Konferencja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie. W konferencji wzięły udział wszystkie 33 państwa Europy z wyjątkiem Albanii, która znajdowała się w izolacji oraz USA i Kanada. Razem 35 państw. W toku rozmów opartych na zasadzie konsensusu, gdzie mocarstwa i tak starały się forsować własne linie polityki wypracowywano względne wspólne stanowiska. Warto zwrócić uwagę, że proces KBWE nie miał charakteru prawnego. Były to tylko deklaracje polityczne przywódców państw, którzy dobrowolnie zobowiązali się przestrzegać wspólnie przyjętych deklaracji. A deklaracje te zostały ujęte w jeden dokument o nazwie Akt Końcowy KBWE podpisany 1 sierpnia 1975 .
Problemy, które poruszano podczas konferencji KBWE można pogrupować na tzw. trzy koszyki.
1 koszyk; bezpieczeństwo w Europie, zasady rządzące wzajemnymi stosunkami między państwami
2 koszyk; współpraca w dziedzinie gospodarki, nauki i techniki oraz ochrony środowiska naturalnego
3 koszyk; współpraca w dziedzinie humanitarnej i innych dziedzinach
Problematyka ujęta w powyższe koszyki odzwierciedla części dokumentu Akty Końcowego KBWE.
- 1 koszyk - „Deklaracja zasad rządzących wzajemnymi stosunkami między państwami uczestniczącymi”
a) suwerenna równość, poszanowanie praw wynikających z suwerenności
b) powstrzymywanie się od groźby użycia siły lub jej użycia
c) nienaruszalność granic
d) integralność terytorialna państw
e) pokojowe załatwianie sporów
f) nieingerencja w sprawy wewnętrzne
g) poszanowanie praw człowieka i podstawowych wolności łącznie z wolnością myśli, sumienia, religii i przekonań
h) równouprawnienie i prawo narodów do samostanowienia
i) współpraca między państwami
j) wykonywanie w dobrej wierze zobowiązań wynikających z Aktu Końcowego KBWE
Do postanowień tych dołączono, jako załącznik także „Dokument w sprawie środków budowania zaufania i niektórych aspektów bezpieczeństwa i rozbrojenia”. Państwa uznały za konieczne przedsięwzięcie działań ku zmniejszeniu niebezpieczeństwa wybuchu konfliktu zbrojnego. Postanowiono informować się o wszelkich ruchach wojsk, ćwiczeniach i manewrach militarnych oraz do podjęcia działań na rzecz redukcji zbrojeń i popierania rozbrojenia. Do środków budowy zaufania zaliczono także wymianę personelu wojskowego, międzynarodowe wizytacje i delegacje wojskowe.
Postanowienia tzw. 1 koszyka, zwłaszcza dotyczące zasad rządzących wzajemnymi stosunkami między państwami było na rękę ZSRR i przez nie forsowane. Zasady te legalizowały polityczno-terytorialny status quo ustanowiony w Jałcie i Poczdamie.
- 2 koszyk - sprecyzowano zasady współpracy w dziedzinie gospodarki, nauki, techniki, handlu, kooperacji przemysłowej, ochrony środowiska, transportu, migracji ludności i turystyki. Jako drugi załącznik znalazły się tu też ustalenia dotyczące bezpieczeństwa basenu Morza Śródziemnego[3]. Ustalenia tzw. drugiego koszyka były de facto korzystne dla obu bloków.
- 3 koszyk - ustalenia dotyczące współpracy w kwestiach humanitarnych, zwłaszcza rozwoju kontaktów międzyludzkich, przepływu informacji, współpracy i wymiany kulturalnej a także ustalenia w zakresie oświaty.
Uregulowania w trzecim koszyku były forsowane przez USA oraz pozostałe państwa zachodnie. Ustalenia 3 koszyka można ściśle połączyć z zasadą przestrzegania praw człowieka z koszyka pierwszego.
Akt Końcowy KBWE przewidywał kontynuacje dialogu i zawierał zapisy dotyczące podjęcia kolejnych kroków; organizowanie spotkań reprezentantów państw. Termin kolejnej konferencji ustalono na rok 1977 w Belgradzie.
Proces KBWE kontynuowano w formie konferencji przeglądowych, gdzie debatowano i ustalano stanowiska w kwestiach, które państwa uznały za istotne dla funkcjonowania mechanizmów współpracy w Europie.
Konferencje przeglądowe;
1. Belgrad / 4 X 1977 - 9 III 1978 /
2. Madryt / 11 XI 1980 - 9 IX 1983 /
3. Wiedeń / 4 XI 1986 - 19 I 1989 /
4. Helsinki II / 24 III - 10 VII 1992 /
5. Budapeszt / 4-5 XII 1994 /
6. Lizbona / 2 - 3 XII 1996 /
7. Stambuł / 18 - 19 XI 1999 /
Podczas tych spotkań miało miejsce wiele kluczowych dla procesu KBWE wydarzeń.
W Belgradzie doszło do konfrontacji Wschodu z Zachodem w materii przestrzegania praw człowieka. Także destruktywna postawa Malty o mało nie doprowadziła do zerwania obrad. Malta wysuwała żądania w odniesieniu do bezpieczeństwa w basenie morza Śródziemnego. Kolejne ważne spotkanie miało miejsce w Madrycie od 1980 - do1983 r. Głównym tematem w polityce europejskiej było wprowadzenie stanu wojennego w Polsce oraz radziecka interwencja w Afganistanie. W tym okresie na nowo rozkręciła się spirala wyścigu zbrojeń z inicjatywy Ronalda Reagana. W rezultacie burzliwych dyskusji, po wielokroć zakulisowych[4] doszło do podpisania aktu końcowego który zawierał;
zgoda na poszerzenie procesu KBWE na sferę wojskową i zapowiedź zwołania specjalnej konferencje w Sztokholmie w tej sprawie (KVAE) - konferencja w sprawie środków budowy zaufania i bezpieczeństwa i rozbrojenia w Europie, która odbyła się 1984 - 1986 r.
zobowiązania do współpracy naukowo - technicznej oraz kulturalnej i wymiany informacji w zakresie ochrony środowiska naturalnego. Postulaty w sprawie akcji łączenia rodzin.
Konferencja przeglądowa w Wiedniu odbyła się już przy sprzyjających warunkach. Polityka Gorbaczowa i porozumienia amerykańsko - radzieckie w sprawie likwidacji broni eurostrategicznej średniego zasięgu (1987 - 1988) umożliwiły wprowadzenie w życie mechanizmów budowy zaufania. Znacznie ułatwiła się perspektywa współpracy w dziedzinach już wcześniej wysuwanych, jak prawa człowieka, współpraca naukowa, kontakty międzyludzkie. Konferencja w Wiedniu na pewno była momentem przełomowym.
Między Wiedniem a Helsinkami (konferencje przeglądowe) dochodziło do wielu bardzo ważnych spotkań.
Kopenhaga / 5 - 29 czerwca 1990 / - demokracja i państwo prawa są ważną przesłanką pokoju i bezpieczeństwa w Europie
Paryż / 19 - 21 listopada 1990 / - przyjęcie Paryskiej Karty Nowej Europy, która postanawia
a) zakończenie ery konfrontacji i podziału w Europie
b) wskazuje na zapoczątkowanie nowej ery demokracji, pokoju i jedności w Europie
c) potwierdza zasady 1 koszyka Aktu Końcowego KBWE z 1975 r.
d) podpisanie traktatu o siłach konwencjonalnych w Europie (CFE -1)
e) zapowiedź instytucjonalizacji procesu KBWE
Zapowiedź instytucjonalizacji znalazła swoją realizację podczas konferencji przeglądowej w Helsinkach w 1992 r. W obecności szefów państw i rządów już wówczas powiększonego KBWE przyjęto dokument „Wyzwania czasu przemian”. Potwierdzono chęć zinstytucjonalizowania KBWE oraz wprowadzenie mechanizmów wczesnego ostrzegania, zapobiegania konfliktom i postępowania na wypadek kryzysów. Zobowiązano się także do pokojowego rozwiązywania sporów.
Założenia o instytucjonalizacji w pełni zrealizowano na konferencjach przeglądowych w Lizbonie i Budapeszcie. Po spotkanie w Budapeszcie 1 stycznia 1995 roku KBWE przekształcono na OBWE - Organizację Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie. Rosja forsowała propozycję nadania OBWE, jako głównej organizacji bezpieczeństwa w Europie. Żadna z tych propozycji nie została przyjęta i zaakceptowana. KBWE / OBWE stało się organizacją międzynarodową działającą w porozumieniu z sekretariatem ONZ od maja
1993 r. Instytucjonalizacja KBWE / OBWE spowodowała rozbieżności co do faktycznej roli i funkcjonowania OBWE, jako organizacji międzynarodowej oraz mechanizmu i nadzoru przestrzegania przyjętych zobowiązań. Wydaje się, że znaczna część państw woli aby OBWE dalej miała charakter tylko polityczny, a nie prawny.
(Foliogram) STRUKTURA ORGANIZACYJNA OBWE[5]
Konferencja przeglądowa - najwyższa instancja procesu OBWE. Obejmuje całokształt działalności OBWE. Ma miejsca co dwa lata.
Spotkanie na szczycie przywódców państw i szefów rządów, także co dwa lata - dokonuje się oceny dotychczasowych działań i ustala się priorytety w dalszym działaniu na rzecz realizacji postanowień procesu KBWE / OBWE.
Rada Ministerialna - organ decyzyjny i zarządzający - zasiadają tam ministrowie państw członkowskich. Zbiera się raz do roku, a każdorazowo przewodniczy jej szef MSZ państwa, które objęło przewodnictwo w danym roku.
Wysoka Rada - organ nadzorujący i koordynacyjny działalność OBWE.
Sekretariat - zajmuje się obsługą organizacyjno-administracyjną organów i placówek OBWE. Składa się z 5 departamentów (Wspierania Urzędującego Przewodniczącego/ Centrum Zapobiegania konfliktom / Służb Konferencyjnych / Administracji i Budżetu / Działalności Ekonomicznej i Ekologicznej)
Forum Współpracy na Rzecz Bezpieczeństwa - zebrania raz w tygodniu - pomoc w negocjacjach na temat rozbrojenia i kontroli zbrojeń a także środków budowy zaufania.
Do ważnych instytucji należą także;
Biuro Instytucji Demokratycznych i Praw Człowieka w Warszawie. - Biuro Wolnych Wyborów - zbiera informacje na temat wolnych wyborów i ochrony praw człowieka. Zajmuje się organizacją konferencji i seminariów.
Urząd Wysokiego Komisarza do spraw Mniejszości Narodowych w Hadze - zajmuje się kwestiami etniczno -narodowymi, ochroną praw mniejszości.
Przedstawiciel do spraw Wolności Mediów, od 1997 r. zajmuje się prowadzeniem analiz na temat mediów oraz działa na rzecz podniesienia skuteczności oddziaływania OBWE na media.
Działalność OBWE w sferze regulowania konfliktów międzynarodowych.
Jednym z głównych założeń procesu KBWE / OBWE jest pokojowe załatwianie konfliktów międzynarodowych. Służą temu;
- wczesne ostrzeganie i działania prewencyjne w przypadku kryzysowej lub przedkryzysowej sytuacji. Ma to na celu skłonienie do politycznych konsultacji w ramach struktur i instytucji KBWE / OBWE
- posługiwanie się takimi środkami jak, rokowania, badania, pośrednictwo pojednawcze, arbitraż, postępowanie sądowe lub inne środki pokojowe
- popieranie przedsięwzięć łagodzących sytuacje kryzysowe za pomocą mediacji, misji dobrych usług
- wysyłanie misji wyjaśniających i sprawozdawczych na tereny konfliktu
- prowadzenie misji pokojowych oraz nadzoru i utrzymania zawieszenia broni - z wykorzystaniem armii państw KBWE.
- dostarczanie pomocy humanitarnej dla uchodźców
Misje OBWE wysyłano między innymi w rejony konfliktów w Gruzji, Macedonii, Armenii, Azerbejdżanu oraz Czeczenii w 1995 r. Misje pokojowe spełniały swoje zadania w Estonii, na Łotwie i w Tadżykistanie. Ważna misja pokojowa miała przebieg w byłej Jugosławii, gdzie w roli obserwatorów uczestniczyli Polscy żołnierze. OBWE nadzorowało wycofanie serbskich sił specjalnych z rejonu Kosowa w 1999 r. Misja OBWE czuwała nad rozwojem procesu dialogi Serbii i Albańczyków z Kosowa.
W opinii polityków i fachowców funkcjonuje pogląd, że OBWE mogłaby pełnić role „europejskiego ramienia ONZ. To jednak wymagałoby prowadzenia dyplomacji prewencyjnej oraz dążenia do zapobiegania konfliktom, a nie ich łagodzenia kiedy już trwają. OBWE brak siły militarnej oraz odpowiednich narzędzi, co nie pozwala na pełnienie takich funkcji.[6] Kompetencje KBWE / OBWE w sferze bezpieczeństwa sprowadzają się do współdziałania regionalnego w rozumieniu rozdziału VIII Karty Narodów Zjednoczonych, może zwracać się do NATO, UE i UZE, WNP i innych organizacji o użycie ich wojsk w celu przeprowadzenia operacji pokojowych[7]