20-lecie międzywojenne
Z a g a d n i e n i a
1. Ogólna charakterystyka okresu 20-lecia.
2. Kierunki filozoficzne.
3. Kierunki artystyczne.
4. "Przedwiośnie" S. Żeromskiego.
5. Ugrupowania i kierunki poetyckie w Polsce.
O d p o w i e d z i
Ad.1. 20 lecie międzywojenne to okres między pierwszą i drugą wojną światową - jeden z najkrótszych okresów literackich w dziejach literatury, okres bardzo zróżnicowany. Pierwsza wojna światowa doprowadziła do zmiany układu się wśród państw europejskich, wielkie mocarstwa utraciły swoje dotychczasowe znaczenie w žwiecie, natomiast Stany Zjednoczone ugruntowały swoją pozycję i stały się największą potęgą wśród państw kapitalistycznych. Rewolucja Październikowa w Rosji doprowadziła do powstania nowego państwa socjalistycznego. W Polsce wreszcie ziściło się marzenie o odzyskaniu niepodległości. Polska powróciła po wielu latach niewoli na mapy Europy, stała się niepodległym i niezależnym państwem, by po 21 latach stać się jednym z pierwszych obiektów hitlerowskiego ataku. Literatura tego okresu nie wykształciła charakterystycznego tylko dla swej epoki typu bohatera, tak jak na przykład literatura romantyczna, nie można wyodrębnić w niej jednolitych tendencji, a problematyka podejmowana przez pisarzy tego okresu jest różnorodna. Obok tematów związanych z pierwszą wojną światową pojawiają się w literaturze tendencje do uchwycenia i odzwierciedlenia skomplikowanych przeobrażeń ówczesnego świata, związanych z wieloma doniosłymi zdobyczami cywilizacyjnymi, takimi jak na przykład rozwój komunikacji, wynalazek samolotu czy kina.
Ad.2.
materializm dialektyczny - teoria filozoficzna stworzona przez Karola Marksa i Fryderyka Engelsa, a rozwinięta przez Włodzimierza Lenina; twórcy tego kierunku głosili tezę o pierwotności materii i wtórności świadomości; poznanie rzeczywistości traktowali jako ciągły proces gromadzenia prawd względnych i zbliżania się do prawdy absolutnej; poznanie to praktyka; przemiany w czasie i przestrzeni wynikają z nieustannej walki przeciwieństw literatura, wg materialistów była odzwierciedleniem stosunków społecznych
intuicjonizm - teoria filozoficzna zapoczątkowana przez Bergsona; głównym narzędziem poznania świata jest intuicja i instynkt życiowy, a nie rozum; prawa rządzące światem są nieuchwytne, ponieważ o jego rozwoju decyduje irracjonalny pęd życiowy, który tylko artyści mogą dzięki własnej intuicji wyczuł i wyraził;
pragmatyzm - kierunek powstał w Ameryce pod koniec XIX w. i jego twórcą był filozof i psycholog Wiliam James; postulował on praktyczny sposób myślenia i działania, stosowanie metody krytycznego rozsądku i nauk doświadczalnych; hasłem pragmatystów było zbliżenie filozofii do życia oraz uzależnienie prawdziwości twierdzeń od ich praktycznych skutków; poznanie ludzkie ma charakter czysto praktyczny, nie chodzi więc w tym procesie o obiektywne zbliżenie człowieka do prawdy, lecz o efekty praktyczne, związane z zaspokojeniem ludzkich potrzeb;
Ad.3. ekspresjonizm - przedstawiciele tego gatunku dążyli do intuicyjnego i spontanicznego wyrażenia swoich myśli i przeżyć wewnętrznych, co zgodne było z założeniami filozofii Bergsona, który wyznaczał intuicji szczególną rolę w procesie poznawczym; ekspresjoniści posługiwali się kontrastem, karykaturą i groteską, celowo deformowali obraz świata, który był ich zdaniem terenem walki ducha z materią, dobra ze złem; w utworach ekspresjonistów odnajdujemy świadomości kryzysu ówczesnej cywilizacji, bunt przeciwko niesprawiedliwości społecznej, chęć obrony wartości humanistycznych. Przedstawiciele i twórcy tego kierunku występowali też przeciwko tradycyjnemu realizmowi i naturalizmowi, atakując tak mało twórcze kopiowanie rzeczywistości Nadmiernemu estetyzmowi w sztuce przeciwstawiali dążenie do prawdy. Ekspresjonizm rozwinął się głównie w liryce oraz w dramacie. Styl ekspresjonistyczny charakteryzował się śmiałością obrazowania, hymnicznym tonem, stosowaniem kontrastów i dysonansów. Poeta znowu sta' się kreatorem prawie równym Bogu (p. romantyzm). Sztuka ekspresjonistyczna będąca "krzykiem duszy", miała wywoływać u odbiorcy wstrząs, niepokój, niezatarte wrażenia Celowo zaniedbywano konstrukcje logiczne , stosowano animację i antropomorfizację przedmiotów realnych, a także abstrakcyjnych stanów duszy.
futuryzm - awangardowy kierunek literacki i artystyczny rozwijający się w pierwszym ćwierćwieczu XX wieku. Teoretykiem te go kierunku oraz autorem futurystycznego manifestu był włoski poeta Tomasso Marinetti, który głosił idee anarchistycznego buntu przeciwko istniejącym formom życia społecznego, tradycji kulturowej. Futuryści zafascynowani byli nowoczesną cywilizacją urbanistyczno-techniczną, a więc gloryfikowali wszelką nowość, przyszłość, dynamiczne tempo wielkomiejskiego życia oraz wszelkie wytwory nowoczesnej techniki. Wiązała się z tym pochwała brutalności, przemocy, a nawet wojny oraz kult Nietzscheańskiego "mocnego człowieka". Dlatego też włoscy futuryści związali się z włoskim ruchem faszystowskim, w Polsce futuryści opowiedzieli się po stronie rewolucjonistów i walczącego proletariatu. W literaturze kierunek ten objawiał się dążeniem do stworzenia nowego języka poetyckiego, zdolnego wyraziŤ ruch, wieloplanowość i równoczesność zjawisk, w odrzuceniu reguł' logiki, składni i ortografii. W ten sposób powstawały często utwory bezznaczeniowe, oparte jedynie na zasadzie podobieństwa brzmieniowego słów i dźwięków; Polska: B. Jasieński, S. Młodoźeniec, Czyżewski
nadrealizm (surrealizm) - autorem manifestu surrealistycznego jest Andre Breton; Przedstawiciele tego kierunku dążyli do stworzenia nowej "nadrealnej rzeczywistości" poprzez uniezależnienie artysty od reguł logicznego myślenia, poprzez eliminacją nakazów rozumu, negacją wszelkich norm estetycznych i moralnych. Proces twórczy to mechaniczne notowanie potoku luźnych skojarzeń, wypływających z podświadomości twórcy Dużą rolę w twórczości surrealistów pełniły elementy czystego przypadku, absurdalnego żartu , parodii i groteski. Z doświadczeń pierwszej wojny światowej nadrealiści wysnuli przekonanie o kryzysie cywilizacji zachodniej i jej racjonalistycznych ideałów Widzieli możliwość wyzwolenia jednostki od przymusu poprzez miłość, poezją, wolną grę wyobraźni, po przez osiągnięcie stanu wewnętrznej harmonii dzięki zespoleniu ja wy i snu.
neoklasycyzm - kierunek poetycki nawiązujący do dziedzictwa kulturalnego epok minionych, a zwłaszcza do starożytnej kultury grecko-rzymskiej, a także klasycyzmu i baroku. Czołowym przedstawicielem tego kierunku by' wybitny poeta francuski Paul Valery, który sformułował program poezji intelektualnej, łączącej tradycję z osiągnięciami symbolizmu i liryki współczesnej. W jego poezji znajdujemy elementy intelektualnej abstrakcji i aluzji filozoficznych. Utwory neoklasyków charakteryzowały się rygorystyczną formą , opartą na klasycznych wzorach, ściśle poetycki język tych utworów był całkowicie uwolniony od balastu wszelkich "treści życiowych", każdy utwór by' ilustracją tzw. "poezji czystej"; drugim wybitym przedstawicielem by' Thomas Eliot
Ad.4. "Przedwiośnie" powstało w 1924 roku, w okresie rosnącego bezrobocia i kryzysu gospodarczego, wzmagającego się terroru politycznego, Pisarz szczególnie uwrażliwiony na przejawy krzywdy i nędzy ludzkiej zrozumiał, że jego wiara w nową Polskę jako państwa sprawiedliwości społecznej okazała się zbudzeniem Interpretacja tytułu jest prosta i jednoznaczna, w powieści ukazane są trudne początki kształtowania się polskiej państwowości i największa klęska tego "przedwiośnia", czyli bezkompromisowej walki o władzą, której towarzyszyły krwawo tłumione przez wojsko i policją manifestacje robotnicze. Główny bohater Cezary Baryka młodość i dzieciństwo spędził w Baku. Był synem urzędnika i matki wychowującej jego (Seweryn i Jadwiga). Ojciec wyjeżdża na front I wojny światowej i przedostaje się do Legionów Piłsudskiego. Cezary pozostaje z matką w Baku. Początkowo bierze udział w rewolucji z entuzjazmem, podczas gdy matka podupada na zdrowiu dbając o jedynaka, zdobywając dla niego pożywienie Cezary w końcu dostrzega ogromny wysiłek matki i stara się jej pomóc. Od tej pory codziennie są w porcie w oczekiwaniu na ojca, aż pewnego dnia spotykają księżną z córkami i udzielają im schronienia. Rewizja i wyrok skazują Jadwigę na roboty, które prowadzą do jej śmierci. Po jej śmierci Cezary pracuje przy wywozie ciał (efektu walk etnicznych). Uświadamia sobie wtedy okrucieństwo rewolucji widząc ciało młodej pięknej kobiety. Z tego piekła wyciąga go ojciec i w drodze powrotnej do ojczyzny opowiada synowi o "szklanych domach". Blisko granicy Seweryn jednak umiera. Cezary po przekroczeniu granicy widzi nędzą i brud w małym miasteczku i wie, że szklane domy były wytworem chorego ojca. Po przybyciu do Warszawy Cezary udaje się do znajomego matki Szymona Gajowca, wysokiego urzędnika w ministerstwie skarbu, który pomaga Cezaremu. Podejmuje on studia medyczne (zgodnie z marzeniami rodziców). Porzuca studia i zaciąga się do armii na wojną polsko-rosyjską. Bierze w niej udział "bo wszyscy inni tak robił". Po wojnie udaje się do majątku Hipolita Wielosławskiego Nawłoci (uratował mu życie). Ogląda tutaj życie polskiej arystokracji wypełnione zabawami, spotkaniami towarzyskimi, polowaniami, piknikami. Całe życie mieszkańców Nawłoci toczy się dookoła stołu suto zastawianego na każde żądanie państwa. W czasie pobytu w Nawłoci Cezary uwikłał się w romans z bogatą wdową Laurą Kościeniecką, zakończony awanturą z jej narzeczonym Barwickim. Jednocześnie w Cezarym kochają się Wanda Okszyńska (krewna z miasta ludzi dworskich) oraz Karolina Szarłatowiczówna (cioteczna siostra Hipolita, która utraciła swój majątek na Ukrainie). Sielankowe życie przerywa śmierć Karoliny o którą obwiniana jest Wanda oraz pośrednio również Cezary. Dlatego też opuszcza Nawłoć i zostaje umieszczony czasowo w folwarku w Chłodku, u ekonom. Gruboszewskiego. Widzi jak żyją chłopi.
Ad.5. " S k a m a n d e r " . Grupa skupiała się wokół pisma UW "Pro arte et studio". W 1919 roku poeci założyli kabaret literacki w kawiarni "Pod Pikadorem". W 1920 roku pierwszy numer "Skamandra". Od 1924 roku organem skamandrytów są "Wiadomości literackie". Postawa artystyczna poetów "Skamandra" nie była jednolita, charakterystyczny jest też dla tej grupy brak konkretnego programu. W słowie wstępnym do pierwszego numeru "Skamandra" poeci pisali: "programy są zawsze spojrzeniem wstecz, są dzieleniem nieobliczalnego życia przez znane". Zgodnie jednak podkreślali chęć silnego związku poezji z życiem współczesnym, z dniem codziennym. Starali się adresować swoją wypowiedź poetycką do jak najszerszego kręgu odbiorców, toteż oprócz wierszy chętnie pisali szopki polityczne, teksty piosenek do kabaretów, felietony i wiersze satyryczne. Wprowadzili do poezji konkretność obrazowania, opiewali optymistyczną radość życia, preferowali tematyką dnia codziennego, zwracając się do prostego człowieka wprowadzali do poezji język potoczny, stawali w opozycji do awangardowych grup poetyckich.
P r z e d s t a w i c i e l e S k a m a n d r a : Julian Tuwim, Jarosław Iwaszkiewicz, Jan Lechoń, Antoni Słonimski, Kazimierz Wierzyński.
F u t u r y z m . Kierunek ten na zachodzie Europy rozwinął się przed pierwszą wojną światową, natomiast w Polsce okres głównych wystąpień futurystów przypada na lata 1919-1921. Futurystów cechował agresywny bunt przeciwko wszelkiej tradycji oraz fascynacja światem współczesnej techniki i cywilizacji "Dobra maszyna jest wzorem i szczytem dzieła sztuki przez doskonałe połączenie ekonomiczności, celowości i dynamiki" - twierdzili futuryści W ich programie łatwo odnaleźć sporo niekonsekwencji, a wśród nich kult techniki i pierwotnego instynktu, apologii maszyny i uwielbienie dla żywiołu, pochwałą nowoczesnej cywilizacji i zaufanie do pierwotnych odruchów człowieka. świadomą prowokacją wobec tradycji było głoszenie "dowolności form gramatycznych, ortografii i przestankowania".
P r z e d s t a w i c i e l e F u t u r y z m u : Bruno Jasieński, Stanisław Młodożeniec, Anatol Stern, Adam Ważyk
A w a n g a r d a k r a k o w s k a . Poeci awangardy skupiali się wokół czasopisma "Zwrotnica", które ukazywało się w Krakowie. Teoretykiem grupy by' Tadeusz Peiper. Twierdzi' on, że wiek XX całkowicie zmieni' oblicze žwiata zarówno w sensie cywilizacyjno-technicznym, jak i społecznym Zdaniem Piepera człowiek powinien uczestniczył w tym wielkim nurcie przemian. Uczestnictwo to powinno objął wszystkie dziedziny życia, przemienią ludzką wrażliwość, uczuciowość i wyobraźnię Także nowoczesna sztuka powinna brał udział w tworzeniu nowych form życia, nowego modelu człowieka, powinna likwidować przedział, jaki wytworzy' się między osiągnięciami cywilizacyjnymi a nieumiejętnością psychicznego dostosowania się do nich. Jego słowa-hasła to m i a s t a , m a s a , m a s z y n a . Szybki rozwój techniki, ciągłe udoskonalanie maszyn, urbanizacja i industrializacja witane były z radosnym optymizmem. Idealnym modelem takiego žwiata było społeczeństwo traktowane jako doskonale działający organizm. Peiper odrzuca natchnienie, wypowiada się przeciwko wolnej grze wyobraźni, twierdząc, że poeta powinien być rzemieślnikiem, osobowością roboczą. Rym regularny uznany zosta' za niezbędny element nowej poezji ale był oddalony o pięć, sześć wersów, odpowiadając w ten sposób metodzie kojarzenia odległych pojęć.
P r z e d s t a w i c i e l e a w a n g a r d y : Julian Przyboś , Adam Ważyk, Jan Brzękowski.
P o e z j a r e w o l u c y j n a . W 1925 roku Stanisław Stande, Władysław Broniewski i Witold Wandurski wydali zbiorek poetycki, nazywany "Trzy salwy". Poeci nie mieli sprecyzowanego programu poetyckiego, podkreślali jedynie, że w bezlitosnej walce proletariatu z burżuazją stają zdecydowanie po lewej stronie barykady.
Ugrupowania poetyckie XX-lecia międzywojennego.
ekspresjoniści - w roku 1917 w Poznaniu powstało pismo „Zdrój” wydawane przez Hulewicza. Poeci skupieni wokół „Zdroju” nawiązywali do twórczości ekspresjonistów niemieckich. Ze „Zdrojem” współpracował Przyboś . W literaturze polskiej grupa ta nie odegrała większej roli.
futuryści - wyznawcy tego kierunku działali w latach 1917-22. W 1920 wydali manifest „Futuryzm polski” a dwa lata później prowokacyjny „Nuż w bżuchu”. Futuryści polscy znajdowali się pod silnym wpływem futurystów włoskich i rosyjskich. Byli to zazwyczaj bardzo młodzi ludzie, nie odegrali poważnej roli w literaturze. Wywoływali natomiast liczne skandale.
skamandryci - grupa poetycka ukształtowana w Warszawie, skupiona wokół pisma „Skamander”. Zasadniczy skład: Tuwim, Lechoń, Wierzyński, Słonimski, Iwaszkiewicz. Skamandryci nie dążyli do sformułowania własnego programu poetyckiego. Chwalili postawę aktywistyczną, zafascynowani byli tłumem i ówczesnym miastem. Sięgnęli po mowę potoczną jako tworzywo liryki. Bohaterem był zwykle obywatel wielkiego miasta. W pierwszej fazie twórczości Skamandryci prezentowali postawę antyromantyczną i antymodernistyczną. Odrzucali pojmowanie liryki jako służby obywatelskiej i narodowej. Skamander odegrał istotną rolę w kształtowaniu stylu poetyckiego XX-lecia
awangarda krakowska - najbardziej wpływowy odłam w polskiej poezji awangardowej. Powstał na początku lat 20-tych. Twórcy: Przyboś , Brzękowski, Kurek. Program ideowo -artystyczny opracował Peiper w manifestach „Tędy” i „Nowe usta”. Według Peipera i Przybosia poeta nie był nikim szczególnym. Miał być tylko sprawnym rzemieślnikiem, pracującym w materiale słownym. Za kluczową figurę języka poetyckiego uznali oni metaforę. Twórca miał być przede wszystkim nowatorski i oryginalny. Awangardziści odrzucali tradycję, pragnęli tworzyć sztukę współbrzmiącą z nowoczesną cywilizacją.
żagary - jej członkowie: Miłosz, Zagórski, Rymkiewicz. Tworzyli lirykę wizjonerską, wprowadzali wątki katastroficzne, przekonanie o zbliżającym się kresie cywilizacji.
1